SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA
PWSZ im. J. A. Komeńskiego w Lesznie
R o k 2 0 1 0, n r 8
*
MARTA MAJORCZYK*
WSPÓA
CZESNA RODZINA JAKO ŚRODOWISKO
WYCHOWAWCZE (SOCJALIZACYJNO-
ENKULTURACYJNE)
Contemporary family as the environment of the socialization
and of the culture
Słowa kluczowe: rodzina, struktura rodziny, funkcje rodziny, przemiany rodziny, więz
ro-
dzinna, środowisko wychowawcze
Key words: family, family structure, family functions, family relationships, directions of
transformations of family, parental environment
Streszczenie: Artykuł omawia podstawowe kwestie związane z rodziną, do których należą:
samo rozumienie pojęcia rodziny, strukturę i funkcje rodziny. Rodzina postrzegana jest jako
środowisko wychowawcze, w którym zachodzi również proces kulturotwórczy. Omówiona
została również więz
rodzinna oraz role rodzinne. Wykazano różnice między rodziną miejską
a wiejską. Artykuł podejmuje również ważne zagadnienie kierunków przemian rodziny. Na
zakończenie zostało postawione pytanie, czy życie rodzinne jest szansą, czy zagrożeniem dla
rozwoju dziecka.
Abstract: The article describes basic problems related to a family including: understanding of
the family definition itself, the structure and functions of a family. Family is perceived as
educational environment where the culture forming process takes place. Apart from that, the
family relationship and the roles of a family were discussed. What is more, the differences
between a family in a city and a family in rural environment were shown. The article also
undertakes the important problem of a family transformations directions. It was questioned
whether a family life is a chance or a danger for a child s development.
* Marta Majorczyk  Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. J. A. Komeńskiego w Lesznie,
Instytut Nauk Edukacyjnych.
24 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie podstawowych założeń teore-
tycznych w badaniach nad rodziną1. Przedmiotem przedstawianych rozważań
jest współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-
enkulturacyjne), z którym wiążą się następujące kwestie: struktura i funkcje
rodziny, relacje i role rodzinne oraz kulturowotwórcza rola rodziny, różnice
między rodziną wiejską i miejską, kwestia przeobrażenia rodziny oraz ocena
życia rodzinnego w aspekcie szans oraz zagrożeń dla rozwoju dziecka.
STRUKTURA I PODSTAWOWE FUNKCJE RODZINY
STRUCTURE AND BASIC FUNCTIONS OF FAMILY
Odpowiedz
na pytanie, co to jest rodzina, wydaje się pozornie łatwa na po-
ziomie potocznym, lecz kiedy zaczynamy uwzględniać różne perspektywy samo
pojęcie rodziny traci swoją jednoznaczność. Familiolodzy przyznają, że wystę-
pują trudności ze zdefiniowaniem przedmiotu prowadzonych przez nich badań.
Pierwsza trudność w definiowaniu bierze się stąd, że rodzina opiera się na
dwóch powiązanych, ale nietożsamych elementach:
" pokrewieństwie biologicznym i
" wspólnym gospodarstwie domowym.
W pierwszym przypadku rodzina jest rozumiana jako grupa osób powiąza-
nych ze sobą stopniowalnymi więzami krwi. W drugim przypadku  to po prostu
zbiór ludzi zamieszkujących we wspólnym gospodarstwie domowym. Wielu
badaczy zajmujących się kwestią rodziny skłonnych jest uznać za podstawowe
to drugie kryterium [Robertson 1991; Gottlieb 1993]. Druga trudność z definicją
rodziny pojawia się w społeczeństwie ponowoczesnym i silnie jest związana
z takimi zjawiskami, jak wzrost liczby rozwodów (a co za tym idzie wzrost licz-
by samotnie wychowujących rodziców), upowszechnianie się kohabitacji,
związki homoseksualne uzyskujące w niektórych krajach prawo do formalizacji
i adopcji dzieci.
Choć wyżej wymienione alternatywne formy życia rodzinnego występowały
we wszystkich epokach, to miały one charakter marginalny. Obecnie heteroge-
niczność rodziny jest zjawiskiem powszechnym. Zmiany te widoczne są zwłasz-
cza u młodego pokolenia, które uległo wpływom (tak zwanej) westernizacji.
Najczęściej w pedagogice rodzina jest analizowana jako jeden z podstawo-
wych kręgów środowiskowych [Kamiński 1974], pozaszkolne środowisko
wychowawcze [Wroczyński 1985], grupa czy instytucja społeczna i element
systemu wychowawczego [Kawula 1996] oraz jako instytucja wychowania rów-
noległego [Trempała 1988].
1
Omawiana w artykule problematyka rodziny związana jest z prowadzonymi od kilku lat bada-
niami w Instytucie Nauk Edukacyjnych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. J. A.
Komeńskiego w Lesznie. Badania dotyczą poznania życia i warunków opiekuńczo-wycho-
wawczych ucznia w rodzinie w regionie leszczyńskim.
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 25
Z. Tyszka określa rodzinę jako
podstawową grupę społeczną złożoną z rodziców i dzieci, którą cechuje więz

formalna, wspólnota materialna i mieszkaniowa oraz funkcje przez nich speł-
niane: prokreacyjna, społeczna, kulturalna, gospodarcza [1979, 54].
M. Ziemska natomiast zauważa, że
rodzina (...) stanowi całość względnie trwałą, podlega dynamicznym prze-
kształceniom i związana jest głównie z biegiem życia jednostek wchodzących
w jej skład [1979, 76].
W przeszłości rodzina nie zawsze oznaczała rodziców i dzieci. Czasami było
to ognisko domowe zrzeszające wszystkie osoby żyjące pod jednym dachem lub
podległe władzy głowy domu, albo grupę ludzi połączonych ze sobą i uznają-
cych określony porządek społeczny. To, co dziś nazywa się więzią rodzinną,
powstało w wyniku połączenia się wielu czynników biologicznych, psycholo-
gicznych, społecznych i ekonomicznych. Dzisiejsza rodzina spełnia obecnie
wszystkie te funkcje.
Człowiek nie ma jednej rodziny, ale kilka: rodzinę pochodzenia, rodzinę
swego małżeństwa czy rodzinę zmierzchu życia. Jak każda grupa, rodzina pod-
lega wewnętrznym, rozwojowym zmianom, które można pogrupować na stadia
czy fazy. W każdym takim odcinku czasowym, rodzina realizuje zadania rozwo-
jowe, a ich wypełnienie wiąże się z przejściem do następnej fazy. Według
E. Duvall można wymienić następujące fazy cyklu życia rodziny i w każdej
z tych faz zadania rozwojowe [Ziemska (red.) 2001, 45 46]:
1) małżeństwo  stworzenie wspólnie satysfakcjonującego związku, dosto-
sowanie się do szerszego kręgu krewnych i powinowatych, przystosowa-
nie się do ciąży i zapowiedzi rodzicielstwa,
2) narodziny dziecka i okres poprzedzający jego pójście do szkoły  przysto-
sowanie się rodziców do nowej sytuacji, założenie domu satysfakcjonują-
cego dla rodziców i ich potomstwa, zaspokajanie potrzeb i zainteresowań
małego dziecka z uwzględnieniem jego rozwoju, okresowe zmaganie się
z wyczerpywaniem się energii i z odczuwaniem czasu dla siebie przez
rodziców,
3) wiek szkolny  zachęcanie dzieci do osiągnięć szkolnych, dostosowywa-
nie się do społeczności rodzin kolegów i koleżanek dziecka,
4) wiek dorastania  równoważenie wolności z odpowiedzialnością w wy-
chowaniu oraz stopniowe usamodzielnianie się młodzieży, ustalanie się
zainteresowań i dalszej drogi kształcenia; przygotowywanie się rodziców
do okresu porodzicielskiego, kiedy będą mogli pogłębiać swoje zaintere-
sowania i wyznaczyć dalszą drogę zawodową,
5)  wypływanie dzieci na szersze wody  podejmowanie przez młodych
dorosłych pracy, studiów, wstępowanie w związki małżeńskie itp., wspie-
ranie młodych zgodnie z panującymi zwyczajami,
6) rodzice w średnim wieku  odbudowa związku małżeńskiego, podtrzy-
mywanie więzi rodzinnych ze starszą i młodszą generacją,
7) starość  dostosowywanie się do okresu emeryckiego, ograniczanie domu
rodzinnego albo dostosowywanie do starości, zmaganie się z owdowie-
niem i życie samotne.
26 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
Przechodzenie z fazy do fazy wymaga adaptacji do nowych ról i zadań. Mogą
pojawić się trudności i kryzysy określane mianem rozwojowych. Wymienione
przeobrażenia rodziny odciskają się na biografii każdego członka rodziny.
Rodzina, jak każda grupa, posiada własną strukturę, którą wyznacza układ ról
męża i żony, ojca i matki, syna i córki, brata i siostry, dziadka i babci,
a z tego układu ról wynika układ stosunków międzyosobniczych (o których bę-
dzie mowa w dalszej części artykułu).
Przez pojęcie struktury rozumie się uporządkowaną całość, określony układ
stosunków między elementami składowymi (jednostkami, rolami społecznymi,
pozycjami, kategoriami społecznymi i instytucjami) [Domański 2002, t. 4, 136].
Każdą strukturę społeczną da się sprowadzić do trzech kategorii relacji:
" zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy (podział funkcji),
" zależności jednostronnych wynikających z przywilejów posiadania mniej
lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków,
" dystansu, więzi i antagonizmów (system stosunków pokrewieństwa)
[Ossowski 1982, 14].
Te kategorie stosunków odnalez
ć można w rodzinie.
Strukturę każdej rodziny wyznacza liczba i wiek jej członków, charakter z
ród-
ła utrzymania rodziny, środowisko zamieszkania oraz styl życia rodzinnego.
Wyżej wymienione składniki mogą stanowić podstawę do typologii rodziny
[Adamski 1991, 34 35]. Ze względu na formę organizacyjną wyróżnia się
rodzinę małżeńską, poligamiczną, poszerzoną czy zmodyfikowaną rodzinę po-
szerzoną. Ze względu na z
ródło utrzymania i miejsce zamieszkania, rodzinę
dzieli się na chłopską, robotniczą, inteligencką, miejską i wiejską.
Każdy typ rodziny można analizować w aspekcie stosunków wewnątrzro-
dzinnych. Wtedy mówimy o określonym modelu rodziny, gdzie  jak uważa
F. Adamski  należy uwzględnić następujące kwestie:
" wyobrażenie o małżeństwie, " pracę zawodową rodziców,
" stosunki i powiązania " potrzeby i dążenia kulturalne,
wewnątrzmałżeńskie,
" uznawany system wartości.
" relacje rodzice  dzieci,
Rodzina, jako grupa społeczna, pełni określone funkcje a więc zadania, które
realizuje i spełnia na rzecz swoich członków oraz wobec społeczeństwa. Funkcje
rodziny są liczne. Najczęściej w literaturze podaje się typologię funkcji Z. Tysz-
ki, który wyodrębnia cztery główne funkcje rodziny, a w zakresie każdej funkcji
wyróżnia swego rodzaju podgrupy. Są to [Adamski 1991, 47 57]:
" funkcja biologiczna, a w niej funkcje: prokreacyjna i seksualna. Dzięki
tym funkcjom rodzina dostarcza nowych członków rodzinie i społeczeń-
stwu,
" funkcja ekonomiczna, a w niej funkcje: materialno-ekonomiczna, opie-
kuńczo-zabezpieczająca. Dzięki możliwości zarabiania przez członków
rodziny zapewniony jest odpowiedni poziom posiadania niezbędnych za-
sobów materialnych i ekonomicznych oraz zaspokojona zostaje potrzeba
troszczenia się o innych oraz potrzeba doznawania opieki,
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 27
" funkcja społeczno-wyznaczająca, a w niej następujące funkcje: stratyfika-
cyjna, legalizacyjno-kontrolna,
" funkcja socjopsychologiczna, a w niej funkcje: socjalizacyjna, kulturalna,
religijna, rekreacyjno-towarzyska, emocjonalno-ekspresyjna. Rodzina
wprowadza w społeczeństwo nowych obywateli, przekazuje język i wzory
zachowania obowiązujące w danym społeczeństwie, zwyczaje, obyczaje,
wprowadza w świat wartości moralnych i kultury. Nadto zapewnia człon-
kom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwo, równowagę emocjonalną oraz
zapewnia warunki dla rozwoju i kształtowania osobowości.
Każda rodzina wypełnia wyżej wymienione funkcje na różnym poziomie
i w różnym zakresie. Przeobrażenia w różnych dziedzinach życia wpływają na
funkcjonowania rodziny. Na przykład funkcja prokreacyjna i seksualna uległy
przekształceniom, natomiast bardzo zyskała na znaczeniu emocjonalno-
ekspresyjna funkcja rodziny.
W każdym razie, wszystkie wyżej wymienione zadania rodziny można spro-
wadzić do jednego ogólnego, a mianowicie do rodzenia człowieka w sensie bio-
logicznym i duchowym w jego jednostkowym i społecznym wymiarze życia.
Człowiek jest wartość autoteliczną, a rodzina stanowi jego podstawowe i pierw-
sze środowisko egzystencji i wszechstronnego rozwoju.
Rodzinę można rozpatrywać w kategorii grupy, instytucji społecznej oraz
środowiska wychowawczego. Postrzeganie rodziny jako grupy pozwala anali-
zować działalność rodziny w aspekcie psychologicznym (interakcja w grupie,
cele i normy grupy, poczucie odrębności rodziny) i socjologicznym (struktura
rodziny, system wartości rodzinnych, kultura rodziny). Instytucjonalny zaś cha-
rakter rodziny, jak zauważa L. Dyczewski, przejawia się w tym, że rodzina jest
oparta na instytucji małżeństwa, jest jednostką prawną, gospodarczą i społeczną.
Jako instytucja wychowawcza rodzina rozwija działalność opiekuńczo-
wychowawczą, wprowadzając swoich członków (zwłaszcza dzieci i młodzież)
do życia społecznego. Z instytucjonalnym charakterem rodziny wiążą się funk-
cje, jakie rodzina spełnia wobec społeczeństwa i swoich członków [Dyczewski
1995].
Według F. Znanieckiego środowisko społeczne osobnika to
ogół grup i jednostek, z którymi w ciągu swego życia osobnik styka się
prywatnie lub publicznie, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale,
osobiście lub rzeczowo,
zaś środowiskiem wychowawczym nazywa takie środowisko społeczne, które
grupa wytwarza dla osobnika, mającego zostać jej członkiem po odpowiednim
przygotowaniu [Znaniecki 2001, t. 1, 42]. Środowisko można podzielić na [Prze-
tacznik-Gierowska i Włodarski 1998, t. 2, 107 108]:
" środowisko naturalne, fizyczne (obejmuje elementy geofizyczne, bioge-
ograficzne, przyrodnicze, zasoby mineralne i wodne oraz klimat),
" środowisko społeczne (stanowiące układ osób i grup ludzi, pełnionych
przez jednostkę ról i stosunków interpersonalnych),
28 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
" środowisko kulturowe (obejmujące składniki historycznego dorobku
społeczności i narodu, czyli dobra kultury materialnej i duchowej, które
oddziałują na jednostkę),
" środowisko wychowawcze, w którym tworzą się i wzajemnie przenikają
wszystkie warstwy środowiska ogólnego człowieka.
W literaturze przedmiotu można znalez
ć wiele definicji środowiska wycho-
wawczego. Definicje te można podzielić na dwie grupy.
Do pierwszego zbioru definicji środowiska wychowawczego można zaliczyć
te określenia, według których na środowisko wychowawcze składa się zbiór
różnego rodzaju bodz
ców i wpływów występujących w obszarze działania danej
jednostki, grupy czy instytucji [Izdebska 1973, 155 156; Tyszkowa (red.) 1990,
49]. Do tej grupy zaliczyć można definicję J. Pietera, dla którego środowisko
wychowawcze to
złożony układ powtarzających się lub względnie trwałych sytuacji, do których
rozwijający się człowiek przystosowuje się czynnie w wychowawczym okre-
sie swego życia [Pieter 1960, 49].
Natomiast definicje zaliczane do drugiego zbioru definicji środowiska wy-
chowawczego ograniczają znaczenie środowiska do kompleksu bodz
ców
i wpływów świadomie dobieranych ze względu na zamierzone cele wychowaw-
cze [Przetacznik-Gierowska 1998, 420; Kamiński 1974, 45].
Jak zauważa A. Przecławska, środowisko wychowawcze tworzy przede
wszystkim kultura stosunków międzyludzkich w rodzinie, interakcje między
członkami rodziny, wzajemne komunikowanie przeżyć, myśli oraz świat symbo-
li kulturowych, które członkowie rodziny, poznają, odkrywają, a które są pod-
stawą porozumiewania się między nimi [Przecławska (red.) 1993]. Poszczególne
składniki środowiska wychowawczego mogą oddziaływać na jednostkę na dwa
sposoby.
" Po pierwsze, wpływ ten będzie intencjonalny i związany z działaniem
instytucji takich jak rodzina, szkoła czy innymi formami działalności
zorganizowanej.
" I po drugie, wpływ ten może być niezamierzony (nieintencjonalny)
a związany z różnorodnymi, przypadkowymi i niezwiązanymi z żadnym
celem wychowawczym działaniami, lecz mający znaczenie dla kształto-
wania się osobowości jednostki.
Również i środowisko wychowawcze ma swoje odmiany. Ze względu na typ
związków i zbiorowości społecznych wyróżnia się: środowisko wychowawcze
o charakterze naturalnym (rodzina, grupa rówieśnicza czy społeczność lokalna)
oraz środowisko wychowawcze o charakterze instytucjonalnym (instytucje
wychowawcze, które uprawiają działalność wychowawczą w zorganizowanej
i w planowej formie) [Przetacznik-Gierowska i Włodarski 1998, 110].
Jak już wcześniej wspomniano, jednym z zadań rodziny jest kształtowanie
osobowości dziecka, a jest to możliwe w kontaktach z innymi ludz
mi. Tylko
wśród najbliższych sobie osób dziecko ma możliwość określenia własnej tożsa-
mości, systemu wartości, swoich potrzeb, w tym również potrzeb kulturalnych.
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 29
Kulturowotwórcza rola rodziny polega nie tylko na przekazie wartości, norm
i obyczajów, tradycji, ale również na odkrywaniu i wspieraniu zainteresowań
i talentów dzieci oraz uczeniu właściwego spędzania czasu wolnego.
Do warunków sprzyjających tworzeniu i przekazywaniu kultury przez rodzi-
nę zalicza się [Przetacznik-Gierowska i Włodarski 1998, 45 47]:
" pozytywnie wewnętrzną atmosferę rodziny,
" trwałość i stabilność życia rodzinnego,
" proporcjonalny udział w całości życia rodzinnego obojga małżonków
i pokoleń,
" istniejące i tworzące się więzi z rodzinami pochodzenia, z krewnymi i ro-
dzinami zaprzyjaz
nionymi,
" odpowiedni poziom warunków materialnych,
" umiejętność świętowania i twórczego wykorzystywania czasu wolnego.
L. Dyczewski wyróżnia dwie grupy właściwości procesu kulturowotwórcze-
go w rodzinie.
" Do grupy pierwszej, którą określił jako cechy strukturalne, zalicza zróżni-
cowanie wewnętrzne w rodzinie (każdy członek rodziny pełni określone
role społeczne i zajmuje przypisaną do tej roli odpowiednią pozycję),
wyodrębnioną wyraz
nie przestrzeń własną (prowadzenie gospodarstwa
domowego, własny dobytek), różnorodność kontaktów oraz naturalność
i powszechność rodziny jako grupy społecznej.
" Natomiast do grupy drugiej cech funkcjonalnych zalicza kształtowanie
właściwości poznawania i rozumienia świata u członków rodziny,
włączanie członków rodziny do wspólnego wykonywania pracy, wprowa-
dzanie w świat znaczeń, ochranianie przed niekorzystnymi czynnikami
świata zewnętrznego [Dyczewski 2003, 30 37].
Dla rodzinnego przekazu kulturowego ważny jest kontakt najmłodszych
członków rodziny z najstarszym pokoleniem, czyli dziadkami. Brak tego kontak-
tu prowadzi do tego, że pokolenia żyją w innych światach. To często prowadzi
do braku ciągłości przekazu wartości, zachwiania tożsamości osobowej i spo-
łecznej i młodego pokolenia.
RELACJE MI
DZYJEDNOSTKOWE W RODZINIE. ROLE SPOA
ECZNE
W RODZINIE
RELATION BETWEEN INDIVIDUALS IN THE FAMILY. SOCIAL ROLES IN THE
FAMILY
Dla omawianego w tym miejscu zagadnienia punktem wyjścia jest określenie
więzi rodzinnej, jaka powstaje w obszarze więzi społecznych. O więzi społecz-
nej mowa jest wówczas, gdy ludzi łączą stosunki społeczne zgodnie z określo-
nym wzorem postępowania i posiadają dla ludzi określoną wartość. P. Rybicki
wyróżnia trzy podstawowe rodzaje więzi społecznej [Rybicki 1979, 677 679]:
" pierwotną, która jest najstarsza i wypływa z faktu rodzenia (więz
natural-
na  rodzinna),
30 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
" stanowiona, a wprowadzona w celu funkcjonowania większej społeczno-
ści (np. naród, państwo)
" zrzeszeniowa, czyli więz
oparta na dobrowolnym doborze ludzi.
Zatem więz
rodzinna jest pierwszą więzią społeczną i ze względu na to, stała
się ona przedmiotem dociekań socjologów, psychologów, a także pedagogów.
Od wielu lat więz
rodzinna stanowi przedmiot badań naukowców z różnych
dziedzin i podejmowali ją m.in.: J. Brągiel, L. Dyczewski, G. Grodzka, N. Han-
Ilgiewicz, W. Jacher, J. Turowski, Z. Tyszka. Najczęściej więz
rodzinna bywa
określana jako:
" splot stosunków między członkami rodziny (S. Kowalski, J. Turowski),
" kompleks sił przyciągających jej członków nawzajem do siebie i wiążą-
cych ich ze sobą (L. Dyczewski),
" zespół zależności bezpośrednich i pośrednich wynikających z ról, działań,
faktu bycia rodziną (A. Kotlarska-Michalska).
Bez względu na definicje i ujmowanie więzi rodzinnej można zgodzić się
z tym, że jest to zjawisko dynamiczne i podlega przeobrażeniom. Więz
rodzinna,
jak każda więz
społeczna, opiera się na dwóch podstawach:
" subiektywnej, stanowiącą świadomość powiązania z innymi osobami
w rodzinie oraz poczucie przynależności do nich jako odrębnej grupy i
" obiektywnej opierającej się na czynnikach prawnych, obyczajowych, reli-
gijnych, kulturowych itd., a które działają na rzecz trwałości rodziny
[Lalak i Pilch (red.) 1999, 331].
Jeśli za kryterium klasyfikacji więzi rodzinnej przyjąć funkcje przez nią speł-
niane, to można wyróżnić następujące rodzaje więzi łączące członków rodziny
[Tyszka 1974]:
" ekonomiczną,
" opiekuńczą,
" kulturalną,
" towarzyską,
" emocjonalno-ekspresyjną.
Inny podział proponuje L. Dyczewski [1995, 45], który wyróżnia więzi
rodzinne:
" strukturalno-przedmiotową (tworzą ją kontakty między członkami rodziny
oraz między pokoleniami, a ich treścią są sprawy dotyczące wychowania
dzieci, prowadzenia domu, udzielania sobie wzajemnej pomocy),
" osobową (wyraża stosunki między członkami rodzin, których treścią są
uczucia, myśli, pragnienia, aspiracje czy postawy),
" kulturową (postawy członków rodziny wobec pewnych wartości, norm,
tradycji czy wzorów zachowań itp.).
Każda z wymienionych więzi rodzinnych oddziałuje na kształtowanie się czy
to wysokiego, czy to niskiego stopnia zwartości członków rodziny oraz przyczy-
nia się do mniejszej lub większej trwałości rodziny jako grupy.
W rodzinie każda więz
jest inna, swoista, poddaje się fazom cyklu rodziny
i okolicznościom życia. Dzięki niej człowiek może zaspokoić potrzeby biolo-
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 31
giczne, psychiczne, pełnić role społeczne i dążyć do osiągnięcia określonych
wartości. Więz
rodzinna daje poczucie jedności rodziny, świadomość niezależ-
ności i stanowienia o sobie a przejawia się w różnego rodzaju stosunkach
i postawach członków rodziny. Nie przyjmuje jednej stałej formy, lecz jest
odmienna w różnych fazach cyklu życia rodzinnego. Każda więz
rodzinna
determinowana jest okolicznościami zewnętrznymi oraz czynnikami obyczajo-
wymi, społecznymi, gospodarczymi, prawnymi, religijnymi. Wskazane czynniki
mogą wpływać na wzmocnienie lub osłabienie więzi.
To właśnie na więzi rodzinnej opiera się wychowanie rodzinne. Tylko przez
silną więz
osobową między rodzicami a dzieckiem przepojoną miłością, troską,
odpowiedzialnością, oddziaływania wychowawcze starszych członków rodziny
podtrzymują ciągłość trwania wspólnoty wychowawczej.
Charakter więzi łączących członków rodziny ma wpływ na atmosferę
wychowawczą, od której zależy również prawidłowy przebieg procesu wycho-
wawczego [Wilk 2002, 52 54]. Składnikami tej atmosfery, oprócz więzi rodzin-
nych, są: układ wzajemnych stosunków, wzajemne traktowanie siebie przez
członków rodziny, ustosunkowanie się rodziców do siebie nawzajem i do dzieci
[Pecyna 1998, 67]. Typy atmosfery rodzinnej można umieścić na skali kontinu-
um, gdzie wyodrębnia się dwa przeciwstawne bieguny, a między nimi wiele
stopni pośrednich z tendencją do pozytywnego lub negatywnego klimatu relacji
rodzinnych. Pierwszym biegunem jest atmosfera korzystna dla rozwoju osobo-
wości dziecka, w której członków rodziny łączą pozytywne więzi emocjonalne.
Drugi biegun tworzy atmosfera niekorzystna, która negatywnie wpływa na oso-
bowość dziecka i prowadzi do zaburzeń lub głębszych defektów osobowościo-
wych [Ziemska 1969, 34].
Ważne znaczenie dla organizacji rodziny i rozwoju dzieci ma też relacja
małżeńska. Dominacja jednego z małżonków, liczne konflikty, lekceważenie
potrzeb współmałżonka  mogą rozbijać jedność rodziny, godzą w poczucie
bezpieczeństwa dziecka. Jedność małżonków jest determinantem nowych
doświadczeń i indywidualnego rozwoju członka rodziny. Prawidłową relację
małżeńską warunkuje przystosowanie się do swych ról małżeńskich (zgodność
w ważnych kwestiach rodzinnych, wspólne zainteresowania, łatwość okazywa-
nia miłości, zdolność przebaczania sobie, brak cech neurotycznych), satysfakcja
ze sfery uczuciowej i zaspokojenie seksualne, zabezpieczenie materialne, poczu-
cie przynależności do domu, który tworzą członkowie rodziny i pozycja
małżonków w społeczeństwie [Rembowski 1971, 15 16].
Kobieta i mężczyzna, oprócz roli małżonków, pełnią role matki i ojca, które
przekształcają się wraz ze zmianami, jakim podlega rodzina. Analiza ról rodzin-
nych w współczesnej rodzinie związana jest z prymatem pozycji społecznej
kobiety (aktywizacja zawodowa).
W ten sposób zanika typ rodziny, w której kobieta ma być wyłącznie zorien-
towana na sferę życia małżeńskiego i rodzinnego [Adamski 2002, 161].
Równolegle następuje redefinicja pozycji i roli ojca. Zmiany w układzie
rodzinnym mają charakter  sprzężenia zwrotnego . Lecz nie jest to zmiana
symetryczna. Z rolą matki nadal nieodłącznie związana jest troska o opiekę
32 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
i wychowanie dziecka i prowadzenie gospodarstwa domowego. Od kobiety
przede wszystkim oczekuje się zachowań łagodzących konflikty rodzinne, stwa-
rzanie atmosfery bezpieczeństwa, wyrozumiałości i wzajemnej życzliwości,
kultywowanie tradycji rodzinnych. Sama zaś rola jest wyraz
na i jasno określona
w porównaniu z rolą ojca.
Tradycyjny obraz ojca ograniczał się do dwóch funkcji: utrzymania rodziny
i karania dzieci. Jak widać, od ojca nie oczekiwano bezpośredniego angażowa-
nia się w wychowanie potomstwa. Miał prawo decydować w ważnych sprawach
dotyczących dzieci. Obecnie, pod wpływem zachodzących zmian w społeczeń-
stwie, ojciec rezygnuje z dominującej roli i staje się partnerem i przyjacielem
żony i dzieci. Wobec tego pojawiają się nowe funkcje [Mierzwiński 1999, 74].
I tak, M. Wolicki wyróżnia funkcję:
" rodzinnotwórczą, " prokreacyjno-opiekuńczą,
" podtrzymującą, " wychowawczą.
H.-L. von Canitz wymienia sześć funkcji ojcowskich. Według niego ojciec
jest:
" żywicielem, " wychowawcą,
" rodzicielem, " obiektem identyfikacji,
" obrońcą, " towarzyszem zabaw.
Jednak za najbardziej przydatny można uznać podział funkcji ojcowskiej za-
proponowany przez Cz. Walesa [2001, 292], według którego ojciec ma do speł-
nienia następujące funkcje:
" opiekuńcze,
" regulacyjne (egzekwowanie, autorytet, z
ródło zasad),
" zabawowe,
" wychowawcze.
Oczywiście, nie jest ważna liczba klasyfikacji funkcji, ale zawarta w nich
treść. Każda z wymienionych funkcji ulega przeobrażeniu. Na przykład, bardziej
zmieniła się funkcja ojca jako wychowawcy, niż funkcja rodziciela. Zmiany te
zachodzą pod wpływem środowiska, w którym tworzy się i rozwija konkretna
rodzina.
Funkcje przypisane są określonej roli. Mężczyzna jako ojciec pełni w rodzi-
nie role dwojakiego rodzaju:
" bezpośrednią i
" pośrednią [Wolicki 1982, 285 288].
Pierwsza z nich dotyczy udziału i funkcji mężczyzny w samym procesie roz-
woju dziecka. Wpływ ojca na rozwój dziecka zachodzi przez psychologiczne
mechanizmy uczenia się, tj. naśladownictwo, identyfikację, modelowanie. Prze-
biega to na poziomie interakcji ojca z dzieckiem i stosowaniu odpowiednich
metod wychowawczych.
Natomiast druga z wymienionych ról ojca, pośrednia, polega na wytworzeniu
właściwej atmosfery wychowawczej domu (tutaj ojciec wprowadza konsekwen-
cję, stanowczość, obiektywizm i odpowiedzialność w przestrzeganiu norm
współżycia społecznego) oraz wytworzeniu właściwego stosunku do żony jako
małżonki i matki, który wpływa na relacje matki do dziecka. Jak widać, harmo-
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 33
nijne, życzliwe i pełne miłości więzi między małżonkami stanowią najlepsze
podłoże dla przyjęcia oraz rozwoju i wychowania dziecka. Wspieranie matki
przez ojca poprzez udzielanie jej moralnego poparcia i wzmacnianie jej autory-
tetu u dzieci ugruntowuje rolę ojca.
Złożoność roli ojca w rodzinie prowadzi do przekonania o ważnym jego
miejscu w rozwoju i wychowaniu dziecka, wskazuje na konieczność odpowied-
niego przygotowanie przyszłych i aktualnych ojców do wypełniania ich zadań
życiowych. Badania empiryczne socjologów, demografów i psychologów wyka-
zują dwa kierunki przemian roli ojca. Pierwszy, związany jest z odejściem od
cech instrumentalnych a przybliżaniem się do cech ekspresyjnych; oraz drugi,
który związany jest ze wzrostem autonomii poszczególnych członków rodziny.
W związku z tym można mówić o dwóch koncepcjach roli ojca w rodzinie 
tradycyjnej i rozwojowej  ściśle związanych z przemianami, jakim podlega
model życia rodzinnego.
Na rozwój drugiej koncepcji roli ojca w rodzinie wpłynęło wiele czynników,
jak: zakres społeczny i postęp naukowo-techniczny, zanik kompetencji głowy
rodziny, który wynika z szybkiego postępu wiedzy i możliwości jej zdobywania
z różnych z
ródeł, specjalizacja środowisk, hermetyczność poszczególnych śro-
dowisk (młodzieżowego i dorosłego) oraz wzrost specjalizacji poszczególnych
rodzajów pracy.
Wskazane czynniki powodują, że ojciec z surowego instrumentalnego przy-
wódcy przeobraża się we wrażliwego i czułego współtowarzysza i przyjaciela.
Rola dziecka w analizie ról członków rodziny jest bardzo istotna. Od dziecka
oczekuje się posłuszeństwa wobec rodziców, szacunku, uprzejmości i pomocy
w domu, dobrych postępów w nauce, pomocy rodzeństwu. Pozycja dziecka
w rodzinie wyznaczana jest przez wiele czynników, takich jak kolejność
urodzin, wiek czy płeć. Zajmowana przez dziecko pozycja w rodzinie może
stwarzać prawdopodobieństwo powstania i rozwoju określonych zachowań
i cech osobowości [Przetacznik-Gierowska i Włodarski 1998, 122].
Oprócz roli matki, ojca i dziecka w rodzinie mamy role dziadków [Błaszczyk
i Mac 2007, 261 268], ciotki czy wujka. Te osoby spełniają uzupełniające zada-
nia wychowawcze, wdrażają dzieci do przestrzegania społecznych norm postę-
powania, przyswajają im różne wzory życia rodzinnego. Rodzina jako grupa
otwarta nawiązuje również pozarodzinne kontakty z członkami innych grup
rodzinnych nie tylko z powodu więzów pokrewieństwa, ale przez sympatię do
siebie czy przez zaspokajanie potrzeb społecznych członków rodziny.
RODZINA WIEJSKA A RODZINA MIEJSKA
THE COUNTRY FAMILY AND THE URBAN FAMILY
Różnica między wsią a miastem wynika z występowania dominacji zatrud-
nienia w rolnictwie i działach gospodarki bezpośrednio związanych z rolnic-
twem, bliższym kontaktem z przyrodą, słabym zaawansowaniem społecznego
podziału pracy i utrzymywaniem się niskiego standardu pracy w zawodzie
34 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
rolnika, utrzymywaniem się w środowiskach wiejskich małych społeczności
lokalnych, ścisłym związkiem sytuacji rodzinnej rodzin chłopskich z ich gospo-
darstwami rolnymi oraz niższym niż w mieście poziomem potrzeb kulturalnych
i obiektywnie słabszymi możliwościami ich zaspokajania [Pomykało (red.)
1997, 909].
W literaturze wyróżnia się kilka kategorii środowisk wiejskich. Są to środo-
wiska wychowawcze wsi tradycyjnej, zachowawczej, podmiejskiej oraz wsi
regionu uprzemysławianego [Wincławski 1976].
Wieś tradycyjna stanowiła dla człowieka jedyne środowisko wzrastania,
wychowania i życia. Była ona odrębnym systemem kultury, kierującym się
własnymi prawami, typem rodziny i organizacją pracy. Wychowanie na wsi
tradycyjnej dotyczyło wyłącznie życia społecznego i kulturowego wsi. Dziecko
przygotowywane było do przypisanej mu wcześniej roli społecznej, którą pełnili
jego rodzice. W procesie wychowania dziecka oprócz rodziny, określone
znaczenie posiadali dalsi krewni, sąsiedzi, społeczność lokalna i Kościół.
Wieś zachowawcza występuje najczęściej w tych rejonach, gdzie nie ma
korzystnych warunków dla rozwoju gospodarki rolnej. Cechami charakterys-
tycznymi tego rodzaju wsi jest opóz
nienie w rozwoju społeczno-gospodarczym
i kulturalnym jako konsekwencji migracji ludzi młodych i wykształconych ze
wsi do miasta. Rodzice dążąc do wykształcenia dziecka, przyzwalają mu na
opuszczenie domu rodzinnego i zaprzestanie pracy w gospodarstwie.
Kolejnym typem środowiska wiejskiego jest wieś podmiejska, która
charakteryzuje się dużą liczbą dojeżdżających do pracy w mieście, częstszym
korzystaniem z komunikacji i miejskich zasobów ekonomicznych i kulturalnych,
a także odchodzeniem ludności wiejskiej od rolnictwa. Dzieci mają dostęp do
atrakcji miasta i dzięki temu zaspokajają swoje potrzeby kulturowe, społeczne
i intelektualne.
Ostatnim typem środowiska wiejskiego jest wieś rejonu uprzemysłowionego,
którą zamieszkuje oprócz ludności utrzymującej się z rolnictwa, mieszkańcy
pracujący w sektorze przemysłowym. Między mieszkańcami nie ma silnej więzi
sąsiedzkiej. Również i tutaj dzieci korzystają z atrakcji, jakie oferuje miasto.
Rodzina wiejska jest najczęściej rodziną wielopokoleniową, gdzie pod
jednym dachem zamieszkują trzy pokolenia. Dziadkowie pod nieobecność
rodziców zajmują się wnukami i przekazują im wartości łączące wszystkich
członków rodziny. Do tradycji rodzinnych należy obchodzenie świąt religijnych
oraz przestrzeganie przykazań, norm i zasad ukształtowanych przez Kościół
(wyznanie). Coraz częściej na czele rodziny staje kobieta, która oprócz
obowiązków domowych i zawodowych czuwa nad jednością rodziny. Rodzina
wiejska charakteryzuje się silnym poczuciem wspólnotowości i rodzinności.
Praktykuje kontakty z krewnymi mieszkającymi w innej miejscowości. Silna
więz
emocjonalna i kultywowanie tej samej tradycji, staje się dla każdego
członka rodziny oparciem i z
ródłem pomocy.
Miasto jest elementem środowiska społecznego człowieka, wytworzonym
przez niego po to, aby żyło mu się lepiej, bezpieczniej, wygodniej, dostatniej,
aby profitowała mu bliskość innych osobników, aby skuteczniej mógł uczyć się
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 35
i współdziałać z innymi ludz
mi. Miasto wyznacza dzisiaj warunki egzystencji
człowieka, organizująco wpływa na całą jego biografię [Misztal 1978, 88].
Mianem małego miasta określa się społeczność miejską nieprzekraczającą 20
tysięcy mieszkańców2. W literaturze przedmiotu istnieje kilka typologii małego
miasta. P. Rybicki wyróżnia aż cztery jego typy. Są to: miasteczka położone na
odległych i bocznych szlakach komunikacyjnych, miasteczko leżące w pobliżu
rozwijających się ośrodków wielkiego przemysłu, miasteczko położone w bez-
pośrednim zasięgu wielkiego przemysłu oraz małe miasto wchłonięte przez
wielkomiejską aglomerację [Wincławski 1976, 135].
Warunki życia w małym mieście bardziej utrudniają aniżeli sprzyjają rozwo-
jowi rodziny i dziecka. Niskie dochody, często brak pracy na miejscu zmusza
wielu rodziców do podjęcia pracy poza miejscem zamieszkania, w większym
ośrodku miejskim, co wiąże się z uciążliwymi codziennymi dojazdami. Aspi-
racje rodziców w stosunku do dziecka są wysokie i często wiążą się z konfliktem
pomiędzy poziomem potrzeb a faktyczną możliwością ich zaspokojenia. Naj-
ważniejszym celem rodziców jest umożliwienie dziecku uzyskania wyższej
pozycji społecznej przez zdobycie wykształcenia. Tradycyjny model rodziny
ulega przeobrażeniu. Między pokoleniem rodziców a pokoleniem dzieci pojawia
się bariera, gdyż rodziców, zabieganych i pochłoniętych obowiązkami zawodo-
wymi, coraz częściej zastępuje grupa rówieśnicza lub mass media.
Współcześnie, w dobie ponowoczesności, istotne wydaje się postawienie
następujących pytań:
" Jak obecnie funkcjonuje rodzina w środowisku wiejskim i małomiastecz-
kowym?
" Co zmieniło się, a co pozostało bez zmian?
" Czy, i na ile, obecnie rodzina wiejska różni się od małomiasteczkowej?
KIERUNKI PRZEMIAN ŻYCIA RODZINNEGO
DIRECTIONS OF TRANSFORMATIONS OF THE FAMILY LIFE
Rodzina jest kategorią historyczną, podlegającą czasowi i zmianie. Siłą napę-
dową przeobrażeń w rodzinie są procesy społeczne, ekonomiczne, kulturowe
zachodzące w ramach całego społeczeństwa. Ważnymi procesami determinują-
cymi przemiany w rodzinie jest typ społeczeństwa, industrializacja, urbanizacja,
ruchliwość społeczna i przemiany kulturowe. W przeobrażeniu rodziny można
dostrzec pewne kierunki zmian:
" od rodziny dużej do rodziny małej,
" od rodziny biologicznie zdeterminowanej do rodziny planowanej,
" od rodziny produkcyjnej do rodziny nieprodukcyjnej,
" od rodziny patriarchalnej do rodziny egalitarnej,
2
Ten rodzaj miasta stał się terenem badań prowadzonych przez INE PWSZ w Lesznie.
36 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
" od rodziny zinstytucjonalizowanej do rodziny podporządkowanej treściom
humanistycznym,
" od rodziny otwartej do rodziny  zamkniętej [Tyszka i Wachowiak (red.)
1997, 69 74].
Przemiany w sferze życia rodzinnego dotyczą przede wszystkim:
" wzrostu niezależności i autonomii kobiet (rola w tworzeniu nowego obra-
zu rodziny oraz podejmowanie przez nie pracy zawodowej),
" wzrostu znaczenia jakości życia emocjonalnego i seksualnego (rozdziele-
nie funkcji prokreacyjnej od seksualnej),
" wzrostu społecznej akceptacji kohabitacji i związków homoseksualnych,
" samotnego rodzicielstwa z wyboru,
" wzrostu liczby rodzin monoparentalnych,
" osłabienie stabilności i trwałości rodziny,
" spadku współczynnika dzietności w krajach rozwiniętych,
" opóz
nianie zawarcia związku małżeńskiego i urodzenia pierwszego
dziecka,
" przyrost jednoosobowych gospodarstw domowych [Slany 2001].
Obecnie, współczesny obraz rodziny przedstawia się następująco:
" jest to rodzina mała (dwupokoleniowa),
" oboje małżonkowie pracują poza domem,
" małżonkowie planują posiadanie najczęściej 1 2 dzieci, więzi psychiczne
(emocjonalne) nabierają w tej rodzinie większego znaczenia,
" aktywność rodziny skupia się na wybranych jej funkcjach, które wykony-
wane są w sposób bardziej pogłębiony,
" rodzina staje się bardziej intymna,
" wzrasta wewnątrzrodzinna tolerancja oraz akceptacja (małżeńska) wew-
nątrzrodzinnego egalitaryzmu,
" instytucjonalny aspekt życia rodziny jest zdecydowanie pomniejszony,
" większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości człon-
ków rodziny, niż dostosowanie się do norm i ról rodzinnych,
" normy i role są mniej szczegółowe i sztywno wyznaczone niż w tradycyj-
nej rodzinie instytucjonalnej [Tyszka i Wachowiak (red.), 1997, 115
116].
ŻYCIE RODZINNE. SZANSA CZY ZAGROŻENIE?
THE FAMILY LIFE. THE CHANCE OR THE RISK?
Intensywne przeobrażenia rodziny związane ze zmianami społecznymi często
powodują, że rodzina może borykać się z trudnościami w wypełnianiu swych
funkcji, a to skutkuje patogennymi stanami życia rodzinnego. Coraz częściej
dostrzega się, że w rodzinie brak jest związków uczuciowych, troski o wspólny
dom, ma miejsce niespełnienie podstawowych obowiązków wobec rodziny,
zanik u rodziców ambicji życiowych i zawodowych, co wpływa dezintegrująco
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 37
na życie rodzinne i przyczynia się między innymi do niepowodzeń wychowaw-
czych.
Rodzina, jako społeczność powołana do rozbudzania i rozwoju życia jed-
nostkowego, jest podstawą życia społecznego. Dzieje się tak dlatego, że dostar-
cza nowych członków społeczeństwa, najpełniej kształtuje człowieka. Stan
zdrowia biologicznego i psychologicznego, cechy osobowościowe ludzi zależą
od uwarunkowań rodzinnych. Procesy sądowe dostarczają wielu dowodów na to,
że to właśnie niewłaściwe warunki rodzinne leżą najczęściej u podłoża konfliktu
z prawem. Kryzysy małżeńsko-rodzinne mają wpływ na mniejszą efektywność
w pracy, a w rodzinie kształtuje się twórczy albo bierny członek społeczeństwa.
W wielu badaniach wykazywana jest współzależność między jakością oso-
bowości członka rodziny i jakością społeczeństwa. Kryzysy życia społecznego
mają często z
ródło w niezadowalającym pełnieniu przez rodzinę jej wielorakich
funkcji (nie kształtuje osobowości wszechstronnie rozwiniętej, odpowiedzialnej
w życiu prywatnym i publicznym). Rodzina jest zatem podstawą istnienia i ja-
kości społeczeństwa, jest podstawowym elementem wspólnego dobra każdego
społeczeństwa, dlatego też wymaga od społeczeństwa troski i uwagi.
Do najczęstszych zagrożeń życia rodzinnego zalicza się zjawiska:
" społeczno-demograficzne (migracja, brak kontaktu dziadkowie  wnuki),
" społeczno-pedagogiczne (problemy rodziców z pogodzeniem obowiąz-
ków rodzinnych z aspiracjami zawodowymi czy kształceniowymi, prob-
lemy z właściwą komunikacją rodzinną i umiejętnościami okazywania
uczuć, zrzucanie przez rodziców procesu wychowawczego na instytucje
odpowiedzialne za wychowanie i socjalizację dziecka, słaby poziom
pedagogizacji rodziców),
" patologiczne (uzależnienie rodziców, przestępczość),
" funkcjonalne rodziny.
Dysfunkcjonalność rodziny może dotyczyć zakresu realizowanych zadań
i w związku z tym mówi się o całkowitej (w wypełnianiu funkcji rodziny zastę-
pują wyspecjalizowane instytucje) lub częściowej dysfunkcjonalności (rodzina
nie potrafi realizować prawidłowo niektórych zadań). Może ona wynikać z nie-
powodzeń w zakresie:
" realizacji zadań wychowawczych,
" walki z kryzysem małżeńskim,
" z walką przeciwko wykluczeniu rodziny z określonego kręgu kultury,
" niepowodzeń w zaspokajaniu potrzeb dziecka bądz
też innych zadań i sfer
życia rodzinnego [Bradshaw 1994, 81].
Zatem, mówi się o rodzinie niewydolnej wychowawczo, rodzinie niepełnej
(wskutek rozwodu, śmierci czy nieobecności z powodu wyjazdu za pracą) czy
rodzinie destruktywnej wychowawczo (z uzależnieniem).
Dziecko w rodzinie dysfunkcjonalnej nie może liczyć na zaspokajanie swoich
potrzeb, żyje w ciągłym niepokoju, a rodzice nie stanowią dla niego oparcia,
gdyż są z
ródłem jego krzywd. Na dysfunkcjonalność rodziny w zakresie jej
zadań wskazują negatywne zachowania dzieci, które są niezgodne z normami
i wzorami przyjętymi i postulowanymi w życiu społecznym.
38 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
Rodzina i wszelkie zachodzące w niej procesy mogą być dla rozwoju dziecka
szansą bądz
zagrożeniem. Życie rodzinne oddziaływuje pozytywnie na człowie-
ka, jeśli w rodzinie pełnione są w sposób właściwy podstawowe funkcje,
a rodzice dostrzegają i zaspokajają indywidualne potrzeby dziecka. Trzeba
jednak pamiętać, że dobrze funkcjonujące życie rodzinne zależeć będzie też od
środowiska, w którym przebywa rodzina.
ZAKOC
CZENIE
ENDING
Życie rodzinne ma ogromne znaczenie w procesie wychowania, socjalizacji
i opieki jednostki. Rodzina stanowi kontekst rozwojowy dziecka i dorosłych
członków rodziny. Członkowie rodziny są dla siebie zarazem bazą wzorów
zachowań i ich przekazicielami. Kontakt z najbliższymi uczuciowo ludz
mi jest
podstawą różnych doświadczeń społecznych i przeżyć emocjonalnych. Bliskość
ta stwarza warunki do przekazu i wymiany wartościowych zachowań i doświad-
czeń.
Mimo zaobserwowanych zmian o charakterze mikro- i makrospołecznym
rodzina nadal jest powszechnym modelem współżycia i nie można jej niczym
zastąpić. Przemiany jej charakteru są wyrazem adaptacji do warunków społecz-
nych i potrzeb jednostki. Jak stwierdza L. Dyczewski, zmiany te
wprawdzie wywołują kryzys rodziny, ale nie należy go oceniać jak jej rozpa-
du, lecz jako tak zwany kryzys rozwoju, w wyniku którego rodzina kształtuje
nowe wzory życia [1981, 20].
BIBLIOGRAFIA:
BIBLIOGRAPHY
ADAMSKI F., 1991, red., Wychowanie w rodzinie, Wyd. Apostolstwa Modlitwy, Kraków.
ADAMSKI F., 2002, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wyd. UJ, Kraków.
BA
ASZCZYK M., MAC A., 2007, Obecność babci i dziadka w opiece i wychowaniu
w rodzinie, [w:] Bugajna B. (red.), Życie w starości, Wyd. Zapol, Szczecin.
BRADSHAW J., 1994, Zrozumieć rodzinę. Rewolucyjna droga odnalezienia samego sie-
bie, wyd. IPZiT PTP, Warszawa.
DOMAC
SKI H., 2002, Encyklopedia socjologii, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa.
DYCZEWSKI L., 1976, Więz
pokoleń w rodzinie, Wyd. Ośrodka Dokumentacji i Studiów
Społecznych, Warszawa.
DYCZEWSKI L., 1981, Rodzina polska i kierunki jej przemian, Wyd. Ośrodka Dokumen-
tacji i Studiów Społecznych, Warszawa.
DYCZEWSKI L., 1995, Rodzina  społeczeństwo  państwo, [w:] Kurzynowski A. (red.),
Rodzina w okresie transformacji systemowej, WSP TWP, Warszawa.
DYCZEWSKI L., 2003, Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, TN KUL, Lublin.
SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 8 39
GOTTLIEB B., 1993, The Family in The Western World from the Black Death to the
Industrial Age, Oxford University Press, New York, Oxford.
GRODZKA D., 1984, Więz
rodzinna na tle innych więzi społecznych,  Studia Socjolo-
giczne , nr 4.
IZDEBSKA H., 1973, Więz
rodzinna w świetle wypowiedzi młodzieży, PZWS, Warszawa.
JACHER W., 1998), Patologia więzi rodzinnych, [w:] Cudak H. (red.), Problemy współ-
czesnej rodziny w Polsce. Materiały z II Ogólnopolskiego Seminarium Naukowego,
wyd. WSP, Piotrków Trybunalski.
KAMIC
SKI A., 1974, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa.
KAWULA S., 1996, Studia z pedagogiki społecznej, WSP, Olsztyn.
KOTLARSKA-MICHALSKA A., 1992, Więz
rodzinna jako szczególny rodzaj więzi społecz-
nej,  Roczniki Socjologii Rodziny , 1992, t. 4, [red. Z. Tyszka], Wydawnictwo Na-
ukowe UAM, Poznań.
KOWALSKI S., 1948, Struktura społeczna rodziny,  Wiedza i Życie , 1948, nr 3.
LALAK D., PILCH T. (red.), 1999, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy
socjalnej, Wyd. Akademickie  Żak , Warszawa.
MIERZWIC
SKI B., 1999, Mężczyzna jako ojciec, rozdz. 3, Oficyna Wydawniczo-
Poligraficzna, Warszawa.
MISZTAL B., 1978, Socjologia miasta. Nauka i perspektywy praktycznych zastosowań,
Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa.
OSSOWSKI S., 1982, O strukturze społecznej, PWN, Warszawa.
PECYNA M. B., 1998, Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psycholo-
gii klinicznej, Wyd. Żak, Warszawa.
PIETER J., 1960, Poznawanie środowiska wychowawczego, PAN, Wrocław  Warszawa
 Kraków.
POMYKAA
O W., (red.), 1997, Encyklopedia pedagogiczna, Wyd. Fundacja Innowacja,
Warszawa.
PRZECA
AWSKA A. (red.), 1993, Relacje między ludz
mi jako przedmiot badań pedago-
gicznych, Oficyna Edytorska  Civitas , Warszawa.
PRZETACZNIK-GIEROWSKA M., 1998, Psychologia wychowania, [w:] Przetacznik-
Gierowska M., Włodarski Z. (red.), Psychologia wychowawcza, t. 2, PWN, Warsza-
wa.
PRZETACZNIK-GIEROWSKA M., WA
ODARSKI Z., 1998, Psychologia wychowawcza, t. 2,
PWN, Warszawa.
REMBOWSKI J., 1971, Postawy dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny, wyd.
UG, Gdańsk.
REMBOWSKI J., 1972, Więzi uczuciowe w rodzinie, PWN, Warszawa.
ROBERTSON A. F., 1991, Beyond the Family. The Social Organization of Human Repro-
duction, University of California Press, Berkeley, Los Angeles.
RYBICKI P., 1979, Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej, PWN,
Warszawa.
SLANY K., 2001, Małżeństwo i rodzina w zglobalizowanym świecie,  Problemy Rodzi-
ny , 2001, nr 4 5 6.
TREMPAA
A E., 1988, Pedagogiczna działalność wychowawców nieprofesjonalnych
w środowisku lokalnym, wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz
40 M. MAJORCZYK Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze (socjalizacyjno-enkulturacyjne)
TUROWSKI J., 1959, Przemiany współczesnej rodziny, Zeszyty Naukowe KUL, 1959, nr 4.
TYSZKA Z., 1974, Socjologia rodziny, PWN, Warszawa.
TYSZKA Z., WACHOWIAK A. (red.), 1997, Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii
rodziny, Wyd. Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego, Poznań.
TYSZKOWA M. (red.), 1990, Rodzina a rozwój jednostki, CPBP, Poznań.
WALES CZ., 2001, Rola ojca w psychicznym rozwoju dziecka [w:] Kornas-BIELA D.
(red.), Oblicze ojcostwa, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.
WILK J., 2002, Pedagogika rodziny, Lublin.
WINCA
AWSKI W., 1976, Typowe środowiska wychowawcze współczesnej Polski, PAN
IRWiR, PWN, Warszawa.
WOLICKI M., 1982, Podstawowe koncepcje i rodzaje ról ojca w rodzinie,  Homo Dei ,
1982, nr 4.
WROCZYC
SKI R., 1985, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa.
ZIEMSKA M., 1969, Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa.
ZIEMSKA M., 1979, Rodzina a osobowość, Wiedza Powszechna, Warszawa.
ZIEMSKA M. (red.), 2001, Rodziny współczesne, wyd. UW, Warszawa.
ZNANIECKI F., 2001, Socjologia wychowania, t. 1, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.