65325

linearnego. Antropolog i filozof Mircea Eliade uważa, że koncepcja czasu u ludów prymitywnych była cykliczna, zgodna z naturalnym rytmem przyrody'. Liniowa koncepcja czasu jest produktem judaizmu i chrześcijaństwa, które wprowadziły ideę przyszłego odkupienia i zbawienia jako punktu docelowego, do którego zmierza zarówno każda indywidualna biografia, jak i każda społeczna historia. Choć w dzisiejszym uprzemysłowionym i zurbanizowanym świecie dominuje - oczywiście w wersji zsekularyzowanej - idea liniowa, to jednak zachowały się istotne enklawy myślenia cyklicznego. Codzienne cykle pracy i wypoczynku, natężenia ruchu drogowego, a w dłuższej skali - aktywności zawodowej związanej z porami roku, roczny rytm rytuałów religijnych kalendarza akademickiego czy sportowego, a także oscylującej koniunktury giełdowej czy, w jeszcze dłuższej skali, cykl wyborów’ parlamentarnych i prezydenckich w państwach demokratycznych - wszystko to podtrzymuje także dzisiaj cykliczne odczuw^ranie czasu.

Aspekt trzed to nacisk na przeszłość, przyszłość lub teraźniejszość. Mówi się tutaj o „orientacjach czasowych" danej społecznośd. Są takie, które zanurzone są głęboko w przeszłośa, kultywują tradycje, celebrują rocznice i odsłonięda pomników, pielęgnują pamięć zbiorową, nostalgicznie odnoszą się do dawnych czasów\ Tak dzieje się w przypadku społeczeństw, które doznały zmian postrzeganych jako regres w^r stosunku do dawnej świetności. Albo w przypadku zdeklasowanych czy zdegradowanych grup, np. arystokratycznych. Mówimy o orientacji retrospektywnej. Są jednak również takie zbiorowośa, które zorientowane są w przyszłość, ignorują tradycję, lekceważą pamięć zbiorową i odgradzają się od przeszłośa. Przykładem społeczeństwa młode, ekspansywne, choćby społeczeństwo amerykańskie i australijskie. Podobną orientację reprezentują innowacyjne i przedsiębiorcze grupy zawodowe czy wreszde na ogół młode pokolenie zaczynające dopiero z energią i optymizmem drogę żydową. Najczęśdej orientacja ku przyszłośd wiąże się z akcentem na osiągnięda, sukces, karierę. Może też, w innej zupełnie odmianie, cechować sekty religijne oczekujące nadejśda mesjasza i odkupienia, a także radykalne ruchy polityczne, zmierzające do realizacji przyszłej doskonałej utopii. Mówimy w tych wszystkich przypadkach o orientacji prospektywnej. I są wreszde takie zbiorowości, które przyjmują orientację prezentystyczną, żyją z dnia na dzień, nie zastanawiając się nad lekcjami przeszłośa ani nie bacząc, co przyniesie przyszłość. Może tak dziać się albo z potrzeby przetrwania w warunkach nędzy i deprywacji, albo przeawnie, w dążeniu do maksymalnego użyaa, w w’arunkach zasobnośa i bogactwa. Ta ostatnia orientacja będzie więc paradoksalnie występować zarówno w grupach marginesu społecznego, wśród bezrobotnych czy bezdomnych, jak i wśród dekadenckich elit finansowych czy idoli kultury masowej.

Po czwarte, istotna różnica dotyczy w^rizji przyszłośd. Dla jednych zbiorowośa przyszłość jest czymś, co nadejdzie samo, na mocy jakichś fatalistycz-nych koniecznośa, niezależnie od tego, co zrobimy czy czego zaniechamy. Wystarczy zatem biernie wyczekiwać. Spotkamy taką postawię na przykład w^r niektórych społecznośd ach prymitywnych opisyw^ranych przez antropologów’, wśród warstw chłopskich w^r średniowieczu, w niektórych sektach religijnych. Inne zbiorowośa przyjmują postawę woluntarystyczną, traktując przyszłość jako zadanie, projekt, wyzwanie, przedmiot aktywnego kształtowania czy konstruowania. Ten typ orientacji dominuje na przykład w reformatorskich czy rewolucyjnych ruchach społecznych. Niektórzy autorzy - Anthony Giddens czy Barbara Adam' - traktują taką postawę, którą