plik


ÿþPRZEGL EPIDEMIOL 2001;55:379-86 Beata Puzanowska1 , Agnieszka Czau|-Andrzejuk2 BIOTERRORYZM 1 Klinika Obserwacyjno - Zakazna Akademii Medycznej w BiaBymstoku Kierownik: D. Prokopowicz 2 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. K. DBuskiego w BiaBymstoku Dyrektor: H. Misiewicz Mimo obowizywania konwencji o broni biologicznej w wielu krajach trwaj badania nad wykorzystaniem czynników biologicznych jako [rod­ ków militarnych. Pod uwag brane s najcz[ciej laseczki wglika, wirusy gorczek krwotocznych, ale tak|e wirus ospy prawdziwej i inne. Lista niebezpiecznych czynników stale ro[nie. W licznych dyskusjach podczas konferencji, na Bamach prasy (nie tylko medycznej) pojawia si opinia, |e ataki bioterrorystyczne s realnym zagro|eniem wspóBczesnych spoBe­ czeDstw. Wiek XX obfitowaB w wiele konfliktów zbrojnych, w których podjto próby wyko­ rzystania tzw. broni niekonwencjonalnej. Ju| pod koniec XIX wieku dostrzegano realne zagro|enie u|ycia trucizn w trakcie dziaBaD wojennych. W 1899 roku, a nastpnie w 1907, sformuBowano w Hadze zakaz ich stosowania w dziaBaniach militarnych, co nie zapobiegBo u|yciu broni chemicznej (chlor, gaz musztardowy) podczas I wojny [wiato­ wej. Dostrze|enie narastania wagi problemu zaowocowaBo ProtokoBem Genewskim (1925), w którym rozszerzono list substancji o [rodki biologiczne. Niestety przed wybuchem II wojny [wiatowej niewiele krajów ratyfikowaBo ten protokóB. W[ród paDstw, które nie podpisaBy porozumienia znalazBy si: USA, Japonia, Zwizek Radziecki, Wielka Brytania oraz Francja. Druga wojna [wiatowa udowodniBa, |e zagro|enie u|ycia [rodków biologicznych bdzie narastaBo. W czasie wojny z Chinami Japonia prowa­ dziBa w Mand|urii badania u ludzi nad zastosowaniem laseczek wglika i d|umy, przecinkowców cholery, paBeczek duru brzusznego oraz toksyny botulinowej. Wielo­ krotnie u|yto laseczek d|umy w chiDskich prowincjach (1). Badania japoDskie nie byBy zjawiskiem odosobnionym; tak|e paDstwa alianckie (USA, Kanada i Wielka Brytania) przygotowaBy bomby biologiczne z zarodnikami wglika na wypadek ewentualnego u|ycia broni biologicznej przez Niemcy i Japoni. Wraz z er zimnej wojny zintensy­ fikowano badania nad militarnymi [rodkami masowego ra|enia. Sytuacja taka trwaBa a| do 1969 roku, gdy posiadajce ró|norodny arsenaB broni biologicznej Stany Zjed­ noczone wystpiBy z jednostronn, przeBomow deklaracj o zniszczeniu posiadanego potencjaBu militarnego i zaprzestaniu dalszych badaD. W [lad za USA poszBy: Kanada, Wielka Brytania oraz Szwecja. W 1972 roku na wniosek Rady BezpieczeDstwa Orga- 380 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk Nr 3 nizacji Narodów Zjednoczonych weszBa w |ycie Konwencja o Broni Biologicznej, któr podpisaBy 152 kraje (ratyfikowaBo j 140 paDstw). Po raz pierwszy od II wojny [wiatowej caBkowicie zabroniono badaD, produkcji, przechowywania oraz rozprzestrzeniania [rod­ ków biologicznych. Wej[cie w |ycie konwencji niestety nie jest jednoznaczne z respek­ towaniem jej postanowieD, czego dowodem jest m.in. epidemia wglika w kwietniu i maju 1979 r. w ZwierdBowsku, w czasie której zmarBy 64 osoby (2). Wg ówczesnych zródeB radzieckich zachorowanie wystpiBo po spo|yciu zaka|onego misa. Zanotowano 96 zachorowaD, z czego u 79 osób obserwowano posta jelitow, u 17 skórn; 81% chorych zmarBo. Wyga[nicie epidemii staBo si mo|liwe dziki zaszczepieniu 80% osób z 59 - tysicznej populacji w wieku od 18 do 55 lat zamieszkaBej w okrgu nara|onym na zachorowanie. Wykorzystano |yw, bezotoczkow szczepionk uzyskan z form przetrwalnikowych (STI). Kilka lat po tym tragicznym wydarzeniu zródBa amerykaDskie podaBy, |e patolodzy rosyjscy stwierdzili inhalacyjn drog zaka|enia laseczkami wgli­ ka, co przeczyBo wyja[nieniom podanym w radzieckich mediach. W 1992 r. prezydent Rosji Borys Jelcyn poinformowaB o wynikach dochodzenia KGB, które wykazaBo, i| zródBem ska|enia [rodowiska byBo wojskowe laboratorium opracowujce [rodki biolo­ giczne. Nie podano jak doszBo do rozprzestrzeniania si przetrwalników wglika. Kolejne dochodzenie zanegowaBo t opini. Dotychczas nie ma oficjalnych wyja[nieD wBadz rosyjskich co byBo przyczyn wybuchu epidemii wglika w SwierdBowsku (2). W 1992 roku Jelcyn przyznaB tak|e, |e Zwizek Radziecki wielokrotnie BamaB konwencj o broni biologicznej badajc m. in. wirusy gorczek krwotocznych oraz modyfikowane genetycznie laseczki d|umy oporne na dostpne chemioterapeutyki (3). Nie jest to przykBad odosobniony. Aktualnie, wg zródeB amerykaDskiego wywiadu, w Iraku prowa­ dzone s badania nad broni biologiczn. Wg Davisa (4) w 1995 r. w czasie wojny w Zatoce Perskiej usiBowano wykorzysta laseczki wglika, toksyn botulinow i afla- toksyny. Ju| w 1990 r. - przed wybuchem konfliktu - amerykaDskie agencje wywiadow­ cze potwierdziBy posiadanie przez Irak broni biologicznej. Przez 4 Bata po zakoDczeniu dziaBaD wojennych midzynarodowe inspekcje pokojowe ONZ nie wykrywaBy instytucji produkujcych broD biologiczn. Dopiero w 1995 r. uzyskanie szczegóBowych dokumen­ tów z rk irakijskiego dysydenta generaBa Hussein Karnel Hassan pomogBo w okre[le­ niu zaawansowania technologii i potencjaBu biologicznego. Podczas sympozjum w lutym 1999 r. w Arlington (Virginia, USA) 950 osób (m.in. lekarzy, pracowników opieki medycznej, sBu|b specjalnych, wojskowych i urzdników rzdowych) dyskutowaBo o problematyce zagro|eD broni biologiczn oraz bioterroryz- mem (5). W 2001 roku kolejna konferencja podsumowaBa zagro|enia oraz stopieD przygotowaD na zagro|enia biologiczne. Zorganizowanie sympozjum o takiej tematyce to z jednej strony przykBad amerykaDskiego trendu do wszechstronnego badania natury ka|dego pojawiajcego si zjawiska, ale te| próba zrozumienia i kontroli czego[, co mo|e sta si realnym zagro|eniem dla wspóBczesnych spoBeczeDstw. Fakty i zdarzenia z lat dziewidziesitych ostatniego stulecia zdaj si potwierdza istniejce obawy. W okresie od pazdziernika do grudnia 1998 r. w USA zgBoszono seri raportów dotyczcych zagro|enia atakami bioterrorystycznymi w formie listownej. Informacje te dotarBy do szpitali, urzdów i prywatnych przedsibiorstw. Tre[ listów zawieraBa in­ formacje o ska|eniu zawarto[ci koperty laseczkami wglika. WywoBaBo to natychmias­ tow reakcj lawinow w celu zapobie|enia rozprzestrzeniania si zaka|eD i zachoro- Nr 3 381 Bioterroryzm waD na jedn z chorób zakaznych o najwy|szej [miertelno[ci. Zaanga|owano w pre­ wencj sBu|by [ledcze (FBI, policj), medyczne i techniczne. Wykonano dezynfekcj sprztu, dekontaminacj ubraD, pomieszczeD, chemioprofilaktyk nara|onych osób, szczepienia, kwarantann i badania mikrobiologiczne. Wikszo[ alarmów okazaBa si mistyfikacj (6). Wg Kortepetera i Parkera (7) w latach 1990 - 1999 zanotowano w USA ponad 990 alarmów bioterrorystycznych, z czego zdecydowana wikszo[ oka­ zaBa si faBszywa, jednak na skutek u|ycia czynników biologicznych (rycyna, toksyna botulinowa, Yersinia pestis, Bacillus anthracis) zmarBo 10 osób. W 1984 r. w Dallas (Oregon) zachorowaBo 750 osób na skutek ska|enia barów saBatkowych paBeczkami Salmonella typhimurium przez wyznawców religijnej sekty Rajneeshi (8). Nikt nie zmarB, nikt nie wymagaB hospitalizacji, ale epidemia potwierdziBa jak Batwo ska|enie po|ywienia mo|e sta si zagro|eniem du|ych grup ludno[ci. PrzykBad u|ycia sarinu w tokijskim metrze w marcu 1995 r. przez sekt Aum Shinrikyo i [mier 12 osób dowodzi, |e w erze po zakoDczeniu zimnej wojny terroryzm jest wa|nym problemem midzyna­ rodowym, wymagajcym zainteresowania i wspóBpracy paDstw na caBym [wiecie (9). Lista [rodków biologicznych nie jest dBuga i obejmuje bakterie, paso|yty, wirusy i toksyny, które byBy wielokrotnie u|ywane w dziejach ludzko[ci. DokBadniejsze dane o zagra|ajcych czynnikach podano w tabelach (I, II, III) (7, 10, 11). Je[li [rodki te bd wykorzystane i skutecznie rozprzestrzenione mog stanowi ogromne zagro|enie dla nara|onej populacji (7). Wg AmerykaDskiego Departamentu Stanu, z siedmiu paDstw sponsorujcych midzynarodowy bioterroryzm, pi posiada broD biologiczn (Irak, Iran, Syria, Libia, Korea PóBnocna). Wydaje si jednak, |e informacje te mog by fragmentaryczne, oparte o gr wywiadów, a co za tym idzie nie w caBo[ci przezna­ czone dla opinii publicznej. Wa|nym aspektem rozprzestrzenienia substancji biolo­ gicznych jest Batwo[ ich u|ycia przez du|e organizacje bioterrorystyczne, ale te| maBe grupy lub nawet pojedyncze osoby. Poparcie przez rzdy umo|liwia dostp do badaD i caBego zaplecza naukowego oraz skutecznych technologii rozprzestrzeniania. Zdaniem Spertzela i wsp. (12) jako broD biologiczna mo|e by wykorzystany ka|dy [rodek, który przy ska|eniu 100 km2 powoduje [miertelno[ przynajmniej 50% mieszkaDców zagro|onego terenu. Istotne s porównania ró|nych czynników mogcych stanowi broD biologiczn. Wg Kortepetera i Parkera (7) rycyna wytwarzana z rcznika pospolitego jest [rodkiem maBo wydajnym - wymaga u|ycia co najmniej 8 ton substancji, co jest równowa|ne z 1 kg laseczek wglika u|ytego w formie aerozolu rozprzestrzenianego przez wiatr. Cechami [rodków biologicznych warunkujcymi ich skuteczno[ s:  wysoka [miertelno[ (np. wglik - ok. 80%, gorczka krwotoczna Ebola - 76%);  Batwo[ uzyskania i produkcji masowej;  maBa masa czsteczek uBatwiajca dyspersj (1-5 mm) w formie aerozolu;  mo|liwo[ zaka|enia przez kontakt bezpo[redni;  brak skutecznego leczenia;  brak szczepionki. Obawa przed bioterroryzmem nie powinna by powodem do paniki lecz sprzyja rozwijaniu gotowo[ci na tak ewentualno[. W 1999 r. Stany Zjednoczone przeznaczyBy na ten cel 158 min dolarów. W 2000 r. zwikszono t kwot do 230 min dolarów (13). W styczniu 1998 r. prezydent USA Clinton stwierdziB, |e nale|y by przygotowanym 382 Nr 3 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk nie tylko na broD masowego ra|enia, ale te| na realne zagro|enie nowymi chorobami zakaznymi (13). USA jest krajem, który obecnie jest najbardziej zaanga|owany w rozwój dziaBaD ochronnych przeciw atakom bioterrorystycznym (14). Trwaj prace nad wytworzeniem parasola ochronnego obejmujcego nie tylko |oBnierzy i sBu|by specjalne USA, ale tak|e ludno[ cywiln. Podkre[la si przy tej okazji, |e szczepionki nie mog by rozwa|ane jako pierwsza i jedyna linia obrony (15). Mo|e by niemo|­ liwe wyprodukowanie w krótkim czasie od wystpienia zagro|enia ilo[ci szczepionki potrzebnej do uodpornienia ludno[ci. Wirus ospy prawdziwej mo|e, poza laseczkami wglika, gwaBtownie si rozprzestrzenia w nastpstwie ataku bioterrorystycznego. W zwizku z eradykacj ospy prawdziwej w [wiecie od 1980 r. zaprzestano szczepieD przeciw tej chorobie. Oficjalnie tylko dwa laboratoria w [wiecie dysponuj zapasami wirusa ospy do badaD i produkcji szczepionki. S to: Instytut Wirusologii w Nowosy­ birsku i CDC w Atlancie. Zwiatowe zapasy szczepionki przeciw ospie sigaj 50 mln dawek, z czego 5-7 mln znajduje si w USA. Czy to wystarczy, je[li ludno[ USA to 260 mln obywateli? Odpowiedz jest prosta - czas potrzebny do wyprodukowania odpowiedniej ilo[ci szczepionki mo|e okaza si zbyt dBugi (16). W czerwcu 1999 r. decyzj prezydenta USA po raz kolejny odroczono zniszczenie rezerw wirusa ospy prawdziwej. Jak istotne mo|e by zagro|enie osp ilustruje przykBad epidemii w JugosBawii z 1972 r. W trakcie 9 tygodni trwania epidemii zanotowano 175 zachorowaD, 35 osób zmarBo. Epidemia rozpoczBa si od pielgrzyma wyznania muzuBmaDskiego, który powróciB z Mekki z gorczk (16). WybuchBa ona w[ród populacji szczepionej przeciw tej cho­ robie. Obecnie najwy|ej 20% populacji [wiata posiada niewielki stopieD odporno[ci na zaka|enie (5). U|ycie wirusa ospy prawdziwej mo|e okaza si szybkim i wyjtkowo skutecznym sposobem eksterminacji ludno[ci. Do chwili obecnej |adna grupa przestp­ cza nie zastosowaBa wirusa ospy, ale ryzyko takie istnieje. Badania nad osp, obok wglika, tularemii, gorczki Q, brucelozy, nosacizny i d|umy, byBy jedn z najpilniej strze|onych tajemnic zimnej wojny przez sBu|by byBego Zwizku Radzieckiego. W cigu 21 lat od podpisania konwencji o broni biologicznej Zwizek Radziecki stworzyB najwikszy na [wiecie i najbardziej zaawansowany technologicznie program badaD nad broni biologiczn. Odpowiedzialnym za caBoksztaBt byB tzw. Biopreparat - instytucja farmaceutyczna wspóBpracujca niemal z wszystkimi wy|szymi ministerstwami Rosji od Akademii Nauk i Ministerstwa Zdrowia poczynajc, a na KGB koDczc (17). Wyda­ waBoby si, |e wraz z upadkiem Zwizku Radzieckiego grozba u|ycia czynników bio­ logicznych zmalaBa, ale Ken Alibek - jeden z kierowników byBego Biopreparatu - twierdzi:  NiebezpieczeDstwo ataku biologicznego w zasadzie wzrosBo, poniewa| raz zdobyta wiedza nie stanowi tajemnicy dla dyktatorskich re|imów i terrorystów. Posia­ danie broni biologicznej nie jest ograniczone do dwubiegunowego [wiata z okresu zimnej wojny. Dzisiaj maj do niej dostp inni, tym bardziej, |e jest tania i Batwa w u|yciu. Niewykluczone, |e w nadchodzcych latach zagro|enie ze strony takiej broni stanie si problemem naszego codziennego |ycia" (17). Spostrze|enie to jest tym bardziej aktualne, |e nie wiadomo co staBo si z pracownikami Biopreparatu, którzy po zakoDczeniu badaD nad czynnikami biologicznymi  zniknli" z krgów naukowych. Nr 3 Bioterroryzm 383 Domniemywa si, |e mog oni pracowa w paDstwach popierajcych midzynarodowy bioterroryzm. Tabela I. Klasyfikacja czynników biologicznych wg CDC (10) Table I. The critical biological agents according to CDC classification (10) Kategoria Czynniki A Bardzo Batwe rozprzestrzenianie Variola vera Zaka|enie przez kontakt bezpo[redni Bacillus anthracis Wysoka chorobotwórczo[ Yersinia pestis Wysoka [miertelno[ Clostridium botulinum toxin Znaczny wpByw na zdrowie publiczne Francisella tularensis Filioviridae: Ebola, Marburg virus Efekt psychologiczny (panika) Arenaviridae: Lassa, Junin virus Niezbdna specjalne [rodki zapobiegawcze B Aatwe rozprzestrzenianie Coxiella burnetti Dosy wysoka chorobotwórczo[ Brucella spp Niewielka [miertelno[ Burkholderia mallei Niezbdna specjalne [rodki diagnostyczne Alphavirus i nadzoru Ricin yródBem zaka|enia woda lub pokarm Clostridium perfringens epsilon toxin Staphylococcus aureus enterotoxin B Salmonella spp Shigella dysenteriae Escherichia coli O157:H7 Vibrio cholerae Cryptosporidium parvum C Aatwa dostpno[ Nipahvirus Aatwo[ produkcji Hantavirus Wysoka chorobotwórczo[ Arboviridae Wysoka [miertelno[ Flavivirus Znaczcy wpByw na zdrowie publiczne Mycobacterium tuberculosis Niezbdne rozszerzone [rodki diagnostyczne Filioviridae: Ebola, Marburg i inne wirusy i zapobiegawcze gorczek krwotocznych PreambuBa postanowieD Konwencji o zakazie, rozwoju, produkcji, skBadowaniu broni biologicznej i jej zniszczeniu z 1972 r. brzmi:  Majc na uwadze dobro caBej ludzko[ci, d|y bdziemy do caBkowitej eliminacji czynników bakteriologicznych oraz toksyn jako [rodków bojowych. Jeste[my przekonani, |e ich stosowanie, powszechnie uwa|ane za odra|ajce, wymaga podjcia wszelkich [rodków zmierzajcych do zminimalizowania takiego ryzyka." Powy|sze przykBady staBego Bamania postanowieD konwencji skBaniaj do refleksji, |e [rodki obrony przed atakiem biologicznym, jakimi dysponujemy, s absolutnie nieadekwatne do skali zagro|enia. Nie sposób przewidzie miejsce, czas zastosowania i rozprzestrzenienia broni biologicznej, wic powinno si rozwija [wia- 384 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk Nr 3 Ta b e 1 a II. Lista czynników niebezpiecznych wg CDC (11) Tab 1 e II. The Centers for Disease Control and Prevention List of Restricted Agents (11) Wirusy Gorczek krwotocznych: Krymsko-Kongij skiej, Ebola Marburg Lassa Doliny Riftu PoBudniowoamerykaDskiej (Junin, Machupo, Sabia, Flexal, Gunarito) Hanta {óBtej febry Wschodniego koDskiego zapalenia mózgu Wenezuelskiego koDskiego zapalenia mózgu Odry koDskiej Kleszczowego zapalenia mózgu Ospy prawdziwej Bakterie Bacillus anthracis Brucella abortus Brucella melitensis Brucella suis Burkholderia (Pseudomonas) mallei Burkholderia (Pseudomonas) pseudomallei Clostridium botulinum Francisella tularensis Yersinia pestis Coxiella burnetii Rickettsia prowazekii, Rickettsia rickettsii Grzyby Coccidioides immitis Toksyny Abrina Aflatoksyny Toksyna botulinowa Toksyna epsilon Clostridium perfringens Konotoksyna Rycyna Toksyna Shiga Enterotoksyna gronkowcowa Tetrodotoksyna T-2 toksyna Saxitoksyna Diacetoxyscirpenol domo[ i odpowiedzialno[ na pBaszczyznie moralnej za skutki, które mo|e on nie[ za sob. Ci|ar tej odpowiedzialno[ci dotyczy rzdzcych i liderów ró|nych grup w spoBeczeDstwach, zarówno maBych paDstw, jak te| mocarstw, niezale|nie od orientacji politycznej. Nr 3 Bioterroryzm 385 Ta b e 1 a III . Lista [rodków biologicznych wykorzystywanych przez grupy bioterrorystyczne (7) Ta b 1 e I I I . Biological agents involved in bioterrorism (7) Tradycyjne [rodki biologiczne BroD biologiczna bioterrorystów Patogeny Bacillus anthracis Ascaris suum Brucella suis Bacillus anthracis Coxiella burnetti Coxiella burnetti Francisella tularensis Giardia lamblia Varicella vera HIV Yersinia pestis Rickettsia prowazekii Wirusy np: Salmonella: typhimurium, typhi kleszczowego zapalenia mózgu, Shigella sp. gorczek krwotocznych Schistosoma sp. Vibrio cholerae Ebola HF Virus Yersinia: enterocolitica, pestis Toksyny Toksyna botulinowa Toksyny: botulinowa, bBonicza Gronkowcowa enterotoksyna B Enterotoksyna cholery Toksyny w|y Tetrodotoksyna Inne Rycyna Rycyna Nikotyna B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk BIOTERRORISM SUMMARY Some countries explore biological agents (toxins, bacteria and viruses) as a potential threat that can be used as a weapon of mass destruction. The list of a biological and chemical weapons is still expanding. Despite militar aspect of the issue, medical and dvii staff must be aware that also an act of bioterrorism could happen. We must not be afraid, but we must be prepared. PIZMIENNICTWO 1. Harris SH. Factories of Death: Japan's Secret Biological Warfare, 1932-34, and the Ame­ rican Cover up. New York. NY: Routledge 1994,59:68-8. 2. Meselson M, Guillemin J, Huhg-Jones M, i in. The Sverdlovsk anthrax outbreak of 1979. Science 1994,266:1202-8. 3. Gertz B. Defecting Russian scientist revealed biological arms effort. Washington Times July 4,1992,A4. 4. Davis C. Nuclear Blindness: An Overview of the biological weapons programs of the former Soviet Union and Iraq. Emerging Infectious Diseases 1999,5:509-12. 5. Henderson DA. The looming treat of bioterrorism. Science 1999,283:1279-82. 6. Franz DR, Jahrling PB, Friedlander AM, i in. Clinical recognition and management of patients exposed to biological warfare agents. JAMA 1997,278:399-411. 7. Kortepeter MG, Parker GW. Potential biological weapon threats. Emerging Infectious Diseases 1999,5:523-7. 8. Torok TJ, Tauxe RV, Wise RP, i in. A large community outbreak of salmonelBosis caused by intentional contamination of restaurant salad bars. JAMA 1997,278:389-95. 386 B Puzanowska, A Czau|-Andrzejuk Nr 3 9. Olson KB. Aum Shinrikyo: Once and future threat? Emerging Infectious Diseases 1999,5:513-6. 10. Khan AS, Morse S. Lillibrgidge S. Public-health preparedness for biological terrorism in the USA. Lancet 2000,356:1179-82. 11. US Dept of Health anf Human services, Centers for Disease Control and Prevention. Additional requirements for facilities transferring or recieiving select agents: final rule. 12. Spertzel RO, Wannemacher RW, Patrick WC, i in. Technical ramifications of inclusion of toxins in the chemical weapons convention (CWC). Technical report no. MR-43-92-1. Fort Detrick (MD): U.S. Army Medical Research Institute of Infectious Diseases, 1992. 13. Clinton WJ. Remarks by the President on keeping America secure for the 21st Century. National Academy of Sciences, Washington, D.C., January 22, 1999. 14. Khan AS. Bioterrorism and Public Health Preparedness in the United States. Il-nd Euro- pean Conference on Travel Medicine, Venice, Italy, March 29 - 31, 2000, Abstract Book, 64-4. 15. Russell PK. Vaccines in civilian defense against bioterrorism. Emerging Infectious Diseases 1999,5:531-3. 16. Is smallpox history? (editorial) Lancet 1999,353:1539-9. 17. Alibek K, Handleman S. Biohazard. NY: Random House, New York, 1999. Adres autorek: Beata Puzanowska Klinika Obserwacyjno-Zakazna AM ul. {urawia 14, 15-540 BiaBystok e-mail: doctors@priv.onet.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Bioterroryzm czI
bioterapia
Sceniarusze ataków bioterrorystycznych
Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego
BIOTECHNOLOGIA A BIOTERRORYZM
Międ Pr zdr bioterroryzm
Bioterroryzm czII
Bioterroryzm
DEFINICJA BIOTERRORYZMU
kurs bioterror PZH
warunki biotermiczne w tatrach polskich

więcej podobnych podstron