MAREK KUCIA
AUSCHWITZ JAKO FAKT SPOŁECZNY
Universitas, Kraków 2005
Książkę można zamówić w księgarni internetowej wydawnictwa
Universitas: http://www.universitas.com.pl/
WPROWADZENIE
Temat i motywy jego podjęcia
Auschwitz jest bolesnym wydarzeniem w dziejach, symbolem i
przedmiotem kontrowersji. Od momentu, kiedy w 1940 roku na
przedmieściach wcielonego do III Rzeszy miasta Oświęcimia
zaistniał Konzentrationslager Auschwitz, przez blisko pięć lat
działania obozu do jego likwidacji i wyzwolenia w styczniu
1945 roku i przez następne lata aż do dzisiaj Auschwitz był
faktem społecznym ą rzeczywistością społecznie tworzoną przez
jednostki i oddziałującą na jednostki, przedmiotem świadomości
jednostkowej i zbiorowej. Historia, współczesność a zwłaszcza
świadomość społeczna KL Auschwitz w Polsce są tematem tej
książki. Celem podejmowanych rozważań jest przedstawienie
stanu świadomości społecznej Auschwitz w Polsce pod koniec XX
i na początku XXI wieku oraz czynników ją kształtujących.
Przyczyny, dla których autor zajął się tematem Auschwitz są
wielorakie. Po pierwsze ą natury poznawczej. Autora
zainteresował przypadek percepcji i postaw Polaków wobec
Auschwitz, zwłaszcza przemiany tychże w ostatnim
dziesięcioleciu XX wieku, których to przemian był świadkiem i
sam ich doświadczył. Doświadczając, obserwując oraz jako
socjolog systematycznie badając przemiany świadomości
dotyczące Auschwitz w latach 1990., kiedy w Polsce dokonywała
się transformacja systemowa, autor coraz bardziej zdawał sobie
sprawę, że gdy zajmuje się tym specyficznym i wyjątkowym
fenomenem, dotyka ogólniejszej problematyki zmiany świadomości
społecznej w okresie wielkich przekształceń politycznych,
gospodarczych, społecznych i kulturowych.
Po drugie, autor podjął badawczo tematykę Auschwitz po tym,
jak w 1994 roku podczas pobytu studyjnego na terenie byłego
obozu w ramach edukacyjnego programu TEMPUS było mu dane po
raz kolejny, lecz pierwszy w tak szeroki, dogłębny i
poruszający sposób uświadomić sobie charakter i ogrom zbrodni
i cierpienia, jakie miały miejsce w KL Auschwitz. Projekt
badań nad świadomością społeczną Auschwitz w Polsce stał się
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 1 z 15
więc odpowiedzią na osobiste poznanie tego, czym był KL
Auschwitz; odpowiedzią, która narzucała się ze swego rodzaju
imperatywem moralnym.
Po trzecie, o wyborze podjętej tematyki zadecydował fakt, iż
Auschwitz, choć zaistniał na polskiej ziemi i pozostawał
wpleciony w historię Polski przez dziesięciolecia, a w drugiej
połowie lat 80. i w latach 90. za sprawą konfliktów wokół
byłego obozu stał się tematem mającym szeroki oddz
więk w kraju
i na świecie, nie był w Polsce przedmiotem wielu
socjologicznych badań empirycznych i był rzadko obecny w
pracach polskich socjologów. Kilkakrotnie prowadzone były
badania wśród młodzieży zwiedzającej Muzeum oświęcimskie
(Oleksy, 1997), których wyniki rzadko były tematem publikacji
(np. Bezwińska, 1969; Rudzki, 1991). W końcu lat 80.
realizowano badania antropologiczne wśród mieszkańców
Oświęcimia i okolicy pamiętających czasy istnienia obozu;
relację z najważniejszych okryć zawiera tekst Andrzeja Palucha
(1995). Tematyka oświęcimska nie pojawiała się w empirycznych
badaniach dotyczących pamięci historycznej Polaków ą
ogólnopolskich i prowadzonych wśród młodzieży, jakie
prowadzono w latach 70. i 80. (zob. Olczyk, 1978; Bogusz,
1987; Rulka, 1991). Od połowy lat 90., w związku z obchodami
50. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz oraz w związku z
konfliktami wokół dawnego obozu, w sondażach ogólnopolskich,
realizowanych przez instytucje badania opinii publicznej,
zadawane były pytania dotyczące Auschwitz (CBOS, 1995a, 1995b,
1996a, 1996b, 1998; OBOP, 1998; Demoskop, 1998). Badaniom tym
nie towarzyszyła jednak refleksja socjologiczna, jeśli nie
liczyć artykułów Antoniego Sułka (1998) oraz Olivera Freemana
i piszącego te słowa (1999). Wśród publikacji socjologicznych,
poza pionierską pracą Anny Pawełczyńskiej (wyd. I 1973, wyd.
II 1995) z zakresu socjologii KL Auschwitz i dotykającymi tej
tematyki pracami o historii obozu ą Franciszka Pipera (1992,
[1993] 1998), Aleksandra Lasika ([1993] 1998, 1994, 1995) i
Piotra Setkiewicza (2000), współczesnymi zagadnieniami
Auschwitz zajmowało się bodaj tylko trzech socjologów lub
antropologów społecznych: Tomasz Goban-Klas (1995), Sławomir
Kapralski (2000, 2001, 2002) i Zdzisław Mach (1995a, 1995b) a
pośród nielicznych innych polskich prac o współczesnym
Auschwitz socjologiczny wymiar miały głównie rozważania
Stanisława Krajewskiego (1997) oraz ks. Waldemara
Chrostowskiego (1996, 1999). Wśród mnóstwa zagranicznych
publikacji ze słowem ąAuschwitz� w tytule, społeczny wymiar
dawnego obozu we współczesnej Polsce był podejmowany rzadko;
do wyjątków należą fundamentalne teksty Jonathana Webbera
(1992a, 1993), fragmenty książki Roberta Jana van Pelta i
Debóry Dwork (1996), pierwsza książka o historii Auschwitz po
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 2 z 15
1945 roku Jonathana Huenera (2003) oraz kilka publikacji
powstałych w związku z konfliktami wokół dawnego obozu:
Władysława T. Bartoszewskiego (1990), Emmy Klein (2001), pod
redakcją Carol Rittner i Johna K. Rotha (1991) oraz Isabel
Wollaston (2000). Wszystkie wymienione prace, choć doniosłe
poznawczo, nie opierały się na szerokich socjologicznych
badaniach empirycznych oraz nie dawały wielowymiarowego oglądu
Auschwitz jako faktu społecznego. Wypełnienie tej poznawczej
ąniszy� stało się więc wyzwaniem dla autora.
Po czwarte, przeprowadzenie socjologicznego studium Auschwitz
miało sens pragmatyczny. Wynikało z zainteresowań i potrzeb
Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau dotyczących: aranżowania
nowej ekspozycji i układania tras zwiedzania, oprowadzania
zwiedzających, zwłaszcza grup polskiej młodzieży, szkolenia
przewodników oraz prowadzenia warsztatów, seminariów i studiów
podyplomowych dla nauczycieli. Większość badań empirycznych,
które stanowią podstawę tej publikacji, została podjęta w
odpowiedzi na potrzeby Muzeum i miała służyć jako poznawcza
podbudowa różnorakich działań tam realizowanych.
Po piąte, lecz bynajmniej nie najmniej ważne, poznawcze
zajmowanie się percepcją i postawami wobec Auschwitz wśród
Polaków ma mieć, w intencji autora, wymiar świadomościowy.
Chodzi o budowanie samoświadomości historycznej Polaków i
pozytywnych postaw wobec własnych dziejów przy równoczesnym
kształtowaniu rozumienia i otwartości wobec innych niż polskie
podejść do Auschwitz, zwłaszcza podejścia Żydów, dla których
Auschwitz ma znaczenie szczególne jako miejsce i symbol
Holocaustu. W tym punkcie niniejszy projekt, nawiązując do
postulatu budowania ąwyobraz
ni socjologicznej� sformułowanego
przez Charlesa Wrighta Millsa (1959), ma wpisywać się w nurt
humanistyczny w socjologii (por. Mokrzycki, 1970).
ąFakt społeczny�: Podstawy pojęciowo-teoretyczne
Kluczowa dla podejmowanych rozważań jest kategoria faktu
społecznego. Potocznie, ąfakt społeczny� oznacza ącoś co
zaszło lub zachodzi w rzeczywistości społecznej, zdarzenie
społeczne, zjawisko społeczne, określony społeczny stan
rzeczy�1. Etymologicznie, ąspołeczne factum� to ącoś zrobionego
społecznie�, czyli wynik tudzież wytwór działań podejmowanych
przez ludzi w społeczeństwie2. Idąc za tymi definicjami,
1
Por. Słownik języka polskiego Doroszewskiego (1997), który oddaje
znaczenie słowa ąfakt� jako ąto, co zaszło lub zachodzi w rzeczywistości;
zdarzenie, zjawisko, [...]; określony stan rzeczy�.
2
Polskie słowo ąfakt� pochodzi z łacińskiego factum, które znaczy
ązrobione� (Słownik wyrazów obcych PWN, 1998), co zakłada jakieś działanie
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 3 z 15
ąAuschwitz jako fakt społeczny� oznaczałby pewien wycinek
rzeczywistości społecznej ą splot i wytwór ludzkich działań,
który kiedyś (w latach 1940-1945) istniał jako KL Auschwitz
oraz działania, ich wyniki i wytwory, jakie współcześnie (od
1945 roku) były i są związane z miejscem byłego obozu. W ten
sposób, wychodząc od potocznego i etymologicznego rozumienia
słowa ąfakt�, można by próbować ujmować Auschwitz w
kategoriach teorii działania, charakterystycznej dla
humanistycznego nurtu socjologii, zapoczątkowanej przez Maxa
Webera ([1913] 1973, [1922] 2002) i rozwiniętej przez jego
ucznia, Alfreda Sch�tza (1932, [1953] 1984). Ujęcie to,
zakładające rozumienie znaczeń ludzkich działań i sensowne
budowanie społecznego świata, trudno jednak przyjąć za
podstawę w rozważaniach nad Auschwitz ą fenomenem z istoty
trudnym do zrozumienia i uznania za sensowny.
Ram pojęciowo-teoretycznych dla podejmowanych rozważań
dostarcza koncepcja ąfaktu społecznego�, którą w socjologii
sformułował jeden z twórców tej dyscypliny �mile Durkheim
(1858-1917). W pracy Zasady metody socjologicznej ([1901]
1968) zdefiniował on dwa rodzaje faktów społecznych. Po
pierwsze ą ąsposoby bycia� (maniŁre d'ętre) będące ąpodłożem
życia zbiorowego� (s. 39). Po drugie, w swojej klasycznej,
często póz
niej cytowanej w literaturze socjologicznej
definicji stwierdził: ąjest faktem społecznym wszelki sposób
robienia (maniŁre de faire), utrwalony lub nie, zdolny do
wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej:
taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający
jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych
manifestacji� (s. 42). Z definicji sformułowanych przez
Durkheima wynika, że fakt społeczny można rozpatrywać albo
jako ąsposoby bycia�, albo jako ąsposoby działania� ą
zachowania się i działania (Władyka, 1974, s. 96); nie
wykluczone jest też rozważanie obydwóch aspektów badanego
faktu społecznego. Oprócz dwóch określeń faktu społecznego, w
pracy Durkheima zawierało się jeszcze trzecie rozumienie tego
pojęcia ą jako ąsposobu myślenia� (maniŁre de pens�e) (s. 40),
które w póz
niejszych pracach stało się dominujące (por.
Władyka, 1974, s. 7).
Z przedstawionej koncepcji faktu społecznego sformułowanej
przez �. Durkheima wyłania się wniosek, iż fakt społeczny
można analizować na trzech poziomach: pierwszym, gdy rozważa
się ąsposób bycia� (maniŁre d'ętre) ą to poziom materialny;
drugim, gdy rozpatruje się ąsposoby działania ą zachowania się
lub działania� (maniŁre de faire) ą to poziom społeczny
(zjawiska i procesy społeczne); i trzecim, gdy analizuje się
ą pewien proces i wskazuje na jego wynik lub też wytwór.
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 4 z 15
ąsposoby myślenia� (maniŁre de pens�e) ą to poziom
świadomościowy (świadomość społeczna). To trójaspektowe
podejście będzie stosowane w analizie Auschwitz jako faktu
społecznego.
Klasyczna definicja faktu społecznego sformułowana przez
Durkheima zwraca uwagę na cechy rzeczywistości społecznej,
które należy brać pod uwagę podczas analizy Auschwitz. Fakt
społeczny to taki sposób działania, który jest: (a) ąutrwalony
lub nie�, czyli zarówno przebiegający wg pewnych wzorów, a
więc zinstytucjonalizowany, jak i jednorazowy; (b) ązdolny do
wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu�, czyli
zewnętrzny wobec jednostki i istniejący od niej niezależnie;
(d) ąpowszechny�, czyli regularny; oraz (d) ąmający własną
egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji�, a więc
realny, niesprowadzalny do jednorazowych zjawisk.
Durkheima koncepcja faktu społecznego pociąga za sobą szereg
implikacji (por. Szacki, 1981, s. 417-419), które są istotne
dla analizy Auschwitz. Po pierwsze, fakty społeczne, będąc
zewnętrznymi wobec jednostek, są faktami sui generis. Jako
takie nie daje się ich sprowadzić do faktów życia
jednostkowego: psychicznych czy biologicznych. Auschwitz nie
można zatem rozpatrywać li tylko w kategoriach przeżyć i
doświadczeń ludzi, którzy byli lub są weń uwikłani, jakkolwiek
bolesne byłyby te przeżycia i doświadczenia i jakkolwiek
doniosłe byłoby ich poznanie. Po drugie, zewnętrzne wobec
jednostek fakty społeczne będące rzeczywistością sui generis
należy, według Zasad metody socjologicznej badać od zewnątrz,
czyli ąrozpatrywać fakty społeczne jak rzeczy ([1901] 2000, s.
VI, 42). Nie chodzi przy tym o abstrahowanie od sensów i
znaczeń przynależnych przedmiotom poznania, lecz o uwolnienie
się podmiotu poznającego od emocji i potocznych wyobrażeń. Ten
postulat, bez względu na to jak trudny jest do wypełnienia w
przypadku poznania przedmiotu tak ąnaładowanego� emocjonalnie
jak Auschwitz, jest tym bardziej warunkiem jego poznania. Po
trzecie, niesprowadzalne do faktów psychicznych czy
biologicznych, ąfakty społeczne można wyjaśnić tylko przez
fakty społeczne� (ibidem, s. IX), czyli ąprzyczyny faktu
społecznego należy szukać wśród wcześniejszych faktów
społecznych, nie zaś w stanach świadomości indywidualnej.�
(ibidem, s. 149). Ta socjologistyczna zasada nie oznacza
jednak całkowitego odrzucenia wyjaśnień psychologicznych lub
innych; oznacza jedynie, iż przyczyn istotnych z punktu
widzenia socjologii nie może wyjaśnić psychologia lub inna
nauka (por. Szacki, s. 431-432). W przypadku Auschwitz zasada
ta oznacza, iż uważane za szczególnie cenne relacje tych,
którzy osobiście doświadczyli obozu, są z punktu widzenia
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 5 z 15
socjologii mniej istotne; poznawczo ważne są próby wyjaśnienia
Auschwitz jako faktu społecznego przez odniesienie do innych
faktów społecznych.
Koncepcja Durkheima niesie również z sobą kilka ograniczeń,
które wymagają przezwyciężenia, jeśli chce się rozpatrywać
Auschwitz jako fakt społeczny. Pierwszym ograniczeniem jest
ahistoryczny charakter koncepcji faktu społecznego, który jako
rzeczywistość zastana nie ma genezy, a więc nie ma
przeszłości. Zdaniem Durkheima, można go wyjaśniać przy użyciu
metody strukturalnej lub strukturalno-funkcjonalnej, lecz nie
metody historycznej. W przypadku Auschwitz, który kiedyś
istniał jako obóz a od zakończenia wojny istnieje w różnych
przejawach, konsekwentne zastosowanie koncepcji Durkheima
uniemożliwiłoby wyjaśnianie. Dlatego konieczne jest dokonanie
interpretacji postulatu głoszącego, iż ąprzyczyny faktu
społecznego należy szukać wśród wcześniejszych faktów
społecznych� niekoniecznie w zgodzie z intencjami jego autora
ą jako wezwanie do poszukiwań nie tylko współwystępujących
faktów będących przyczyną rozpatrywanego zjawiska, ale również
jego historycznych antecendencji.
Drugim ograniczeniem koncepcji Durkheima jest statyczny
charakter jego ąfaktu społecznego�, który jako rzeczywistość
zastana nie podlega rozwojowi. Jako taki daje się wyjaśniać w
podejściu strukturalno-funkcjonalnym a zwłaszcza
strukturalnym, które dąży do operowania w wymiarze
synchronicznym. Jeśli nadal pozostanie się w obrębie tych
paradygmatów i analizując wymiar diachroniczny będzie się
szukać przyczyn wśród faktów wcześniejszych, nie sposób będzie
rozpatrywać czynniki powstania i rozwoju faktu społecznego. W
takim ujęciu Auschwitz jako fakt społeczny musiałby być
traktowany jako istniejący od zawsze w niezmienionej postaci,
a nie jako dynamicznie zmieniający się fragment rzeczywistości
społecznej, jakim był i jest w istocie. Dlatego w tej pracy
świadomie zerwano z konsekwentnym stanowiskiem Durkheima w
kwestii wyjaśniania, wprowadzając analizę czynników powstania
i rozwoju Auschwitz.
Trzecim ograniczeniem koncepcji Durkheima, która zakłada, iż
fakty społeczne są obiektywnym, zewnętrznym bytem,
przymuszającym jednostki, jest nieporuszanie roli podmiotów
(indywidualnych lub zbiorowych) w kształtowaniu rzeczywistości
społecznej, niemówienie o ich intencjach, działaniach oraz
zamierzonych i niezamierzonych konsekwencjach tych działań.
Tak ujmowany Auschwitz nie tylko nie miałby swoich twórców ą
sprawców ludobójstwa, które się tam dokonało, ale i swoich
ofiar, które nie tylko biernie poddawały się przymuszającemu
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 6 z 15
oddziaływaniu obozu, ale również sprzeciwiały się mu działając
w ruchu oporu lub podejmując ucieczki czy tylko służąc sobie
pomocą tudzież wewnętrznie opierając się odczłowieczeniu (por.
Pawełczyńska, 1973). Bezpodmiotowy Auschwitz nie miałby też
tych, którzy współcześnie organizują oprowadzanie i tych,
którzy zwiedzając, przeżywają to miejsce i zajmują wobec niego
rozmaite postawy; tych, którzy wywoływali kontrowersje i tych,
którzy w nich uczestniczyli oraz je uśmierzali, itd. To
ograniczenie myśli Durkheima można przezwyciężyć poprzez
interpretację jego koncepcji faktu społecznego w duchu
socjologii humanistycznej Maxa Webera i Alfreda Sch�tza,
której dokonali Peter L. Berger i Thomas Luckmann w książce
Społeczne tworzenie rzeczywistości ([1966] 1983). Pokazali
oni, iż chociaż ąspołeczeństwo jawi się jako sfera
obiektywnych faktów, w istocie tworzą je działania, w których
wyrażają się subiektywne znaczenia� (s. 47). W takim ujęciu
Auschwitz pozostałby obiektywnym faktem społecznym, będąc
równocześnie wytworem lub wynikiem splotu działań różnych
ludzi.
Model
Pojęcie faktu społecznego sformułowane przez Durkheima, w
interpretacji przedstawionej powyżej można zastosować do
analizy historycznego Auschwitz, czyli obozu koncentracyjnego
i zagłady, jaki istniał od wiosny 1940 do stycznia 1945 roku.
W tej książce pojęcie to zostanie wykorzystane do ujęcia
współczesnego Auschwitz, czyli ą w rozumieniu szerokim ą
wydarzeń, jakie od 1945 roku miały miejsce w związku z byłym
obozem, a szczególnie ą wydarzeń, jakie dotyczyły Auschwitz
pod koniec XX wieku.
Patrząc z perspektywy dzisiejszej, Auschwitz jako fakt
społeczny można przedstawić przy pomocy modelu składającego
się z czterech poziomów.
1. Poziom historyczny: KL Auschwitz. To wydarzenia, jakie
miały miejsce w Auschwitz ą obozie koncentracyjnym i zagłady
przez cztery i pół roku jego istnienia, od osadzenia w nim
pierwszych więz
niów 14 czerwca 1940 roku do momentu wyzwolenia
przez Armię Czerwoną 27 stycznia 1945 roku. Ten wymiar stanowi
podstawę współczesnego Auschwitz, który jest rozpatrywany na
trzech poziomach.
2. Poziom materialny (ąbycie�). To miejsce byłego obozu i
pozostałości po nim takie, jakimi są współcześnie. Na tym
poziomie można również rozpatrywać obiekty upamiętniające były
obóz, ludzi i wydarzenia z nim związane, choć samo
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 7 z 15
upamiętnianie należy do trzeciego wyróżnionego poziomu.
Elementy składające się na poziom materialny stanowią ą jak by
powiedział Durkheim ą podłoże dla dwóch kolejnych wymiarów
współczesnego Auschwitz: społecznego i świadomościowego, przy
czym te materialne elementy zawdzięczają pozostałym swoje
trwanie i swoje znaczenia.
3. Poziom społeczny (ądziałanie�). Składają się nań działania
w związku z Auschwitz, których podmiotami są jednostki i grupy
ludzkie, organizacje i instytucje. Spośród nich
najważniejszymi są: (a) Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w
Oświęcimiu, (b) uroczystości i manifestacje na terenie byłego
obozu, (c) publikacje książkowe i filmy dotyczące Auschwitz,
(d) nauczanie o Auschwitz w polskich szkołach, oraz (e)
przekaz o Auschwitz w polskich mediach. Są one głównymi
czynnikami kształtującymi świadomość społeczną Auschwitz w
Polsce. Czynniki pierwszy i drugi mają charakter lokalny, choć
ich oddziaływanie jest ponadlokalne; pozostałe ą to czynniki o
ogólnopolskim zasięgu. Wymienione podmioty oddziałują,
odpowiednio, na następujące, analitycznie wyróżnialne, choć w
rzeczywistości w części tożsame zbiorowości społeczne: (a)
zwiedzających miejsce byłego obozu, (b) uczestników
uroczystości i manifestacji, (c) czytelników książek i widzów
filmowych, (d) uczniów i (e) szeroką opinię publiczną.
Oddziaływanie pierwszego i drugiego z nich dokonywa się w
mikroskali; dwa pozostałe oddziałują w skali makrospołecznej.
4. Poziom świadomościowy (ąmyślenie� i ączucie�). W tej pracy
przedmiotem zainteresowania są, zasadniczo, cztery aspekty
świadomości społecznej Auschwitz: (a) znajomość podstawowych
faktów dotyczących obozu: jego początku i końca, struktury i
funkcji oraz liczby i tożsamości ofiar; (b) postrzeganie
znaczeń i przekonania o doniosłości Auschwitz; oraz (c)
percepcja symboliki Auschwitz. Badaniu i analizie poddana jest
świadomość dotycząca tych i niektórych innych aspektów
Auschwitz wśród dwóch zbiorowości społecznych: ogółu
mieszkańców Polski powyżej 15 roku życia oraz polskiej
młodzieży szkolnej zwiedzającej Państwowe Muzeum Auschwitz-
Birkenau. Dodatkowo, uwzględniana jest świadomość społeczna
Auschwitz wśród przewodników oprowadzających Muzeum
oświęcimskim oraz nauczycieli ą opiekunów grup szkolnych
przyjeżdżających zwiedzać to muzeum.
Rysunek 1. Auschwitz jako fakt społeczny
Współczesny Auschwitz
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 8 z 15
Poziom 3: ąmyślenie� i ączucie� świadomość społeczna
fakty, znaczenia, doniosłość, symbolika
|
Poziom 2: ądziałanie� zjawiska i procesy społeczne
Muzeum, uroczystości i manifestacje, publikacje,
system edukacyjny, media
|
Poziom 1: ąbycie� wymiar materialny
miejsce, pozostałości, obiekty upamiętniające
|
Historyczny Auschwitz
Poziom podstawowy KL Auschwitz
1940-1945
Zarysowany powyżej model wydobywa trzy podstawowe cechy
Auschwitz jako faktu społecznego. Po pierwsze, pokazuje
związek współczesnego Auschwitz z jego historyczną podstawą ą
obozem koncentracyjnym i zagłady. Po drugie, wskazuje poziomy
i najważniejsze elementy współczesnego Auschwitz. Po trzecie,
obrazuje relację kształtowania współczesnej świadomości
społecznej Auschwitz poprzez wyróżnione instytucje społeczne i
elementy wymiaru materialnego, na podłożu dziejów obozu.
Powyższy model będzie stanowił ramy analizy Auschwitz
podejmowanej w tej książce; będzie również używany jako
narzędzie do interpretacji odkrytych stanów świadomości
społecznej dotyczącej byłego obozu.
ąŚwiadomość społeczna�: Podstawy pojęciowo-teoretyczne
Pojęcie świadomości społecznej
Termin ąświadomość społeczna� używany w tej pracy nie odnosi
się do świadomości ludzkiej, tak jak rozumie ją filozofia czy
psychologia, tyle że mającej jakieś cechy społeczne, ale ą w
duchu socjologii Durkheima ą do pewnego wymiaru rzeczywistości
społecznej sui generis. ąŚwiadomość społeczna� to,
najogólniej, pewne treści i formy myślowe, zwłaszcza
wyobrażenia i przekonania, ale również idee, poglądy i opinie,
wartości i postawy, które są ąspołeczne�, gdyż są
charakterystyczne dla ludzi jako zbiorowości, grupy społecznej
czy społeczeństwa jako całości a nie dla poszczególnych
jednostek; są wspólne kilku bądz
wielu jednostkom; są
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 9 z 15
podzielane przez te jednostki (por. Michalik, 1985;
Olechnicki, Załęcki, 1998; Ziółkowski, 1989). Przymiotnik
ąspołeczna� wskazuje, że rozpatrywana świadomość, czyli
wyobrażenia, przekonania, idee, poglądy, opinie, wartości i
postawy są: (1) wynikiem zbiorowego wysiłku myślowego, (2)
społecznie komunikowane, (3) społecznie dziedziczone, (4)
zobiektywizowanym w stosunku do jednostek rezultatem ich
myślenia oraz że (5) wyrażają interesy i warunki życia grup
społecznych (Michalik, s. 11-12).
Świadomość społeczna a fakt społeczny
Relację między ąświadomością społeczną� a ąfaktem społecznym�
daje się opisać przy użyciu kategorii, jakie w swojej
socjologii rozwinął �. Durkheim: conscience collective ą
ąświadomość zbiorowa�, zwana też ąświadomością kolektywną�
oraz repr�sentations collectives ą ąwyobrażenia zbiorowe�,
zwane też ąprzedstawieniami zbiorowymi� (por. Banaszczyk,
1989). Ponieważ ąświadomość społeczna� to treści i formy
myślowe, które są wspólne dla wielu jednostek i są przez te
jednostki podzielane, można je również określać mianem
ąświadomości zbiorowej (kolektywnej)� ą conscience collective.
W ujęciu Durkheima ąświadomość zbiorowa� składa się z treści,
które są ujmowane w ąwyobrażenia (przedstawienia) zbiorowe� ą
repr�sentations collectives. ąWyobrażenia (przedstawienia)
zbiorowe� to, inaczej mówiąc, pojęcia. Są one przeciwieństwem
ąwyobrażeń (przedstawień) jednostkowych�. ąWyobrażenia
(przedstawienia) zbiorowe� mają za przedmiot ąfakty
społeczne�.. Stąd ąświadomość zbiorowa� to inaczej mówiąc
treść faktów społecznych, przedstawiona w ąwyobrażeniach
zbiorowych�.
Rysunek 2. Fakt społeczny a świadomość społeczna
wyobrażeni
a zbiorowe
(pojęcia)
fakt społeczny świadomość
(przedmiot) społeczna
(treść)
świadomoś
ć zbiorowa
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 10 z 15
W kontekście rozważań podejmowanych w tej książce,
przedstawionym na rysunku faktem społecznym jest Auschwitz
historyczny i współczesny ą jego wymiar materialny i
instytucjonalny; wyobrażeniami zbiorowymi są pojęcia początku
i końca obozu, jego struktury i funkcji oraz liczby i
tożsamości ofiar, dalej ą symbolika Auschwitz, jego znaczenia
i doniosłość, a świadomością zbiorową są treści tych pojęć,
tak jak pozwala je uchwycić badanie empiryczne.
Z przedstawionego wywodu o pojęciach faktu społecznego i
świadomości społecznej oraz o ich wzajemnej relacji wynika, że
aby poznać jakiś fakt społeczny, należy przeprowadzić badanie
ąwyobrażeń zbiorowych� ujmujących go, w tym zwłaszcza
ąświadomości zbiorowej� na jego temat. Tak więc badanie
świadomości społecznej jest sposobem poznania faktu
społecznego. Z kolei, z przyjętego modelu faktu społecznego
wynika, iż aby opisać i wyjaśnić Auschwitz, należy poddać
analizie cztery poziomy rzeczywistości społecznej składające
się nań.
Świadomość społeczna a pamięć zbiorowa
Dociekania nad świadomością społeczną Auschwitz, z racji jej
przedmiotu, stają się bliskie analizom z dziedziny socjologii
pamięci zbiorowej. Pojęcie pamięci zbiorowej wprowadził do
socjologii uczeń Durkheima, Maurice Halbwachs w pracy
Społeczne ramy pamięci ([1925] 1969), w ten sposób wypełniając
sformułowany przez mistrza postulat badania wyobrażeń
zbiorowych. W socjologii polskiej pojęcie to rozwinęła Barbara
Szacka, określając pamięć zbiorową jako ą[...] zespół
wyobrażeń o przeszłości [zbiorowości] [...] oraz formy
upamiętniania [tej przeszłości]� (2000a, s. 14). Szacka za
Halbwachsem podkreśliła, iż treści pamięci zbiorowej podlegają
nieustannej selekcji, interpretacji i reinterpretacji, które
to procesy są uwarunkowane społecznie (Szacka, 2000a, s. 52).
Analizując funkcje pamięci zbiorowej autorka wskazała, iż
zinstytucjonalizowane pamiętanie i zapominanie przeszłości
jest konstytutywne dla więzi społecznych i tożsamości grupy
oraz jest używane do legitymizacji władzy (ibidem). Pisząc o
pamięci zbiorowej II wojny światowej, Szacka wyróżniła trzy
rodzaje elementów tej złożonej i dynamicznej całości: (a)
element jednostkowy ą pamięć jednostek o własnych przeżyciach;
(b) element społeczny ą pamięć zbiorowości wyrosła ze
wspólnych, osobistych doświadczeń; i (c) element urzędowy ą
oficjalny obraz i oficjalne obchody upamiętniające (ibidem, s.
14-15). Autorka zwróciła też uwagę na różnice między pamięcią
zbiorową a historią-nauką, pisząc m.in. iż ta pierwsza bierze
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 11 z 15
z tej drugiej tylko te wątki, które współgrają ze
współczesnością.
Rozpatrując świadomość społeczną Auschwitz w Polsce dzisiaj w
kategoriach teorii pamięci zbiorowej, można uznać ją za
współczesną potoczną formę pamięci zbiorowej3 i wskazać cztery
czynniki, które tę świadomość konstytuowały (zob. Rysunek 3).
(1) Na początku Auschwitz był przedmiotem świadomości i
pamięci indywidualnej uczestników i świadków wydarzeń, jakie
miały miejsce w obozie. Ta pamięć indywidualna, zwłaszcza
pamięć więz
niów, którzy przeżyli obóz, składała się na (2)
pamięć społeczną mieszkańców Polski, wyrosłą z ich wspólnych,
osobistych doświadczeń w trakcie wojny i w pierwszych latach
po jej zakończeniu. (3) Kilka lat po wojnie, gdy w 1947 roku
tereny byłego obozu uznano za ąpomnik męczeństwa� oraz gdy
utworzono muzeum, Auschwitz stał się przedmiotem oficjalnego,
urzędowego pamiętania i zapominania oraz obiektem rytuałów
upamiętniania. (4) Jakiś czas póz
niej zaistniał również jako
przedmiot w historii-nauce.
Rysunek 3. Świadomość społeczna Auschwitz jako współczesna potoczna pamięć zbiorowa
historia-nauka świadomość społeczna Auschwitz dzisiaj
zinstytucjonalizowane formy oficjalnej pamięci i upamiętniania
pierwotna pamięć społeczna
pierwotna pamięć indywidualna
Podstawy empiryczne
Najważniejsze z
ródło danych, na jakich opiera się ta książka,
stanowią badania świadomości społecznej Auschwitz w Polsce,
jakie autor prowadził w 2000 roku: (1) sondaż ogólnopolski,
zrealizowany przed i po obchodach 55. rocznicy wyzwolenia
obozu (badanie powtarzane); oraz (2) badanie uczniów polskich
szkół, którzy zwiedzali Muzeum Auschwitz-Birkenau, wykonane
technikami ankiety audytoryjnej i dyskusji grupowej przed i po
wizycie (badanie panelowe) (zob. Lista własnych badań
empirycznych). Badania te były najobszerniejszymi dotąd
przeprowadzonymi badaniami na temat Auschwitz. Ich wyniki były
3
B. Szacka nazywa ten wymiar pamięci zbiorowej ąpamięcią społeczną� (2000a,
s. 15).
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 12 z 15
omawiane w kilku publikacjach, które ukazały się w Polsce i za
granicą (Kucia, 2000a, 2001a, 2001b, 2001c, 2002a, 2002b) a
pełne opracowania tych badań zawierają raporty (Kucia, 2000b,
2000c, 2000d) i komunikaty (OBOP, 2000a, 2000b). Materiału
empirycznego dostarczyły również: (3) ogólnopolskie sondaże
CBOS z 1995 roku i (4) własny z 1996 roku, (5) własne badania
uczniów odwiedzających Muzeum w Oświęcimiu przeprowadzone w
latach 1998 i 1999, (6) badania nauczycieli uczestniczących w
seminariach w Muzeum oświęcimskim w 1998 roku i towarzyszących
grupom uczniów w 2000 roku oraz (7) badanie przewodników
współpracujących z Muzeum wykonane w 1999 roku (zob. Lista
badań empirycznych oraz komunikaty: CBOS, 1995a, 1995b; i
raporty: Kucia, 1996a, 1996b, 1998a, 1998b, 1999a, 1999b,
2000d). Ponadto, w pracy wykorzystano lub wzięto pod uwagę:
(a) wyniki innych ogólnopolskich sondażowych badań opinii
publicznej na tematy związane z Auschwitz (CBOS, 1996a, 1996b,
1998; OBOP, 1998; Demoskop, 1998); (b) opublikowane rezultaty
badań polskiej młodzieży zwiedzającej Państwowe Muzeum
Auschwitz-Birkenau, które były realizowane przez tę instytucję
w latach 60., 70. i 80. (zob. Bezwińska, 1969; Iwaszko, 1994;
Iwaszko, Zbrzeska, 1997), (c) opracowanie badań
socjologicznych ąKL Auschwitz i postawy Polaków wobec Shoah�,
które w latach 1988 i 1989 realizowali Andrzej Paluch i
Jonathan Webber (zob. Paluch, 1995) oraz, pomocniczo, (d)
opracowania dotyczące badań związanych z tematyką książki:
Knowledge and Remembrance of the Holocaust in Poland (American
Jewish Committee, 1995) i Czy Polacy są antysemitami
(Krzemiński, 1996, 1999, 2003).
Interpretacja wyników powyższych socjologicznych badań
empirycznych, jak również ta książka byłyby niemożliwe bez
analizy trzech innych poziomów faktu społecznego Auschwitz:
instytucjonalnego, materialnego i historycznego. Badania w tym
zakresie autor prowadził z różnym natężeniem w latach 1999-
2003.
W wymiarze instytucjonalnym analizą objęto Państwowe Muzeum
Auschwitz-Birkenau oraz tematykę Auschwitz w polskim systemie
edukacyjnym i w polskich mediach. Badanie Muzeum
oświęcimskiego dotyczyło jego struktury i funkcji, jego
ekspozycji i tras zwiedzania oraz ruchu zwiedzających.
Dociekania na te tematy zostały oparte na obserwacji
uczestniczącej i wywiadach swobodnych z kluczowymi
pracownikami merytorycznymi tej instytucji, na wszechstronnym
badaniu przewodników , na historycznym studium ekspozycji
ogólnej i analizie jej obecnej zawartości, na badaniach
ilościowych i jakościowych wśród polskiej młodzieży szkolnej
zwiedzającej Muzeum i ich opiekunów ą nauczycieli oraz na
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 13 z 15
analizie danych statystycznych dotyczących frekwencji
zwiedzających, archiwalnych fotografii i dokumentów oraz
literatury. Studium polskiego systemu edukacyjnego w aspekcie
Auschwitz polegało na analizie zawartości i treści programów
nauczania, podręczników historii i lektur z języka polskiego
oraz na studium literatury przedmiotu. Danych dotyczących
systemu edukacji dostarczyły również socjologiczne badania
uczniów i nauczycieli przyjeżdżających do oświęcimskiego
Muzeum. Jeśli chodzi o media, analizie treści poddano wybrane
publikacje prasowe oraz audycje radiowe i programy
telewizyjne.
Badania wymiaru materialnego współczesnego Auschwitz polegały
na etnograficznym studium miejsca byłego obozu, pozostałości
po nim oraz znajdujących się tam obiektów upamiętniających. Te
badania empiryczne zostały uzupełnione wywiadami z
pracownikami Muzeum oraz analizą dokumentów i literatury
przedmiotu.
Historyczny wymiar Auschwitz został na potrzeby niniejszej
publikacji zrekonstruowany w oparciu o istniejącą literaturę
naukową i popularnonaukową oraz wybrane dokumenty z
ródłowe.
Kompozycja książki
Książka, oprócz niniejszego wprowadzenia, składa się z trzech
części i zakończenia oraz załączników. Część I przynosi
analityczną prezentację czynników kształtujących świadomość
społeczną Auschwitz w Polsce (Rozdział 1), ich publiczności
(Rozdział 2) oraz percepcji owych czynników przez te
publiczności (Rozdział 3). Część II ukazuje historię,
współczesność i świadomość społeczną najważniejszych aspektów
KL Auschwitz: jego nazwy, początku, końca i funkcji (Rozdział
1); struktury obozu, czyli dwóch głównych części i ich funkcji
(Rozdział 2); liczby ofiar (Rozdział 3) oraz ich kategorii
(Rozdział 4). Część III dotyczy symboliki Auschwitz: dziejów
czterech najważniejszych w Polsce grupowych symbolik byłego
obozu ą polskiej, międzynarodowej, uniwersalnej i żydowskiej
(Rozdział 1) oraz symboliki Auschwitz w świadomości społecznej
Polaków ą percepcji różnych symbolik grupowych, postrzeganej
symboliki głównej, znaczeń Auschwitz oraz jego doniosłości dla
mieszkańców współczesnej Polski (Rozdział 2). Rozdziały części
pierwszej i drugiej oraz część trzecia zakończone są
fragmentami podsumowującymi główne odkrycia i wnioski.
Przyjęta kompozycja treści, wynikająca z założonego modelu
faktu społecznego, pozwala spojrzeć na różne aspekty Auschwitz
z różnych perspektyw, niekiedy w dwóch lub trzech ujęciach, co
daje lepszą możliwość zrozumienia rozpatrywanego fenomenu.
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 14 z 15
Tekst książki zamyka zakończenie, w którym pokazane zostają
konsekwencje teoretyczne i metodologiczne przeprowadzonych
rozważań, zebrane zostają najważniejsze ustalenia dokonanych
analiz oraz zarysowane zostają ich implikacje w dziedzinach
edukacji i funkcjonowania muzeów i miejsc pamięci. Do tekstu
załączone są: bibliografia, lista i opis własnych
socjologicznych badań empirycznych, będących podstawą
niniejszej pracy, oraz wybór dokumentalnych fotografii
przedstawiających różne aspekty współczesnego Auschwitz.
Marek Kucia - Auschwitz jako fakt społeczny - Wprowadzenie.doc
Strona 15 z 15