326 Hygeia Public Health 2011, 46(3): 326-333
Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego
terroryzmu
Bioterrorism as a form of modern terrorism
Marzena Binczycka-Anholcer 1/, Ariel Imiołek 2/
1/
Zakład Higieny, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
2/
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu
Terroryzm jest to bezprawne, nielegalne użycie przemocy Terrorism is defined as use of unlawful violence or threat of unlawful
z zamiarem wymuszenia jakiegoś działania lub zastraszenia określonej violence to indulge fear; intended to coerce or to intimidate
społeczności lub rządu w celu osiągnięcia celów politycznych, governments or societies in the pursuit of goals that are generally
społecznych lub religijnych. Bioterroryzm jest formą terroryzmu political, social or religious. Bioterrorism is terrorism by intentional
z użyciem środków pochodzenia biologicznego, najczęściej release or dissemination of biological agents, mainly bacteria or
bakterii lub wirusów. Użycie broni biologicznej z punktu widzenia viruses. Use of biological weapons is attractive from the terrorists
terrorystów jest  atrakcyjne ze względu na niskie koszty produkcji, point of view because of low production costs, major range and
duży zasięg rażenia i łatwość transmisji. easiness of transmission.
Pierwsze wzmianki na temat użycia prymitywnej broni o charakterze The first mention of the use of primitive biological weapons date
biologicznym pochodzą z VI w. p.n.e. Użycie ciał zmarłych na dżumę back to the 6th century. Use of plague-infested corpses as offensive
w XIV w. jako środka ofensywnego spowodowało rozprzestrzenienie means in the 14th century caused a spread of bubonic plague through
się epidemii po całej Europie. Największy rozwój broni biologicznej the whole Europe. The biggest development of biological weapons
miał miejsce w okresie międzywojennym oraz w okresie Zimnej took place in the interwar period and in the cold war era. Biological
Wojny. Badania i próby z użyciem broni B prowadziły takie weapon trails and research were conducted by super powers such
mocarstwa jak ZSRR, Stany Zjednoczone oraz Japonia. Nowa forma as USSR, UK, USA and Japan. At the beginning of the 20th century
bioterroryzmu na początku XXI w. postawiła ludzkość w obliczu a new form of bioterrorism occurred, which put humanity in the
przerażającego zagrożenia. face of a terrifying threat.
Czynniki które mogą być wykorzystane jako broń biologiczna, zostały Agents that can be used as biological weapons are separated into
podzielone na trzy kategorie. Podstawą zaklasyfikowania ich do three categories, depending on how easily they can be spread and
określonej grupy było zagrożenie, jakie mogą stwarzać dla zdrowia. the severity of illness or death they cause.
Do grupy stanowiącej największe zagrożenie należą patogeny
The highest risk category includes pathogens that cause diseases like:
powodujące choroby takie jak: dżuma, wąglik, ospa prawdziwa,
plague, anthrax, smallpox, botulism, tularemia and viral hemorrhagic
botulizm, tularemia i wirusowe gorączki krwotoczne.
fevers.
Konwencja o zakazie stosowania broni biologicznej z 1972 r.
Biological Weapons Convention of 1972 set up the rules to
ustaliła zasady mające na celu zapobiec biologicznemu wyścigowi
prevent the biological arms race. The document did not solve the
zbrojeń. Sam dokument nie rozwiązał problemu, gdyż postanowienia
problem, because the convention resolutions were violated from
konwencji były łamane od początku.
the beginning.
Może się wydawać, że Polska pozostaje z dala od międzynarodowych
It appears that Poland remains apart from global conflicts and
konfliktów i groz
by terroryzmu, mimo to w ostatnich latach można
terrorism threat; nevertheless in the past few years the effort to
zaobserwować zaczątki tworzenia się krajowego systemu obrony
create a national defense system against bioterrorism can be seen.
przed bioterroryzmem.
Keywords: terrorism, bioterrorism, biological threats
Słowa kluczowe: terroryzm, bioterroryzm, zagrożenia biologiczne
� Hygeia Public Health 2011, 46(3): 326-333 Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr n. med. Marzena Binczycka-Anholcer
www.h-ph.pl
Zakład Higieny, Uniwersytet Medyczny im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu
Nadesłano: 20.09.2010
ul. Rokietnicka 5C, 60-806 Poznań
Zakwalifikowano do druku: 21.06.2011
tel. [phone], e-mail: [e-mail]
Czym jest terroryzm?
bijania występowały w historii ludzkości od zawsze,
Ostatnie dekady dwudziestego wieku przyniosły to jednak w drugiej połowie minionego stulecia
zdecydowany wzrost liczby zamachów terrorystycz- nasiliły się formy przemocy stanowiące zagrożenie
nych. Choć przemoc, gwałt, agresja oraz żądza za- dla każdego człowieka, bez względu na stopień zaan-
Binczycka-Anholcer M , Imiołek A. Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego terroryzmu 327
gażowania w życie polityczne, społeczne lub religijne.
W szczególny sposób zagrożenie terroryzmem odczuła
społeczność międzynarodowa po ataku na World
Trade Center w Nowym Jorku 11 września 2001 r.
Z niedowierzaniem oglądano jak Stany Zjednoczone
będące symbolem potęgi militarno  gospodarczej
zostały boleśnie dotknięte samobójczymi atakami na
ich własnym terytorium.
Termin terroryzm wywodzi się od języka greckiego:
treo  drżeć, bać się; stchórzyć, uciec oraz łacińskiego:
Ryc. 1. Międzynarodowe symbole określające zagrożenia bronią maso-
terror,  oris  strach, trwoga, przerażenie, lub straszne
wego rażenia. Od lewej: atomowa, biologiczna, chemiczna [3]
słowo, straszna wieść i pochodnego czasownika łaciń-
Fig. 1. International symbols of weapons of mass destruction: from the
skiego: terreo  wywoływać przerażenie, straszyć. Na
left  nuclear, biological, chemical [3]
tej podstawie można ogólnie zdefiniować terroryzm
jako wywoływanie strachu i grozy. Terroryzm najczęś-
Broń atomowa, nazywana również bronią jądro-
ciej definiuje się jako użycie siły lub przemocy prze-
wą bądz
radiacyjną, jest jedną z najbardziej zatrwa-
ciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa,
żających technologii, które kiedykolwiek stworzył
mające na celu zastraszenie i wymuszenie na danej
człowiek. Jest to broń masowej zagłady o wielkiej sile,
grupie ludności lub państwie ustępstw w drodze do
wykorzystująca energię powstającą podczas reakcji
realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne
łańcuchowej rozszczepiania jąder atomów izotopów
mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są
ciężkich pierwiastków: uranu (233U lub 235U), plutonu
one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych
(239Pu lub 241Pu) albo podczas syntezy jąder izotopów
obywateli zmusić do określonych zachowań [1].
wodoru. W pierwszym przypadku mamy do czynienia
Od starożytności aż po wiek XIX stosowanie siły,
z bronią atomową, zaś w drugim z bronią termojądrową
gwałtu i zastraszania uważano za wyłączną domenę
o znacznie większej sile wybuchu od broni atomowej.
dyktatorskich, despotycznych i tyrańskich form wła-
Wybuch bomby jądrowej powoduje powstanie
dzy państwowej. Sytuacja zmieniła się jednak, gdy
czynników rażących: fali uderzeniowej, promieniowa-
ugrupowania anarchistyczne i rewolucyjne uczyniły
nia cieplnego, promieniowania jonizującego, zwłaszcza
ze stosowania przemocy podstawowy element walki
przenikliwego (gamma i neutronowe) oraz promienio-
politycznej. W historii Europy pojawiła się pierw-
twórczego skażenia terenu. Fala uderzeniowa powstaje
sza fala terroryzmu. Odtąd zamachy na polityków
na skutek podwyższonej temperatury, wysokiego
i wywoływanie zamieszek stały się dla wielu grup
ciśnienia i rozprzestrzenia się we wszystkich kierun-
politycznych próbą doprowadzenia do sytuacji spo-
kach z prędkością przekraczającą prędkość dz
więku.
łecznego wrzenia i dokonania rewolucyjnego prze-
y
ródłem promieniowania cieplnego jest powstająca
wrotu. Druga fala terrorystycznych metod sięgania
podczas wybuchu kula ognista; promieniowanie to
po władzę polityczną miała miejsce w dwudziestoleciu
wznieca pożary materiałów palnych i powoduje opa-
międzywojennym, kiedy to na arenie dziejowej poja-
rzenia ludzi i zwierząt. Niewidzialne i niewyczuwalne
wiły się ruchy totalitarne. Po raz trzeci terroryzm jako
jest natomiast promieniowanie przenikliwe. Przy po-
metoda walki z porządkiem państwowym wzmógł się
rażeniu człowieka dawką ponad 200 rentgenów może
w drugiej połowie lat sześćdziesiątych naszego wieku
dojść do tzw. choroby popromiennej. Promieniotwór-
począwszy od lewackiego ekstremizmu, a skończyw-
cze skażenie terenu dokonuje się poprzez opadanie
szy na terroryzmie islamskich fundamentalistów
na ziemię radioaktywnych produktów powstałych na
oraz pojawieniu się nowych jego odmian w postaci
skutek wybuchu.
ekoterroryzmu czy terroryzmu stosowanego przez
Broń chemiczna to broń w której podstawowym
sekty religijne.
czynnikiem rażącym jest związek chemiczny o tok-
Broń masowej zagłady
sycznych właściwościach. Często termin ten jest
utożsamiany z gazami bojowymi, gdyż większość
Broń masowej zagłady, zwana również bronią
rodzajów broni chemicznej opiera się na związkach,
masowego rażenia, lub bronią ABC, to współczesne
które w temperaturze pokojowej są gazami, lub cie-
środki walki przeznaczone do rażenia organizmów
czami o dużej prężności pary (są wówczas stosowane
żywych i częściowo sprzętu bojowego na masową skalę.
w postaci aerozolu). Termin broń chemiczna ma
Do opisania broni masowej zagłady stosuje się skrót:
jednak szersze znaczenie i oprócz samego czynnika
broń ABC (od pierwszych liter: atomowa, biologiczna,
rażącego obejmuje też urządzenia oraz techniki do
chemiczna) lub broń NBC (nuklearna, biologiczna,
jego przenoszenia i aplikowania na polu bitwy. Bojowe
chemiczna) [2] (ryc. 1).
328 Hygeia Public Health 2011, 46(3): 326-333
środki trujące, zgodnie z Rezolucją nr 687 ONZ, są Drogą wtargnięcia chorobotwórczego patogenu
uznawane za broń masowego rażenia. Mimo konwen- mogą być m.in.: drogi oddechowe, skóra i przewód
cji genewskiej w dzisiejszych czasach środki trujące pokarmowy. Drobnoustroje chorobotwórcze w razie
występują w niezliczonej ilości odmian i są produko- wystąpienia ataku bioterrorystycznego mogą być
wane masowo w wielu krajach [4]. rozprzestrzeniane przy pomocy wiatru. W razie
rozpylenia w postaci aerozolu mogą przenosić się na
Broń biologiczna i bioterroryzm
duże odległości. Zarazkami mogą być także zakażeni
nosiciele (np. wszy, pchły, myszy, szczury), z których
Broń biologiczna jest rodzajem broni masowego
chorobotwórcze drobnoustroje mogą przemieścić się
rażenia, w której ładunkiem bojowym są mikroorga-
bezpośrednio na ludzi lub wodę i żywność [7].
nizmy patogenne (np. laseczki wąglika), wirusy (np.
Jako potencjalny ładunek biologiczny mogą zostać
wirus ospy prawdziwej) lub toksyny pochodzenia
wykorzystane patogeny, które wywołują niezwykle
biologicznego (np. botulina, rycyna). Broń B charak-
rzadkie choroby, na nowo przypomniane przez ter-
teryzuje się stosunkowo niewielkimi kosztami pro-
rorystów (np. wirus ospy prawdziwej, której ostatni
dukcji (stąd bywa nazywana bronią masowego rażenia
naturalny przypadek pojawił się w 1977 r.). Wynika to
ubogich), dużą skutecznością, słabą wykrywalnością
m.in. z migracji i podróżowania ludzi oraz zwierząt, co
w początkowym etapie ataku oraz możliwością prepa-
znacznie zwiększa możliwość przenoszenia lokalnych
rowania w szczególny sposób (np. przez modyfikacje
patogenów do nieuodpornionych populacji (podobnie
genetyczne), aby zwiększyć śmiertelność lub zdolność
jak po odkryciu Ameryki w XV w.). Kolejnym czyn-
do przetrwania w środowisku. Z badań przeprowadzo-
nikiem jest starzenie się populacji ludzkiej, a także
nych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO)
wpływ leków i ksenobiotyków, które zwiększają po-
w 1970 r. wynika, że rozpylenie z samolotu 50 kg
datność na patogeny.
zarodników wąglika na terenie zamieszkałym przez
5 mln osób doprowadzić może do zachorowania 250
Obecnie największym zagrożeniem ze strony bro-
tys. z których 100 tys. umrze [5].
ni biologicznej jest łatwość produkcji nowych toksyn
roślinnych i bakteryjnych do celów zbrodniczych
Cechami środków biologicznych warunkującymi
wytwarzanych technikami biologii molekularnej (po
ich skuteczność są:
określeniu sekwencji genowej), które oddziałują na
" wysoka śmiertelność (np. wąglik ok. 80%, gorączka
cechy genetyczne organizmów. Zmiany w środowisku
krwotoczna Ebola ok. 76%);
naturalnym ułatwiają rozpylanie i zwiększają zdolność
" łatwość uzyskania i produkcji masowej;
wnikania i namnażania się patogenów w zainfekowa-
" mała masa cząsteczek ułatwiająca dyspersję (1-5
nych organizmach [8].
mm) w formie aerozolu;
" możliwość zakażenia przez kontakt bezpośredni;
Historia stosowania broni biologicznej
" brak skutecznego leczenia;
" brak szczepionki [6].
Broń biologiczna nie jest wynalazkiem XX wieku.
Analizując potencjalnie metodę ataku z wyko- Już starożytni stratedzy wykazywali się wielką fantazją
rzystaniem biologicznych środków bojowych można w prowadzeniu wojen biologicznych. Broń biologicz-
dokonać podziału na dwa rodzaje ataku: skrytego na była początkowo prosta, gdyż wykorzystywano
oraz jawnego (z wykorzystaniem publikatorów). Do- wszelkie dostępne naturalne środki do zgładzenia
datkowy podział można zastosować w kwestii użycia przeciwnika.
patogenów na replikowane (namnażające się) np.
Pierwsze wzmianki na temat użycia broni o cha-
bakterie, wirusy oraz niereplikowane takie jak: toksyny
rakterze biologicznym pochodzą z VI wieku p.n.e.,
biologiczne bakteryjne, roślinne, zwierzęce.
kiedy Asyryjczycy zatruwali studnie sporyszem w celu
Do rozsiewu patogenów można wykorzystać: zatrucia żywności swoich wrogów. Z kolei Rzymianie
" aerozole biologiczne (np. w celu wprowadzenia zatruwali wodę pitną swoich wrogów, wrzucając do
patogenów do wentylacji z
ródeł padlinę. Tę metodę stosowano zresztą jeszcze
i klimatyzacji); w latach 1861-1865 podczas amerykańskiej wojny se-
" naturalnych przenosicieli zarazków (zakażonych cesyjnej. Uznaje się, że po raz pierwszy broni biologicz-
owadów, szczurów itp.); nej użyli Tatarzy w 1346 r., gdy zaatakowali port Kaffe
" zanieczyszczoną wodę i żywność (terroryzm hiper- (obecny Krym) leżący nad Morzem Czarnym. Portu
marketowy); bronili genueńscy kupcy tak skutecznie, że oblężenie
" podrzucone i wysyłane zakażone przedmioty nie przyniosło skutku i Tatarzy musieli się wycofać.
i przesyłki. Kiedy wśród tatarskich żołnierzy wybuchła epidemia
dżumy, spróbowali oni wykorzystać swoje nieszczęście
Mnogość sposobów przenoszenia powoduje utrud-
w swoisty sposób. W akcie zemsty na teren fortu prze-
nione przeciwdziałanie, a także odnajdywanie z
ródła
rzucali katapultami ciała swych żołnierzy zmarłych
pochodzenia zakażenia.
Binczycka-Anholcer M , Imiołek A. Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego terroryzmu 329
na  czarną śmierć . Przerażeni mieszkańcy portu cowali z wielkim zaangażowaniem i z zafascynowaniem
niezwłocznie wsiedli na okręty uciekając do Wenecji. studiowali obszerne materiały badań Japończyków.
W ten sposób nieświadomi Genueńczycy przywiez
li ze
Po II wojnie światowej radzieccy naukowcy korzy-
sobą do Włoch dżumę [9]. Podbój Ameryki Północnej
stali z wiedzy niemieckich inżynierów, którzy znalez
li
w XVIII wieku stał się miejscem wykorzystania innego
się w niewoli, a także z materiałów zdobytych po zwy-
patogenu. W 1767 r. brytyjski generał i jednocześnie
cięstwie Armii Radzieckiej w Mandżurii. W Zagorsku,
dowódca wojsk brytyjskich w Ameryce Północnej
mieście oddalonym o 70 km od Moskwy, powstało
Jeffrey Amherst ofiarował koce skażone wirusem ospy
wojskowe centrum badań nad bronią biologiczną.
Indianom północnoamerykańskim. W efekcie tego
W latach pięćdziesiątych prowadzono w nim badania
podstępu wśród Indian wybuchła epidemia.
szeregu różnych drobnoustrojów. Od 1974 r. Sowieci
Do XIX wieku stosowanie broni biologicznej ogra- prowadzili badania nad bronią biologiczną w Swier-
niczało się do prymitywnej metody zarażania wroga dłowsku. Kompleks  Biopreparat pracował pod przy-
aktualnie grasującą i naturalnie występującą chorobą. krywką komercyjnych badań biotechnologicznych,
Póz
niej naukowcy, wśród których czołową pozycję nieoficjalnie eksperci pracowali nad doskonaleniem
zajmował niemiecki bakteriolog Robert Koch, wyizo- broni biologicznej.
lowali i wyhodowali niektóre bakterie i drobnoustroje.
Biologiczny wyścig zbrojeń między mocarstwami
Dzięki temu udało się udowodnić, że są one przyczyną
światowymi był zgodny z logiką zimnej wojny. Żadna
znanych chorób, takich jak wąglik czy gruz
lica. Ich
ze stron nie ufała drugiej. Oba mocarstwa oskarżały się
badania, które umocniły pozycję bakteriologii jako sa-
o zbrojenia i usprawiedliwiały swoje programy badaw-
modzielnej dziedziny naukowej, były ukierunkowane
cze rzekomymi zagrożeniami ze strony przeciwnika.
na zwalczanie epidemii. Niestety w XX w. posłużyły
one do doskonalenia metod prowadzenia wojny bio-
Współczesne ataki bioterrorystyczne
logicznej [10].
Po zakończeniu ery zimnej wojny bioterroryzm
W latach 1932-1945 Japonia prowadziła inten-
stał się ważnym problemem międzynarodowym, wy-
sywne badania na terenie Mandżurii nad rozwojem
magającym zainteresowania i współpracy państw na
broni bakteriologicznej. Powołano do tego celu spe-
całym świecie. Na początku lat dziewięćdziesiątych
cjalną jednostkę  731 , która zajmowała się rozwojem
mnożyły się poszlaki wskazujące, że terroryści pragną
broni biologicznej. Od 1933 r. dziesiątki tysięcy ofiar
zgromadzić broń chemiczną i biologiczną. Nasilały
zmarło w wyniku przeprowadzonych eksperymentów.
się groz
by użycia broni masowego rażenia płynące ze
Do 1945 r. zgromadzono 400 kg bakterii wąglika,
strony przestępców kryminalnych i sekt religijnych.
które nadawały się do wypełniania specjalnie zbudo-
W 1984 r. sekta Rajneesh Puram zatruła bary
wanej bomby odłamkowej. Japończycy planowali, że
sałatkowe w Dalles w stanie Oregon. W wyniku
wykorzystają swój arsenał broni biologicznej prze-
zakażenia bakteriami duru brzusznego Salmonella
ciwko aliantom, jednakże klęska Japonii zniwelowała
typhimurium zachorowało 751 osób, z czego 45 zostało
te plany. Kiedy w 1945 r. Związek Radziecki zajął
hospitalizowanych. Celem terrorystów było uniemoż-
Mandżurię, Ishii nakazał wysadzenie laboratoriów
liwienie udziału ludności w lokalnych wyborach, a na-
i zniszczenie wszelkich materiałów dowodowych.
stępnie przejęcie władzy. O tym, że zatrucie nastąpiło
W 1946 r. w zamian za ujawnienie obszernych in-
w wyniku ataku bioterrorystycznego, dowiedziano się
formacji o japońskim programie badań nad bronią
dopiero po roku  od jednego z byłych członków kultu.
biologiczną Shiro Ishii ocalił swoje życie.
Koszt ataku wyniósł ok. 100 dolarów.
Brytyjczycy rozwijali badania nad bronią biolo-
W 1995 r. sekta japońska sekta Najwyższa Prawda
giczną w celu potencjalnego odwetu, gdyby użyła jej
dokonała zamachu w tokijskim metrze za pomocą gazu
strona niemiecka. W 1941 r. Brytyjczycy przeprowa-
paraliżującego układ nerwowy. Pięciu członków zama-
dzili doświadczalny atak bombami wąglikowymi na
chowców rozpyliło po ok. 600 gram sarinu. Zginęło 12
niezaludnionej, niewielkiej wyspie Griunard nieda-
osób, a ucierpiało pięć tysięcy osób znajdujących się
leko wybrzeża Szkocji. W wyniku tego ataku ginęły
w tym czasie w pociągach i na peronach. W trakcie do-
zwierzęta zamieszkujące wyspę, a formy przetrwalni-
chodzenia prowadzonego przeciwko sekcie okazało się,
kowe wąglika utrzymywały się i zachowały żywotność
że środki chemiczne stanowiły jedynie wyjście awaryjne.
jeszcze przez 36 lat po zakończeniu prób.
W miejscu działań organizacji wykryto cały arsenał
W latach 1941-1943 Stany Zjednoczone rozpoczę-
pojemników zawierających toksyny bakteryjne.
ły własne badania nad bronią biologiczną. W krótkim
Jesienią 2001 r. po ataku na World Trade Center
czasie amerykański program badań nad bronią biolo-
w Stanach Zjednoczonych doszło do licznych ataków
giczną objął swoim zasięgiem dżumę, cholerę, gorączkę
bioterrorystycznych z udziałem laseczek wąglika. Ro-
Q, wenezuelskie końskie zapalenie mózgu i szereg
zesłano wówczas przesyłki pocztowe do ważnych in-
innych drobnoustrojów. Amerykańscy naukowcy pra-
330 Hygeia Public Health 2011, 46(3): 326-333
Tabela I. Patogeny  wady i zalety z punktu widzenia terrorystów [12]
stytucji rządowych i mediów skażone przetrwalnikami
Table I. Pathogens  advantages and disadvantages for a terrorist attack [12]
wąglika (tzw. listy wąglikowe). U 10 osób zakażonych
rozpoznano postać płucną wąglika, a u 11 postać skór- Patogen Główne zalety Główne wady
ną. Spośród chorych na postać płucną zmarły 4 osoby. Patogeny replikowalne
Wydarzenia te spotęgowały ogromną panikę wśród pałeczka dżumy duża śmiertelność i zaraz
li- niepełna wrażliwość popu-
(dżuma) wość w postaci płucnej, moż- lacji na bakterię
opinii publicznej.
liwość skrytego ataku drogą
Nowa forma bioterroryzmu zastosowana na
rozsiewu zakażonych pcheł
oczach całego świata otworzyła nowy rozdział laseczka wąglika duża zakaz
ność i śmiertelność umiarkowana transmisja
(wąglik) wśród ludzi
w wieloletniej historii wojen biologicznych, stawiając
wirus ospy obecnie duża śmiertelność, trudności w uzyskaniu wiru-
społeczeństwa w obliczu niezwykłego zagrożenia na
prawdziwej wysoka zakaz
ność i zaraz
li- sa, teoretyczna możliwość
progu III tysiąclecia.
wość odtworzenia genetycznego
pałeczka tulare- wyjątkowo duża zakaz
ność, stosunkowo mała śmier-
Klasyfikacja najgroz
niejszych patogenów
mii (tularemia) trudna diagnostyka telność
filowirusy (wi- duża śmiertelność i dynamika trudności w uzyskaniu
Czynniki które mogą być wykorzystane jako broń
rusowe gorączki epidemii (wyjątkowa zakaz
- wirusa
biologiczna, zostały podzielone na trzy kategorie
krwotoczne) ność i zaraz
liwość)
przez CDC  Centers for Disease Control and Preven- pałeczki Salmo- łatwość i niskie koszty mała śmiertelność, łatwa
nella pozyskania patogenu, łatwa identyfikacja patogenu
tion (Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorób)
dystrybucja
(tab. I). Ze względu na znaczenie jako potencjalnego
Patogeny niereplikowalne
środka broni biologicznej wyróżniono trzy główne
rycyna dość duża śmiertelność, konieczność uzyskania
grupy czynników biologicznych oznaczone kolejno
masowa produkcja przemy- dużych stężeń aerozolowych
literami alfabetu: słowa (jest pozostałością po (umiarkowana toksyczność)
produkcji paliwa roślinnego)
" Kategoria A  patogeny o wysokiej zjadliwości
botulina duże zapasy na świecie, bar- dość charakterystyczne
i śmiertelności, łatwe do utrzymania w środowisku,
dzo wysoka toksyczność objawy
których przydatność jako  wojskowych postaci
została sprawdzona
w przeszłości (np. laseczki i przetrwalniki wągli-
ka). Charakteryzują się również łatwą transmisją
między ludz
mi, możliwością wywołania paniki
i poważnych skutków społecznych.
" Kategoria B  patogeny o niższej zjadliwości
i śmiertelności, średnio trudne do utrzymania
w środowisku, wymagające specjalnych metod
diagnostycznych i wzmożonego, bardzo dokład-
nego nadzoru przebiegu choroby (np. rycyna).
" Kategoria C  zawiera czynniki, które mogą być
przeznaczone do zastosowania w przyszłości na
bardzo dużych skupiskach ludności, gdyż są łatwe
do nabycia, produkcji oraz łatwo się szerzą. Charak-
teryzują się potencjalnie dużą chorobotwórczością
Ryc. 2. Droga rozprzestrzeniania się dżumy [14]
i śmiertelnością oraz mają duży wpływ na ogólne
Fig. 2. Plague dissemination process [14]
zdrowie populacji. Do tej grupy należą: gorączka
krwotoczna z zespołem nerkowym, gruz
lica wie-
loodporna Mycoplasma sp., malajskie (japońskie) dymieniczą, posocznicową (septyczną), oraz płucną
zapalenie mózgu Nipahvirus, kleszczowe zapalenia (pierwotną i wtórną) [13].
mózgu, kleszczowa gorączka krwotoczna, żółta
Objawy dżumy dymieniczej (pestis bubonica)
febra Flavovirus [11].
pojawiają się w okresie od dwóch dni do tygodnia od
ukąszenia. W początkowym okresie, pierwszych 6-8
Dżuma
godzinach, występują objawy nieswoiste, takie jak
wysoka gorączka (powyżej 38�C), poty, dreszcze, roz-
Dżuma (Pestis) jest ostrą bakteryjną chorobą za-
szerzenie naczyń krwionośnych, ból głowy i znaczne
kaz
ną gryzoni i (rzadziej) innych drobnych ssaków,
osłabienie. Póz
niej pojawia się powiększenie węzłów
a także człowieka (ryc. 2). Czynnikiem wywołującym
chłonnych (nawet do ok. 10 cm), zwłaszcza pachwi-
dżumę jest niewytwarzająca zarodników bakteria
nowych, rzadziej pachowych, szyjnych lub innych oraz
Yersinia pestis. Bakteria jest wrażliwa jedynie na ciepło,
objawy zapalenia naczyń chłonnych. Powiększone
promieniowanie UV i środki dezynfekcyjne. Yersinia
węzły chłonne stają się bolesne (czasem wywołując
pestis może wywoływać kilka postaci klinicznych:
Binczycka-Anholcer M , Imiołek A. Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego terroryzmu 331
przykurcze kończyny), miękkie (z powodu martwicy
o mechanizmie zawału i zmian ropnych w centralnych
jego częściach), ich zawartość może ulec opróżnieniu
przez samoistne przetoki. Bez leczenia postać dymie-
nicza kończy się śmiercią w 50% przypadków.
Postać septyczną (pestis septica) cechuje, poza
objawami nieswoistymi, duża bakteriemia. W tej po-
staci śmiertelność jest zawsze wysoka, a rwanie bardzo
poważne.
W postaci płucnej (pestis pneumonica) wystę-
pują objawy ciężkiego, wysiękowego zapalenia płuc,
z krwiopluciem, dusznością i sinicą. Rwanie jest Ryc. 3. Drogi zakażenia wąglikiem: 1  postać płucna, 2  jelitowa,
3  skórna [16]
znacznie poważniejsze niż w postaci posocznicy,
a śmiertelność blisko stuprocentowa. Fig.3. Anthrax infection modes: 1- pulmonary, 2  gastrointestinal,
3  cutaneous [16]
Bakterie dżumy są zaliczane do  klasycznego
arsenału broni biologicznej. Ich znaczenie wynika
z rzadkiego występowania dżumy w krajach rozwi- w pęcherzyk, a następnie w niebolesną, czarną krostę.
niętych, dość dużej śmiertelności i powszechnej wraż- Tkanka wokół strupa jest silnie obrzmiała. Także węzły
chłonne są znacznie powiększone. Uwolnione toksyny
liwości populacji. Ostatnia większa epidemia dżumy
mogą powodować wysoką gorączkę, odrętwienie, zabu-
miała miejsce w Mandżurii, w latach 1910-1911 (60
rzenia funkcjonowania układu krążenia, posocznicę
tys. zachorowań). W ostatnim pięćdziesięcioleciu na
całym świecie odnotowano ok. 1700 nowych przypad- i porażenie oddechu.
ków zachorowań rocznie, z tego ok. 2-3% to dżuma
Po spożyciu pokarmu skażonego bakteriami wą-
płucna i septyczna.
glika rozwija się postać jelitowa choroby. Pojawiają się
bóle brzucha, wymioty i krwiste biegunki. Wkrótce
Wąglik
choroba przybiera postać ciężkiej posocznicy. Chorzy
umierają na skutek niewydolności układu krążenia.
Wąglik (anthrax) jest chorobą zakaz
ną wywoływa-
na przez bakterię nazywaną laseczką wąglika (Bacillus
Obecnie stwierdza się na świecie ok. 2000 przy-
anthracis). Znana już od czasów starożytnych, wystę- padków wąglika rocznie (głównie postać skórna). Za-
puje na całym świecie. Zarodniki są wyjątkowo odpor- pobieganie polega na zwalczaniu choroby u zwierząt,
ne na działanie warunków zewnętrznych, a w glebie
badaniu mięsa i innych surowców zwierzęcych
mogą przetrwać nawet kilkadziesiąt lat. Zarodniki
Ospa prawdziwa
rozwijają się do postaci laseczki dopiero wtedy, kiedy
dostaną się do krwi ludzkiej lub zwierzęcej [15].
Ospa prawdziwa, zwana inaczej czarną ospą
Wąglik powoduje śmiertelną chorobę zwierząt
jest wirusową chorobą zakaz
ną o ostrym przebiegu
roślinożernych, głównie bydła, owiec, jeleniowatych.
wywoływaną przez wirusa Variola Major (nie jest
Na wąglika mogą jednak zachorować wszystkie zwie-
on spokrewniony z wirusem ospy wietrznej). Ospa
rzęta stałocieplne, jak również człowiek. Zakażenie
prawdziwa była jedną z największych plag ludzkości
następuje poprzez rany, wdychanie lub pobranie razem
i jedną z najwcześniej znanych chorób człowieka. Wy-
z pokarmem. Bakteria nie przenosi się z człowieka na
stępowała na wszystkich kontynentach, a szerzeniu się
człowieka, nie ma więc potrzeby izolacji chorych. Wą-
epidemii sprzyjała duża zakaz
ność wirusa. Ponieważ
glik u ludzi może występować pod postacią skórną (ok.
nie ma naturalnej odporności na zakażenie, odsetek
90% wszystkich zakażeń), płucną i jelitową (ryc. 3).
zakaz
ności wynosił 100%, a śmiertelność sięgała
Objawy postaci płucnej przypominają na począt- 20-30% [17].
ku grypę: gorączka, bóle głowy, kończyn oraz suchy
Zakażenie następuje głównie drogą kropelkową,
kaszel. W ciągu 2-4 dni gorączka znacznie wzrasta.
dlatego epidemia bardzo szybko się rozprzestrzenia.
Pacjenci zaczynają się skarżyć na bóle w piersiach oraz
Po wniknięciu do organizmu przez jamę nosowo-gar-
duszności  odksztuszają krwistą plwocinę. Usta cho-
dłową Variola Major wędruje do okolicznych węzłów
rych przybierają siną barwę. W drugiej fazie choroby
chłonnych, gdzie się namnaża. Trzeciego lub czwar-
rozwija się zapalenie opon mózgowych, pojawiają się
tego dnia od momentu zarażenia przedostaje się do
skurcze i objawy wstrząsu. Pacjenci zapadają w śpiącz-
śledziony, szpiku kostnego i do kolejnych węzłów
kę i zazwyczaj umierają w ciągu kilku godzin.
chłonnych, gdzie następuje dalsze namnażanie, skąd
wraz z krwią rozchodzi się po całym organizmie.
Postać skórna zaczyna się od utworzenia na skórze
Następnie na ciele pojawia się charakterystyczna
czerwonej, swędzącej grudki, która przemienia się
332 Hygeia Public Health 2011, 46(3): 326-333
wysypka. Śmiertelność w populacji wrażliwej wynosi z wyjątkiem Antarktydy, jednak najbardziej rozpo-
30%, natomiast u szczepionych 3%. wszechnione są w Afryce, Ameryce Południowej i Azji
Południowo-Wschodniej.
W grudniu 1979 r. Światowa Organizacja Zdrowia
WHO ogłosiła eradykację ospy na świecie. Po wyko- W Europie Środkowej śmiertelne zachorowania na
rzenieniu ospy i zaprzestaniu powszechnych szczepień choroby z tej grupy są niezwykle rzadkie i dochodzi
wszystkie próbki wirusa oficjalnie zdeponowano do nich zwykle wskutek przywleczenia z obszarów
w dwóch laboratoriach referencyjnych: w Instytucie endemicznych.
Wirusologii w Nowosybirsku i w Centrum Zwalczania
Działania polityczne
i Zapobiegania Chorób w Atlancie.
Jedno z największych osiągnięć medycyny  era-
Dnia 10 kwietnia 1972 r. podpisano pierwszy
dykacja ospy i likwidacja powszechnych szczepień
światowy dokument regulujący stosowanie broni
ochronnych  paradoksalnie stworzyło ponowną
masowego rażenia. Konwencja o broni biologicznej
możliwość zagrożenia tym wirusem poprzez ewen-
nie tylko zabroniła użycia broni biologicznej w czasie
tualne użycie wirusa ospy jako broni biologicznej.
wojny, ale także zakazała prac nad nią oraz produkcji
Badania nad wirusem ospy jako bronią biologiczną
i magazynowania drobnoustrojów. Nie ma możliwości
były prowadzone przez supermocarstwa w okresie
kontroli i egzekwowania przestrzegania tego układu.
zimnej wojny i kontynuowane przez Związek Radzie-
Mimo istnienia Konwencji, jeden z trzech jej depozy-
cki mimo obowiązywania międzynarodowych zakazów
tariuszy Związek Radziecki, przez wiele lat prowadził
i konwencji.
utajoną, nielegalną działalność. Trudno również przy-
puszczać, aby terroryści uszanowali międzynarodową
Inne patogeny
Konwencję.
Zatrucie jadem kiełbasianym (botulizm) to
zespół toksycznych objawów wywołany działaniem bioterroryzm
przypadek choroby zakaz
nej
(np. podłożony proszek)
wytwarzanego przez beztlenową bakterię Clostridium
botulinum jadu kiełbasianego na organizm. Botulina
" lekarz I kontaktu
jest najsilniejszą znaną toksyną pochodzenia bakte-
" szpital
" Pogotowie Ratunkowe
ryjnego. Już 0,7-0,9 mg trucizny wdychanej z powie-
Starosta
trzem, lub 70 mg spożytych z pokarmem wystarczy
Powiatowe Centrum
do zabicia człowieka o wadze 70 kg.
Zarządzania Kryzysowego
Powiatowy Inspektor Sanitarny
Botulina nadaje się do zastosowania jako broń
Policja, PSP
biologiczna z kilku względów. Toksyna botulinowa
szpital
charakteryzuje się małą dawką śmiertelną oraz szybkim
Wojewoda
efektem toksycznym. Można nią zatruć wodę i żywność,
Centrum Zarządzania
jest bezwonna, bezbarwna, bezsmakowa oraz łatwa do
Kryzysowego Wojewody
Wojewódzki Inspektor Sanitarny
rozsiewania w postaci aerozolu. Zarodniki bakterii żyją
Kw Policji, PSP
powszechnie w gruncie oraz na dnie morza i dlatego ich
pozyskanie jest stosunkowo łatwe.
Szef OCK
Tularemia (zwana również dżumą zajęczą) jest
Krajowe Centrum Koordynacji
ostrą bakteryjną chorobą zakaz
ną zwierząt i ludzi
Główny Inspektor Sanitarny
Ratownictwa i OL
wywoływaną przez małą, polimorficzną pałeczkę
KG Policji
PZH lub inny
Francisella tularensis. Bakteria jest bardzo zakaz
na.
instytut
GIS MSWiA
nauk.-bad.
Jej niewielka ilość (10-15 organizmów) może spo-
wodować chorobę. Przy udanym ataku aerozolowym
Ministrer Spraw Wewnętrznych
Minister Zdrowia
tj. rozpyleniu 50 kg zawiesiny nad półmilionowym
i Administracji
miastem szacuje się ok. 100 tys. poszkodowanych.
Bakteria tularemii występuje w znacznym wymiarze
Przewodniczący Komitetu
w środowisku naturalnym i mogłaby ona zostać wyizo-
Rady Ministrów ds.
Zarządzania w Sytuacjach
lowana i hodowana w laboratorium, jednak produkcja
Kryzysowych
efektywnej broni w aerozolu wymagałaby znacznej
wiedzy specjalistycznej [18].
Ryc. 4. Schemat powiadamiania i współpracy w przypadku zagrożenia
niebezpieczną chorobą zakaz
ną oraz bioterroryzmem [19]
Gorączką krwotoczną nazywa się jedną z grupy
Fig. 4. Diagram of notification and cooperation centers in case of
chorób zakaz
nych przebiegających z wysoką gorączką
dangerous infectious diseases and bioterrorism threat [19]
i krwawieniami. Wirusy mogące spowodować gorączkę
krwotoczną są spotykane na wszystkich kontynentach
Binczycka-Anholcer M , Imiołek A. Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego terroryzmu 333
Zabezpieczenie Polski przed atakiem Przedstawione przedsięwzięcia zostały wymu-
bioterrorystycznym szone przez określone zagrożenie, część z nich miała
zastosowanie doraz
ne, lecz niektóre można uznać
W związku z aktami terrorystycznymi w USA
za początek tworzenia systemu obrony kraju przed
i wzrostem prawdopodobieństwa zagrożenia atakiem
bioterroryzmem w Polsce (ryc. 4).
bioterrorystycznym w Polsce, podjęto szereg działań
Mimo obowiązywania konwencji o broni biolo-
mających zabezpieczyć kraj przed ew. zagrożeniem,
gicznej w wielu krajach trwają badania nad wyko-
m.in.:
rzystaniem czynników biologicznych jako środków
" Przeprowadzono szkolenia i kursy dla mikrobio-
militarnych. Pod uwagę brane są najczęściej laseczki
logów i lekarzy w zakresie najnowszych metod
wąglika, wirus ospy prawdziwej, bakterie dżumy
wykrywania patogenów,
i inne. Lista niebezpiecznych czynników stale rośnie.
" Zakupiono środki ochrony indywidualnej dla
Stosowanie broni biologicznej jest realnym zagroże-
pracowników laboratoriów przewidzianych do pro-
niem w obecnych czasach ze względu na wysoką śmier-
wadzenia diagnostyki szczególnie niebezpiecznych
telność, łatwość uzyskania i niskie koszty produkcji.
chorób zakaz
nych,
" Doposażono Zespoły Rozpoznania Biologicznego Nie sposób przewidzieć miejsca, czasu i skutków
znajdujące się w strukturach Sił Zbrojnych w spe- udanego ataku bioterrorystycznego, więc powinno
cjalistyczny sprzęt, się rozwijać świadomość niebezpieczeństwa wśród
" Opracowano Schemat postępowania i współpracy rządzących, zarówno małych państw, jak i mocarstw
w przypadku zagrożenia niebezpieczną chorobą by skuteczniej chronić ludzkość przed tym zagroże-
zakaz
ną oraz bioterroryzmem. niem.
Piśmiennictwo / References
1. *** Terroryzm. http://pl.wikipedia.org/wiki/Terroryzm 11. ***Bioterrorism Overview. Centers for Disease Control
(data odwiedzin 27.04.2010) and Prevention. http://emergency.cdc.gov/bioterrorism/
overview.asp (data odwiedzin: 12.05.2010)
2. ***Broń masowego rażenia http://pl.wikipedia.org/wiki/
Broń_masowego_rażenia (data odwiedzin 28.04.2010) 12. Zieliński K. Rzadkie i niezwykłe choroby na nowo
przypomniane przez terrorystów. A
ódz
2004.
3. ***Weapon of mass destruction http://en.wikipedia.
org/wiki/Weapon_of_mass_destruction (data odwiedzin 13. Langbein K, Skalnik C, Smolek I. Bioterroryzm. Warszawa
11.05.2010) 2003: 197
4. ***Broń chemiczna. http://pl.wikipedia.org/wiki/Broń_ 14. ***Dżuma. http://www.strony.univ.gda.pl/~bioakk/
chemiczna (data odwiedzin 27.04.2010) bioterroryzm2/dzuma1.html (data odwiedzin 24.05.2010)
5. Stojek M. Współczesne zagrożenia bronią biologiczną 15. Langbein K, Skalnik C, Smolek I. Bioterroryzm. Warszawa
 bioterroryzm. Medycyna Ogólna 2008, 2. 2003: 200.
6. Puzanowska B, Czauż-Andrzejuk A. Bioterroryzm. Przegląd 16. *** Wąglik  fakty. BBC, Sekcja Polska. http://www.bbc.
Epidemiologiczny 2001, 3: 381. co.uk/polish/afghanistan_anthrax/effects.htm (data
odwiedzin 12.05.2010)
7. Kalenik J. Bioterroryzm  zagrożenie XXI wieku. Centralny
Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, Koszalin 2003: 48. 17. Zgórniak-Nowosielska I. Ospa prawdziwa jako broń
biologiczna  rozpoznawanie, leczenie i aspekty zdrowia
8. Zieliński K. Rzadkie i niezwykłe choroby na nowo
publicznego. Medycyna Praktyczna  Pediatria 2001, 6:
przypomniane przez terrorystów. Zakład Patomorfologii
59.
i Cytopatologii Klinicznej Uniwersytetu Medycznego
w A
odzi, A
ódz
2004  wykład wygłoszony na II Festiwalu 18. ***Tularemia  broszura informacyjna. http://www.
Nauki i Sztuki w A
odzi, 05.09.2004. michigan.gov/documents/Tularemia_Fact_Sheet_in_
Polish_142919_7.pdf (data odwiedzin 24.05.2010)
9. Guzy J. Broń biologiczna  charakterystyka i zagrożenia.
Biuletyn Stowarzyszenia Higieny i Lecznictwa 2001: 4. 19. ***Bioterroryzm  Zagrożenia, przeciwdziałanie. Ośrodek
Prawa Europejskiego, Warszawa 2003: 24.
10. Langbein K, Skalnik C, Smolek I. Bioterroryzm. Muza,
Warszawa 2003: 62.