��PRZEGL EPIDEMIOL 2001;55:379-86
Beata Puzanowska1 , Agnieszka Czau|-Andrzejuk2
BIOTERRORYZM
1
Klinika Obserwacyjno - Zakazna Akademii Medycznej w BiaBymstoku
Kierownik: D. Prokopowicz
2
Wojew�dzki Szpital Specjalistyczny im. K. DBuskiego w BiaBymstoku
Dyrektor: H. Misiewicz
Mimo obowizywania konwencji o broni biologicznej w wielu krajach
trwaj badania nad wykorzystaniem czynnik�w biologicznych jako [rod�
k�w militarnych. Pod uwag brane s najcz[ciej laseczki wglika, wirusy
gorczek krwotocznych, ale tak|e wirus ospy prawdziwej i inne. Lista
niebezpiecznych czynnik�w stale ro[nie. W licznych dyskusjach podczas
konferencji, na Bamach prasy (nie tylko medycznej) pojawia si opinia,
|e ataki bioterrorystyczne s realnym zagro|eniem wsp�Bczesnych spoBe�
czeDstw.
Wiek XX obfitowaB w wiele konflikt�w zbrojnych, w kt�rych podjto pr�by wyko�
rzystania tzw. broni niekonwencjonalnej. Ju| pod koniec XIX wieku dostrzegano realne
zagro|enie u|ycia trucizn w trakcie dziaBaD wojennych. W 1899 roku, a nastpnie
w 1907, sformuBowano w Hadze zakaz ich stosowania w dziaBaniach militarnych, co nie
zapobiegBo u|yciu broni chemicznej (chlor, gaz musztardowy) podczas I wojny [wiato�
wej. Dostrze|enie narastania wagi problemu zaowocowaBo ProtokoBem Genewskim
(1925), w kt�rym rozszerzono list substancji o [rodki biologiczne. Niestety przed
wybuchem II wojny [wiatowej niewiele kraj�w ratyfikowaBo ten protok�B. W[r�d paDstw,
kt�re nie podpisaBy porozumienia znalazBy si: USA, Japonia, Zwizek Radziecki,
Wielka Brytania oraz Francja. Druga wojna [wiatowa udowodniBa, |e zagro|enie u|ycia
[rodk�w biologicznych bdzie narastaBo. W czasie wojny z Chinami Japonia prowa�
dziBa w Mand|urii badania u ludzi nad zastosowaniem laseczek wglika i d|umy,
przecinkowc�w cholery, paBeczek duru brzusznego oraz toksyny botulinowej. Wielo�
krotnie u|yto laseczek d|umy w chiDskich prowincjach (1). Badania japoDskie nie byBy
zjawiskiem odosobnionym; tak|e paDstwa alianckie (USA, Kanada i Wielka Brytania)
przygotowaBy bomby biologiczne z zarodnikami wglika na wypadek ewentualnego
u|ycia broni biologicznej przez Niemcy i Japoni. Wraz z er zimnej wojny zintensy�
fikowano badania nad militarnymi [rodkami masowego ra|enia. Sytuacja taka trwaBa
a| do 1969 roku, gdy posiadajce r�|norodny arsenaB broni biologicznej Stany Zjed�
noczone wystpiBy z jednostronn, przeBomow deklaracj o zniszczeniu posiadanego
potencjaBu militarnego i zaprzestaniu dalszych badaD. W [lad za USA poszBy: Kanada,
Wielka Brytania oraz Szwecja. W 1972 roku na wniosek Rady BezpieczeDstwa Orga-
380 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk Nr 3
nizacji Narod�w Zjednoczonych weszBa w |ycie Konwencja o Broni Biologicznej, kt�r
podpisaBy 152 kraje (ratyfikowaBo j 140 paDstw). Po raz pierwszy od II wojny [wiatowej
caBkowicie zabroniono badaD, produkcji, przechowywania oraz rozprzestrzeniania [rod�
k�w biologicznych. Wej[cie w |ycie konwencji niestety nie jest jednoznaczne z respek�
towaniem jej postanowieD, czego dowodem jest m.in. epidemia wglika w kwietniu
i maju 1979 r. w ZwierdBowsku, w czasie kt�rej zmarBy 64 osoby (2). Wg �wczesnych
zr�deB radzieckich zachorowanie wystpiBo po spo|yciu zaka|onego misa. Zanotowano
96 zachorowaD, z czego u 79 os�b obserwowano posta jelitow, u 17 sk�rn; 81%
chorych zmarBo. Wyga[nicie epidemii staBo si mo|liwe dziki zaszczepieniu 80% os�b
z 59 - tysicznej populacji w wieku od 18 do 55 lat zamieszkaBej w okrgu nara|onym
na zachorowanie. Wykorzystano |yw, bezotoczkow szczepionk uzyskan z form
przetrwalnikowych (STI). Kilka lat po tym tragicznym wydarzeniu zr�dBa amerykaDskie
podaBy, |e patolodzy rosyjscy stwierdzili inhalacyjn drog zaka|enia laseczkami wgli�
ka, co przeczyBo wyja[nieniom podanym w radzieckich mediach. W 1992 r. prezydent
Rosji Borys Jelcyn poinformowaB o wynikach dochodzenia KGB, kt�re wykazaBo, i|
zr�dBem ska|enia [rodowiska byBo wojskowe laboratorium opracowujce [rodki biolo�
giczne. Nie podano jak doszBo do rozprzestrzeniania si przetrwalnik�w wglika.
Kolejne dochodzenie zanegowaBo t opini. Dotychczas nie ma oficjalnych wyja[nieD
wBadz rosyjskich co byBo przyczyn wybuchu epidemii wglika w SwierdBowsku (2). W
1992 roku Jelcyn przyznaB tak|e, |e Zwizek Radziecki wielokrotnie BamaB konwencj
o broni biologicznej badajc m. in. wirusy gorczek krwotocznych oraz modyfikowane
genetycznie laseczki d|umy oporne na dostpne chemioterapeutyki (3). Nie jest to
przykBad odosobniony. Aktualnie, wg zr�deB amerykaDskiego wywiadu, w Iraku prowa�
dzone s badania nad broni biologiczn. Wg Davisa (4) w 1995 r. w czasie wojny
w Zatoce Perskiej usiBowano wykorzysta laseczki wglika, toksyn botulinow i afla-
toksyny. Ju| w 1990 r. - przed wybuchem konfliktu - amerykaDskie agencje wywiadow�
cze potwierdziBy posiadanie przez Irak broni biologicznej. Przez 4 Bata po zakoDczeniu
dziaBaD wojennych midzynarodowe inspekcje pokojowe ONZ nie wykrywaBy instytucji
produkujcych broD biologiczn. Dopiero w 1995 r. uzyskanie szczeg�Bowych dokumen�
t�w z rk irakijskiego dysydenta generaBa Hussein Karnel Hassan pomogBo w okre[le�
niu zaawansowania technologii i potencjaBu biologicznego.
Podczas sympozjum w lutym 1999 r. w Arlington (Virginia, USA) 950 os�b (m.in.
lekarzy, pracownik�w opieki medycznej, sBu|b specjalnych, wojskowych i urzdnik�w
rzdowych) dyskutowaBo o problematyce zagro|eD broni biologiczn oraz bioterroryz-
mem (5). W 2001 roku kolejna konferencja podsumowaBa zagro|enia oraz stopieD
przygotowaD na zagro|enia biologiczne. Zorganizowanie sympozjum o takiej tematyce
to z jednej strony przykBad amerykaDskiego trendu do wszechstronnego badania natury
ka|dego pojawiajcego si zjawiska, ale te| pr�ba zrozumienia i kontroli czego[, co
mo|e sta si realnym zagro|eniem dla wsp�Bczesnych spoBeczeDstw. Fakty i zdarzenia
z lat dziewidziesitych ostatniego stulecia zdaj si potwierdza istniejce obawy.
W okresie od pazdziernika do grudnia 1998 r. w USA zgBoszono seri raport�w
dotyczcych zagro|enia atakami bioterrorystycznymi w formie listownej. Informacje te
dotarBy do szpitali, urzd�w i prywatnych przedsibiorstw. Tre[ list�w zawieraBa in�
formacje o ska|eniu zawarto[ci koperty laseczkami wglika. WywoBaBo to natychmias�
tow reakcj lawinow w celu zapobie|enia rozprzestrzeniania si zaka|eD i zachoro-
Nr 3 381
Bioterroryzm
waD na jedn z chor�b zakaznych o najwy|szej [miertelno[ci. Zaanga|owano w pre�
wencj sBu|by [ledcze (FBI, policj), medyczne i techniczne. Wykonano dezynfekcj
sprztu, dekontaminacj ubraD, pomieszczeD, chemioprofilaktyk nara|onych os�b,
szczepienia, kwarantann i badania mikrobiologiczne. Wikszo[ alarm�w okazaBa si
mistyfikacj (6). Wg Kortepetera i Parkera (7) w latach 1990 - 1999 zanotowano
w USA ponad 990 alarm�w bioterrorystycznych, z czego zdecydowana wikszo[ oka�
zaBa si faBszywa, jednak na skutek u|ycia czynnik�w biologicznych (rycyna, toksyna
botulinowa, Yersinia pestis, Bacillus anthracis) zmarBo 10 os�b. W 1984 r. w Dallas
(Oregon) zachorowaBo 750 os�b na skutek ska|enia bar�w saBatkowych paBeczkami
Salmonella typhimurium przez wyznawc�w religijnej sekty Rajneeshi (8). Nikt nie
zmarB, nikt nie wymagaB hospitalizacji, ale epidemia potwierdziBa jak Batwo ska|enie
po|ywienia mo|e sta si zagro|eniem du|ych grup ludno[ci. PrzykBad u|ycia sarinu w
tokijskim metrze w marcu 1995 r. przez sekt Aum Shinrikyo i [mier 12 os�b dowodzi,
|e w erze po zakoDczeniu zimnej wojny terroryzm jest wa|nym problemem midzyna�
rodowym, wymagajcym zainteresowania i wsp�Bpracy paDstw na caBym [wiecie (9).
Lista [rodk�w biologicznych nie jest dBuga i obejmuje bakterie, paso|yty, wirusy
i toksyny, kt�re byBy wielokrotnie u|ywane w dziejach ludzko[ci. DokBadniejsze dane
o zagra|ajcych czynnikach podano w tabelach (I, II, III) (7, 10, 11). Je[li [rodki te
bd wykorzystane i skutecznie rozprzestrzenione mog stanowi ogromne zagro|enie
dla nara|onej populacji (7). Wg AmerykaDskiego Departamentu Stanu, z siedmiu
paDstw sponsorujcych midzynarodowy bioterroryzm, pi posiada broD biologiczn
(Irak, Iran, Syria, Libia, Korea P�Bnocna). Wydaje si jednak, |e informacje te mog
by fragmentaryczne, oparte o gr wywiad�w, a co za tym idzie nie w caBo[ci przezna�
czone dla opinii publicznej. Wa|nym aspektem rozprzestrzenienia substancji biolo�
gicznych jest Batwo[ ich u|ycia przez du|e organizacje bioterrorystyczne, ale te| maBe
grupy lub nawet pojedyncze osoby. Poparcie przez rzdy umo|liwia dostp do badaD
i caBego zaplecza naukowego oraz skutecznych technologii rozprzestrzeniania.
Zdaniem Spertzela i wsp. (12) jako broD biologiczna mo|e by wykorzystany
ka|dy [rodek, kt�ry przy ska|eniu 100 km2 powoduje [miertelno[ przynajmniej
50% mieszkaDc�w zagro|onego terenu. Istotne s por�wnania r�|nych czynnik�w
mogcych stanowi broD biologiczn. Wg Kortepetera i Parkera (7) rycyna wytwarzana
z rcznika pospolitego jest [rodkiem maBo wydajnym - wymaga u|ycia co najmniej
8 ton substancji, co jest r�wnowa|ne z 1 kg laseczek wglika u|ytego w formie aerozolu
rozprzestrzenianego przez wiatr.
Cechami [rodk�w biologicznych warunkujcymi ich skuteczno[ s:
wysoka [miertelno[ (np. wglik - ok. 80%, gorczka krwotoczna Ebola - 76%);
Batwo[ uzyskania i produkcji masowej;
maBa masa czsteczek uBatwiajca dyspersj (1-5 mm) w formie aerozolu;
mo|liwo[ zaka|enia przez kontakt bezpo[redni;
brak skutecznego leczenia;
brak szczepionki.
Obawa przed bioterroryzmem nie powinna by powodem do paniki lecz sprzyja
rozwijaniu gotowo[ci na tak ewentualno[. W 1999 r. Stany Zjednoczone przeznaczyBy
na ten cel 158 min dolar�w. W 2000 r. zwikszono t kwot do 230 min dolar�w (13).
W styczniu 1998 r. prezydent USA Clinton stwierdziB, |e nale|y by przygotowanym
382 Nr 3
B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk
nie tylko na broD masowego ra|enia, ale te| na realne zagro|enie nowymi chorobami
zakaznymi (13). USA jest krajem, kt�ry obecnie jest najbardziej zaanga|owany
w rozw�j dziaBaD ochronnych przeciw atakom bioterrorystycznym (14). Trwaj prace
nad wytworzeniem parasola ochronnego obejmujcego nie tylko |oBnierzy i sBu|by
specjalne USA, ale tak|e ludno[ cywiln. Podkre[la si przy tej okazji, |e szczepionki
nie mog by rozwa|ane jako pierwsza i jedyna linia obrony (15). Mo|e by niemo|�
liwe wyprodukowanie w kr�tkim czasie od wystpienia zagro|enia ilo[ci szczepionki
potrzebnej do uodpornienia ludno[ci. Wirus ospy prawdziwej mo|e, poza laseczkami
wglika, gwaBtownie si rozprzestrzenia w nastpstwie ataku bioterrorystycznego.
W zwizku z eradykacj ospy prawdziwej w [wiecie od 1980 r. zaprzestano szczepieD
przeciw tej chorobie. Oficjalnie tylko dwa laboratoria w [wiecie dysponuj zapasami
wirusa ospy do badaD i produkcji szczepionki. S to: Instytut Wirusologii w Nowosy�
birsku i CDC w Atlancie. Zwiatowe zapasy szczepionki przeciw ospie sigaj 50 mln
dawek, z czego 5-7 mln znajduje si w USA. Czy to wystarczy, je[li ludno[ USA to
260 mln obywateli? Odpowiedz jest prosta - czas potrzebny do wyprodukowania
odpowiedniej ilo[ci szczepionki mo|e okaza si zbyt dBugi (16). W czerwcu 1999 r.
decyzj prezydenta USA po raz kolejny odroczono zniszczenie rezerw wirusa ospy
prawdziwej.
Jak istotne mo|e by zagro|enie osp ilustruje przykBad epidemii w JugosBawii
z 1972 r.
W trakcie 9 tygodni trwania epidemii zanotowano 175 zachorowaD, 35 os�b zmarBo.
Epidemia rozpoczBa si od pielgrzyma wyznania muzuBmaDskiego, kt�ry powr�ciB
z Mekki z gorczk (16). WybuchBa ona w[r�d populacji szczepionej przeciw tej cho�
robie. Obecnie najwy|ej 20% populacji [wiata posiada niewielki stopieD odporno[ci na
zaka|enie (5). U|ycie wirusa ospy prawdziwej mo|e okaza si szybkim i wyjtkowo
skutecznym sposobem eksterminacji ludno[ci. Do chwili obecnej |adna grupa przestp�
cza nie zastosowaBa wirusa ospy, ale ryzyko takie istnieje. Badania nad osp, obok
wglika, tularemii, gorczki Q, brucelozy, nosacizny i d|umy, byBy jedn z najpilniej
strze|onych tajemnic zimnej wojny przez sBu|by byBego Zwizku Radzieckiego. W cigu
21 lat od podpisania konwencji o broni biologicznej Zwizek Radziecki stworzyB
najwikszy na [wiecie i najbardziej zaawansowany technologicznie program badaD nad
broni biologiczn. Odpowiedzialnym za caBoksztaBt byB tzw. Biopreparat - instytucja
farmaceutyczna wsp�Bpracujca niemal z wszystkimi wy|szymi ministerstwami Rosji od
Akademii Nauk i Ministerstwa Zdrowia poczynajc, a na KGB koDczc (17). Wyda�
waBoby si, |e wraz z upadkiem Zwizku Radzieckiego grozba u|ycia czynnik�w bio�
logicznych zmalaBa, ale Ken Alibek - jeden z kierownik�w byBego Biopreparatu -
twierdzi: NiebezpieczeDstwo ataku biologicznego w zasadzie wzrosBo, poniewa| raz
zdobyta wiedza nie stanowi tajemnicy dla dyktatorskich re|im�w i terroryst�w. Posia�
danie broni biologicznej nie jest ograniczone do dwubiegunowego [wiata z okresu
zimnej wojny. Dzisiaj maj do niej dostp inni, tym bardziej, |e jest tania i Batwa
w u|yciu. Niewykluczone, |e w nadchodzcych latach zagro|enie ze strony takiej broni
stanie si problemem naszego codziennego |ycia" (17). Spostrze|enie to jest tym
bardziej aktualne, |e nie wiadomo co staBo si z pracownikami Biopreparatu, kt�rzy
po zakoDczeniu badaD nad czynnikami biologicznymi zniknli" z krg�w naukowych.
Nr 3 Bioterroryzm 383
Domniemywa si, |e mog oni pracowa w paDstwach popierajcych midzynarodowy
bioterroryzm.
Tabela I. Klasyfikacja czynnik�w biologicznych wg CDC (10)
Table I. The critical biological agents according to CDC classification (10)
Kategoria Czynniki
A
Bardzo Batwe rozprzestrzenianie Variola vera
Zaka|enie przez kontakt bezpo[redni Bacillus anthracis
Wysoka chorobotw�rczo[ Yersinia pestis
Wysoka [miertelno[ Clostridium botulinum toxin
Znaczny wpByw na zdrowie publiczne Francisella tularensis
Filioviridae: Ebola, Marburg virus
Efekt psychologiczny (panika)
Arenaviridae: Lassa, Junin virus
Niezbdna specjalne [rodki zapobiegawcze
B
Aatwe rozprzestrzenianie Coxiella burnetti
Dosy wysoka chorobotw�rczo[ Brucella spp
Niewielka [miertelno[ Burkholderia mallei
Niezbdna specjalne [rodki diagnostyczne Alphavirus
i nadzoru Ricin
yr�dBem zaka|enia woda lub pokarm Clostridium perfringens epsilon toxin
Staphylococcus aureus enterotoxin B
Salmonella spp
Shigella dysenteriae
Escherichia coli O157:H7
Vibrio cholerae
Cryptosporidium parvum
C
Aatwa dostpno[ Nipahvirus
Aatwo[ produkcji Hantavirus
Wysoka chorobotw�rczo[ Arboviridae
Wysoka [miertelno[ Flavivirus
Znaczcy wpByw na zdrowie publiczne Mycobacterium tuberculosis
Niezbdne rozszerzone [rodki diagnostyczne Filioviridae: Ebola, Marburg i inne wirusy
i zapobiegawcze gorczek krwotocznych
PreambuBa postanowieD Konwencji o zakazie, rozwoju, produkcji, skBadowaniu broni
biologicznej i jej zniszczeniu z 1972 r. brzmi: Majc na uwadze dobro caBej ludzko[ci,
d|y bdziemy do caBkowitej eliminacji czynnik�w bakteriologicznych oraz toksyn jako
[rodk�w bojowych. Jeste[my przekonani, |e ich stosowanie, powszechnie uwa|ane za
odra|ajce, wymaga podjcia wszelkich [rodk�w zmierzajcych do zminimalizowania
takiego ryzyka." Powy|sze przykBady staBego Bamania postanowieD konwencji skBaniaj
do refleksji, |e [rodki obrony przed atakiem biologicznym, jakimi dysponujemy, s
absolutnie nieadekwatne do skali zagro|enia. Nie spos�b przewidzie miejsce, czas
zastosowania i rozprzestrzenienia broni biologicznej, wic powinno si rozwija [wia-
384 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk Nr 3
Ta b e 1 a II. Lista czynnik�w niebezpiecznych wg CDC (11)
Tab 1 e II. The Centers for Disease Control and Prevention List of Restricted Agents (11)
Wirusy Gorczek krwotocznych:
Krymsko-Kongij skiej,
Ebola
Marburg
Lassa
Doliny Riftu
PoBudniowoamerykaDskiej (Junin, Machupo, Sabia, Flexal, Gunarito)
Hanta
{�Btej febry
Wschodniego koDskiego zapalenia m�zgu
Wenezuelskiego koDskiego zapalenia m�zgu
Odry koDskiej
Kleszczowego zapalenia m�zgu
Ospy prawdziwej
Bakterie Bacillus anthracis
Brucella abortus
Brucella melitensis
Brucella suis
Burkholderia (Pseudomonas) mallei
Burkholderia (Pseudomonas) pseudomallei
Clostridium botulinum
Francisella tularensis
Yersinia pestis
Coxiella burnetii
Rickettsia prowazekii,
Rickettsia rickettsii
Grzyby Coccidioides immitis
Toksyny Abrina
Aflatoksyny
Toksyna botulinowa
Toksyna epsilon Clostridium perfringens
Konotoksyna
Rycyna
Toksyna Shiga
Enterotoksyna gronkowcowa
Tetrodotoksyna
T-2 toksyna
Saxitoksyna
Diacetoxyscirpenol
domo[ i odpowiedzialno[ na pBaszczyznie moralnej za skutki, kt�re mo|e on nie[
za sob. Ci|ar tej odpowiedzialno[ci dotyczy rzdzcych i lider�w r�|nych grup
w spoBeczeDstwach, zar�wno maBych paDstw, jak te| mocarstw, niezale|nie od orientacji
politycznej.
Nr 3 Bioterroryzm
385
Ta b e 1 a III . Lista [rodk�w biologicznych wykorzystywanych przez grupy bioterrorystyczne (7)
Ta b 1 e I I I . Biological agents involved in bioterrorism (7)
Tradycyjne [rodki biologiczne BroD biologiczna bioterroryst�w
Patogeny Bacillus anthracis Ascaris suum
Brucella suis Bacillus anthracis
Coxiella burnetti Coxiella burnetti
Francisella tularensis Giardia lamblia
Varicella vera HIV
Yersinia pestis Rickettsia prowazekii
Wirusy np: Salmonella: typhimurium, typhi
kleszczowego zapalenia m�zgu, Shigella sp.
gorczek krwotocznych Schistosoma sp.
Vibrio cholerae
Ebola HF Virus
Yersinia: enterocolitica, pestis
Toksyny Toksyna botulinowa Toksyny: botulinowa, bBonicza
Gronkowcowa enterotoksyna B Enterotoksyna cholery
Toksyny w|y
Tetrodotoksyna
Inne Rycyna Rycyna
Nikotyna
B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk
BIOTERRORISM
SUMMARY
Some countries explore biological agents (toxins, bacteria and viruses) as a potential threat
that can be used as a weapon of mass destruction. The list of a biological and chemical weapons
is still expanding. Despite militar aspect of the issue, medical and dvii staff must be aware that
also an act of bioterrorism could happen. We must not be afraid, but we must be prepared.
PIZMIENNICTWO
1. Harris SH. Factories of Death: Japan's Secret Biological Warfare, 1932-34, and the Ame�
rican Cover up. New York. NY: Routledge 1994,59:68-8.
2. Meselson M, Guillemin J, Huhg-Jones M, i in. The Sverdlovsk anthrax outbreak of 1979.
Science 1994,266:1202-8.
3. Gertz B. Defecting Russian scientist revealed biological arms effort. Washington Times July
4,1992,A4.
4. Davis C. Nuclear Blindness: An Overview of the biological weapons programs of the former
Soviet Union and Iraq. Emerging Infectious Diseases 1999,5:509-12.
5. Henderson DA. The looming treat of bioterrorism. Science 1999,283:1279-82.
6. Franz DR, Jahrling PB, Friedlander AM, i in. Clinical recognition and management of
patients exposed to biological warfare agents. JAMA 1997,278:399-411.
7. Kortepeter MG, Parker GW. Potential biological weapon threats. Emerging Infectious
Diseases 1999,5:523-7.
8. Torok TJ, Tauxe RV, Wise RP, i in. A large community outbreak of salmonelBosis caused
by intentional contamination of restaurant salad bars. JAMA 1997,278:389-95.
386 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk Nr 3
9. Olson KB. Aum Shinrikyo: Once and future threat? Emerging Infectious Diseases
1999,5:513-6.
10. Khan AS, Morse S. Lillibrgidge S. Public-health preparedness for biological terrorism in
the USA. Lancet 2000,356:1179-82.
11. US Dept of Health anf Human services, Centers for Disease Control and Prevention.
Additional requirements for facilities transferring or recieiving select agents: final rule.
12. Spertzel RO, Wannemacher RW, Patrick WC, i in. Technical ramifications of inclusion of
toxins in the chemical weapons convention (CWC). Technical report no. MR-43-92-1. Fort
Detrick (MD): U.S. Army Medical Research Institute of Infectious Diseases, 1992.
13. Clinton WJ. Remarks by the President on keeping America secure for the 21st Century.
National Academy of Sciences, Washington, D.C., January 22, 1999.
14. Khan AS. Bioterrorism and Public Health Preparedness in the United States. Il-nd Euro-
pean Conference on Travel Medicine, Venice, Italy, March 29 - 31, 2000, Abstract Book,
64-4.
15. Russell PK. Vaccines in civilian defense against bioterrorism. Emerging Infectious Diseases
1999,5:531-3.
16. Is smallpox history? (editorial) Lancet 1999,353:1539-9.
17. Alibek K, Handleman S. Biohazard. NY: Random House, New York, 1999.
Adres autorek:
Beata Puzanowska
Klinika Obserwacyjno-Zakazna AM
ul. {urawia 14, 15-540 BiaBystok
e-mail: doctors@priv.onet.pl
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Bioterroryzm czIbioterapiaSceniarusze ataków bioterrorystycznychBioterroryzm jako jedna z form współczesnegoBIOTECHNOLOGIA A BIOTERRORYZMMięd Pr zdr bioterroryzmBioterroryzm czIIBioterroryzmDEFINICJA BIOTERRORYZMUkurs bioterror PZHwarunki biotermiczne w tatrach polskichwięcej podobnych podstron