7648594429

Filozofia Georga Wilhelma Friedricha Hegla 117

je zatem nowy stosunek do świata, do rzeczy i do siebie samego, stosunek, który opiera się na współistnieniu, uzupełnieniu się. Czyn rozumu, który obserwuje świat, jest wiedzą. Rozum opisuje, wyciąga to, co istotne, i w ten sposób dochodzi do ujęcia „systemu rzeczy" — świat indywiduum okazuje się złożony i dwuznaczny; indywiduum i świat modyfikują się wzajemnie. „Rozum — konkluduje Zbigniew Kudero-wicz — okazuje się więc ważnym etapem tworzenia wiedzy filozoficznej, która rozpoznaje świat jako teren realizacji uniwersalnych wartości i jako sensowną całość, w której ludzkość odnajduje sens swego istnienia. Tylko dlatego można ująć świat jako sensowną całość, ponieważ stanowi on rozumną rzeczywistość, a bez tego filozofia nie byłaby możliwa”¹⁰⁵.

Ostatnim zaś ogniwem stającej się wiedzy jest fenomenologia ducha prawdziwego. Indywiduum jest dla Hegla częścią „naturalnej moralnej wspólnoty", zarazem jednak fenomenologia ducha to właśnie uświadomienie sobie, że — po pierwsze — „Duch jest (...) istotą absolutną i realną, która sama siebie podtrzymuje. Wszystkie dotychczasowe postaci świadomości były abstrakcjami ducha; polegały one na tym, że duch analizował sam siebie, rozróżniał swoje momenty i przy niektórych się zatrzymywał”¹⁰⁶. Zdaniem Hegla, duch jest rzeczywistością samoistną, która sama nadaje sobie rację i istnieje dzięki swym immanentnym zasadom. Po drugie, duch jest historią powstawania i funkcjonowania wartości uznanych za uniwersalne, a w tej historii rzeczywistość rozumna odgrywa rolę niezbywalną. Podkreślmy, że Hegel nie do końca jest filozofem oświecenia. Te kwestie jedynie bardzo go interesowały, czego wyrazem są lektury francuskich filozofów oświeceniowych¹⁰⁷. Jednocześnie podkreśla, że każdy wiek i każda postać bytu duchowego rządzi się własnymi prawami, mającymi nie tylko charakter praw historycznych, lecz także praw wiecznych (koniecznych). Natomiast we Wstępie do Wykładów z filozofii dziejów zaznacza: „Prawo ducha świata wyższe jest od wszelkich uprawnień jednostki”¹⁰⁸. Warto przy okazji podkreślić stanowisko Schnadelbacha, który interpretuje Heglowskiego ducha w kontekście kultury: „»Duch« nie oznacza dla niego — co Marks i marksiści przypisują Heglowi do dziś — tylko świadomości, a tym bardziej nie jest czymś czysto duchowym, czemu można przeciwstawić to, co materialne. Użycie przez Hegla terminu »duch« ma swój

¹⁰⁵    Z. Kuderowicz: Filozofia nowożytnej Europy. Warszawa 1989, s. 624.

¹⁰⁶    G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha..., T. 2, s. 5.

¹⁰⁷    Na ten temat oraz na temat stosunku Hegla do Oświecenia zob. K. Bal: Rozum i historia...; G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha..., T. 2, s. 126 i nast.

¹⁰⁸    G.W.F. Hegel: Wykłady z filozofii dziejów..., T. 1, s. 56.