93820

części) lub częściej - zawartego w tym pierwszym (łac. pars pro toto = część zamiast całości), np. Trudno mu było cała unieść szyję (A. Mickiewicz Grażyna) - w znaczeniu ujść cało. Wymieniane przez antyczna retorykę przypadki synekdochy tom. in. użycie: nazwy rodzaju w znaczeniu gatunku i odwrotnie, np. młode zamiast szczenięta; liczby pojedynczej w znaczeniu mnogiej, np. pańskie oko konia tuczy; liczby określonej w znaczeniu nieokreślonym, np. tysiąc razy ci mówiłem; nazwy materiału w znaczeniu wykonanego zeń przedmiotu, np. zbierać porcelanę.¹

H YPALLAGE (z gr. hypallage = zmiana, odmiana) - celowa rozbieżność między powiązaniami gramatycznymi a odniesieniami znaczeniowymi w tekście, stwarzająca w rezultacie efekt metonimii. W najprostszej postaci polega na powiązaniu epitetu z innym słowem niż to, do którego się ten epitet bezpośrednio odnosi. Np.: przetarłam zdumione powieki (K. Iłłakiewiczówna Opowieść małżonki św. Aleksego). W poezji dwudziestowiecznej przybierać może bardzo skomplikowana formę, np.:

Kiedy zabolą nas nogi tysiącem drzew, pójdziemy dalej księżycem [K.K. Baczyński Drogi nocne]

ANTONOMAZJA - 1. Zastąpienie imienia własnego epitetem stałym lub peryfrazą, np. Wszechmogący zamiast Bóg, prezydent elektryk zamiast Wałęsa; 2. Użycie imienia własnego znanej postaci historycznej lub literackiej jako nazwy typu ludzkiego, np. Don Juan w znaczeniu - uwodziciel, Judasz - zdrajca.²

METAFORA to forma tropu inaczej nazywana też przenośnią. Nazwa „metafora” pochodzi stąd, że jest ona zespołem słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych. Rozpatrzone pod tym względem sformułowanie tytułu powieści Żeromskiego Uroda życia ma swoje określone znaczenia. Tutaj modulacji podległo znaczenie słowa uroda. Jego znaczenie podstawowe dałoby się wyjaśnić jako wygląd człowieka, który uważa się za ładny. Słowo to nosi więc w sobie pewien ładunek emocjonalny. Żeromski przeniósł urodę w inną, nową sferę zjawisk. Nie oznacza już tu ona wyglądu człowieka, ale pewną właściwość życia, określa mianowicie jego piękno.

Uczestniczące w metaforze wyrazy zespalają się z sobą w nową całość, wykraczając semantycznie poza zakresy znaczeniowe właściwe im wtedy, gdy występują poza złożeniem metaforycznym. Metafora jest nową wartością semantyczną w odniesieniu do pierwotnych znaczeń słów i ze względu na to nowe znaczenie właściwie nie daje się bezpośrednio „przełożyć” na język inaczej ukształtowany.

Metafora - tak jak wszystkie zjawiska językowe literatury pięknej - podlega rozwojowi historycznemu. Dla przemian metafory niezwykle ważne są zwłaszcza 3 czynniki:

1) jaki jest zakres znaczeniowy słów, z których jest budowana, jaka zarysowuje się miedzy nimi „odległość” semantyczna

1

   M. Głowiński. T. Kostkiewiczowa. A. Okopień-Sławińska. J. Sławiński. Podręczny słownik terminów literackich. Warszawa 1997.

2

   M. Głowiński. T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska. J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich. Warszawa 1997.