7648594412

Filozofia Georga Wilhelma Friedricha Hegla 101

go siebie”¹⁵. Ale ze względu na znaczenie pojęcia w uprawianiu nauki oraz fakt, że filozofia Hegla jest filozofią ducha — co zauważył Thomas Langan — filozofię Hegla rozumieć można dwojako. Można ją ujmować fenomenologicznie bądź genetycznie. Przy tym rozumieniu Fenomenologia ducha wieńczy proces walki ducha o osiągnięcie w doświadczeniu tego stopnia samoświadomości prawdy, w którym skończona świadomość ludzka rozpoznaje w sobie działanie Absolutu. Ale filozofię Hegla można też rozumieć systematycznie bądź idealnie. Ten rodzaj ujmowania wiąże się ze sposobem pierwszym i z jego rezultatami. Dopiero z perspektywy Absolutu filozof może przystąpić do wyłożenia wzajemnych zależności wszystkich aspektów bytu¹⁶. Dodać też należy, że w odmiennych sposobach rozumienia filozofii Hegla ujawnia się relacja między Fenomenologią ducha a Nauką logiki— pierwsza przedstawia dochodzenie do świadomości Absolutu (kończy się zresztą rozdziałem poświęconym wiedzy absolutnej, etyli filozofii), natomiast druga jest wyłożeniem ontologii.

Cechami przypisywanymi filozofii Hegla są niewątpliwie panlogizm, dialektyka oraz idealizm. Tym, który jako pierwszy nazwał filozofię Hegla panlogizmem, jest Johann Eduard Erdmann (1805—1892). Panlogizm bywa też kojarzony z uniwersalnym racjonalizmem i jako taki, ma dwa znaczenia. Po pierwsze, jest to określenie doktryny Hegla, zgodnie z którą byt jest tożsamy z myślą, natomiast rzectywistość stemowi etap logicznego rozwoju Absolutu. Wszystko, co racjonalne, jest rzectywiste, to zaś, co rzeczywiste, jest racjonalne, a zatem to, co rzeczywiste, może być konstruowane na zasadzie samych tylko praw racjonalnego myślenia¹⁷. W drugim znaczeniu panlogizm to określenie racjonalistycznych poglądów, według których świat i wszystkie zachodzące w nim procesy są urzeczywistnianiem się rozumu, logosu. Z tego jednak, że rzectywistość jest racjonalna i że może być wyjaśniana w sposób racjonalny, nie wynika, by dało się ją wydedukować z praw myślenia. Jeśli chodzi o filozofię Hegla, to wiąże się ją z pierwszym rodzajem pan-logizmu, co pozostaje w zgodzie ze słynnym zdaniem z Przedmowy do dzieła Zasady filozofii prawa: „Co jest rozumne, jest rzectywiste, a co jest rzeczywiste, jest rozumne”¹⁸. Dodać jednak należy, analizując filozofię Hegla, że jego system natywany jest panlogizmem z perspekty-

¹⁵    G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha. Tłum. A. Landman. T. 1. Warszawa 1963, s. 74.

¹⁶    Zob. T. Langan: Filozofia niemiecka. W: E. Gilson, T. Langan, A.A. Maurer: Histońa filozofii współczesnej od Hegla do czasów najnowszych. Tłum. B. Chwedeń-czuk i S. Zalewski. Warszawa 1979, s. 36.

¹⁷    Zob. N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus..., s. 255.

^1S G.W.F. Hegel: Zasady filozofii prawa. Tłum. A. Landman. Warszawa 1969, s. 17.