7648594410

Filozofia Georga Wilhelma Friedricha Hegla 99

świata. Dlatego Hegel uważa, że jeśli „absolutny rozum jest Bogiem, to wówczas stawanie się w świecie jest stawaniem się Boga i cały proces świata nie jest niczym innym, jak realizacją Boga”¹. Wynika stąd dynamiczny panteizm Hegla, z którym wiążą się dialektyka i idealizm.

Po drugie — co akcentuje Schnadelbach — w porządku chronologicznym źródła filozofii Hegla poświadczają nieco inną kolejność, a mianowicie najpierw zapoznał się z myślą Fichtego i Holderlina, później zajął się teologią, a na samym końcu przedmiotem zainteresowania stała się filozofia Kanta. „Fakt, że w określonych warunkach rozum z konieczności wikła się w antynomie, można uznać za jedno z największych odkryć Kanta, a jest to także ciągle uznawane przez Hegla”². Antynomie te mieszczą się — zdaniem Kanta — w obszarze racjonalnej kosmologii, to znaczy kosmologii, która pozostaje niezależna od doświadczenia. Ta kosmologia od czasów Christana Wollfa nosiła nazwę metaphysica specialis, a w jej ramach dyskutowano, czy świat jest skończony, czy też nieskończony w przestrzeni i czasie. Odpowiedź Kanta sprowadza się do tego, że o antynomii mówimy wówczas, gdy to, co uwarunkowane w świecie, próbujemy pojmować jako całkowicie uwarunkowane³. Zdaniem Schnadelbacha, odkrycie antynomii stanowiło dla Kanta symptom tego, że coś może się nie zgadzać z racjonalistyczną siedemnastowieczną metafizyką, systemem, dla którego stanowiła ona podstawę, i to zmotywowało go do krytyki wszelkiej metafizyki środkami krytyki rozumu czystego, przekraczającego granice możliwego doświadczenia⁴. Ale ważne jest również to, że Hegel nie ocenia Kantowskiej nauki o antynomiach jednoznacznie. Właśnie Schnadelbach podkreśla, że intensywne zajęcie się filozofią teoretyczną Kanta jest w przypadku Hegla późniejsze niż znajomość innego źródła myślenia spekulatywnego, jakim była Fichtego teoria wiedzy, którą z kolei Hegel poznał za pośrednictwem i w interpretacji Schellinga. Dlatego też Hegel zaczyna od krytyki Fichtego, której dokonuje w Differenz des Fichteschen und Schellingschen Sy-

N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus. Berlin—New York 1974,

s. 262.

H. Schnadelbach: Hegel. Wprowadzenie..., s. 25. Nieco inaczej kwestię tę pojmuje Rudolf Haym, który uznaje, że pierwsze pisma teologiczne Hegla są „opracowaniem i oczyszczeniem teologii za pomocą środków Kantowskiej krytyki rozumu”. R. Haym: Hegel und seine Zeit. Vorlesungen £ ber die Entstehung und Entwickelung, Wesen und Werth der Hegelschen Philosophie. Berlin 1857, s. 42.

Zob. I. K an t: Krytyka czystego rozumu. Tłum. R. I ngar d e n. T. 2. Warszawa 1957, s. 50—51 (A 340, B 398).

Zob. H. Schnadelbach: Hegel. Wprowadzenie..., s. 30.