Mgr Katarzyna Stanek
Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze dziecka, a instytucjonalne możliwości
pomocy w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie.
1. Rodzina w ujęciu definicyjnym
Rodzina stanowi podstawowe środowisko człowieka, oddziaływujące w istotny sposób na
rozwój i wychowanie młodego pokolenia. Jest wspólnotą osób i jednocześnie instytucją
ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Stanowiąc podstawową formę
współżycia ludzi i integralną część każdego społeczeństwa, jest najmniejszą, a zarazem jej
podstawową komórką. Rodzina to pomost pomiędzy jednostką a społeczeństwem, a jej
instytucjonalny charakter zawiera się w tym, że zbudowana jest na małżeństwie  jest jednostką
prawna, gospodarczą i społeczną.1
Pojęcie rodziny najczęściej analizuje się w ujęciu interdyscyplinarnym, gdyż jest ona obiektem
badań pedagogicznych, psychologicznych, socjologicznych, nauk medycznych, ekonomicznych i
prawniczych.
Od wielu wieków, a nawet tysiącleci rodzina była przedmiotem refleksji filozofów, przedstawicieli
różnych religii, pisarzy.
Próby teoretycznej analizy życia rodziny i jej miejsca w społeczeństwie dostrzeżono
już w starożytności. Arystoteles jako pierwszy sprecyzował bardziej ogólny
i usystematyzowany pogląd na rodzinę, w oparciu o swą systematyczno  empiryczną metodę
badania zjawisk społecznych.
W socjologicznej koncepcji rodziny Augusta Comte a można zauważyć podobne myślenie
twórcy socjologii do wybitnego filozofa. Comte uważał rodzinę za kategorię zmienną, historyczną,
ulegającą ewolucji w ciągu dziejów. Rodzina jest narzędziem uspołeczniania jednostek,
1
Dyczewski L., Rodzina  społeczeństwo  państwo, [w] Rodzina w okresie transformacji systemowej,
red. A. Kuzynowski, Warszawa 1995, s.23
przygotowania ich do życia w społeczeństwie, jest  szkołą życia społecznego . Comte uważał
rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną2.
Ch. H. Cooley, prekursor socjologii rodziny, określił ją ze względu na specyfikę jej
wewnętrznej organizacji, mianem grupy pierwotnej, obejmującym też grupy sąsiedzkie,
koleżeńskie, zabawowe. Taka grupa charakteryzuje się współpracą i bezpośrednim kontaktem
wchodzących w jej skład osób. Jest ona grupą pierwotną pod wieloma względami, przede
wszystkim jednak ze względu na swoją fundamentalną rolę
w kształtowaniu społecznej natury ideałów jednostki, spełniającą niezmiernie ważną rolę
w procesie socjalizacji jednostek.3
Maria Przetacznikowa, przedstawicielka psychologii uważa, że  rodzina stanowi najbliższe
otoczenie społeczne dziecka, od którego jest ono uzależnione .4
W miarę rozwoju dziecka następuje stopniowe rozluz
nianie więzów rodzinnych na rzecz
rozszerzania kontaktów ze środowiskiem rówieśniczym. Jednak formalna struktura rodziny, a
przede wszystkim atmosfera życia rodzinnego, silnie oddziaływają na kształtującą się osobowość
zarówno małego dziecka, jak i póz
niej młodego człowieka.
Rola rodziny w przekazywaniu wartości swemu potomstwu, norm i zwyczajów postępowania jest
nadal pierwszoplanowa i najważniejsza. Od urodzenia, aż do śmierci jednostka jest pod wpływem
tego, co myślą, co cenią, do czego dążą, w co wierzą,
co uznają za najważniejsze, według jakich zasad postępują rodzice i inni członkowie rodziny.5
Rodzina ma swoje charakterystyczne cechy, które różnią ją od innych grup społecznych; ma
swój intymny, wewnętrzny świat, niepowtarzalny i różniący jedną rodzinę od drugiej. Jednocześnie
jest grupą otwartą, nawiązującą kontakty z innymi grupami, wchłaniającą treści  wielkiego świata i
dostosowującą się do zmian. Rodzina jest kolebką rozwoju osobowości każdego członka,
szczególnie dziecka. W niej zdobywa ono mowę, język, kształtuje uczucia i postawy wobec
2
Tyszka Z., Rodzina w świecie współczesnym  jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, [w:] T. Pilch, I.
Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 137
3
Adamski F., Rodzina  wymiar społeczno- kulturowy, Kraków 2002 s. 29
4
Przetacznikowa M., Rozwój wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym, Warszawa 1971,
s. 101
5
Kawula S., Brągiel J., Janke A., Pedagogika rodziny. Obszary i panoram problematyki, Toruń 1998, s. 12
członków rodziny i otaczającego świata. Rodzina jest ważna dla dziecka, bo wprowadza je w świat
kultury i przygotowuje do udziału w życiu dorosłych.6
W tym kontekście ludzie dorośli odpowiedzialni za życie rodziny są twórcami ludzi, ze
względu na fakt, iż cztery aspekty życia rodziny nieustannie wypływają na powierzchnię7:
- uczucia i przekonania jednostki dotyczące jej samej, czyli poczucie własnej wartości,
- sposoby, których ludzie używają, aby uzgodnić znaczenia pojęć  komunikacja,
- zasady, które stosują, aby ustalić, co powinni czuć i jak działać, a które z czasem rozwijają
się w system rodziny,
- sposób, w jaki odnoszą się do ludzi i instytucji poza rodziną  relacja społeczna.
Życie w rodzinie, stosunki między mężem i żoną, dziećmi i rodzicami należą do spraw bardzo
prywatnych. Na kształt tych spraw wpływają normy moralne i obyczajowe, a także nakazy religijne.
Ingerencja norm prawnych w życie rodzinne, a zwłaszcza w stosunki osobiste w rodzinie, jest
stosunkowo powściągliwa. Podstawowym aktem prawnym, który normuje stosunki wynikające z
małżeństwa i pokrewieństwa oraz opieki nad małoletnimi czy też ubezwłasnowolnionymi
całkowicie, a także z kurateli, jest kodeks rodzinny
i opiekuńczy z 1964 r.
Przepisy polskiego prawa nie zawierają definicji ani małżeństwa, ani też rodziny, ograniczono
się w nich jedynie do określenia przesłanek, od realizacji, których uzależnione zostało zawarcie
związku małżeńskiego.
W myśl postanowienia art.1ż 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
 małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed
kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują w związek małżeński . 8
Dalej, ten sam artykuł mówi:
6
Rembowski J., Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1986, s. 30;
7
Satir V. Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańsk 2002, s. 17
8
Kodeks rodzinny i opiekuńczy ( Dz.U. z dnia 5 marca 1964 r.)
 małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński
podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności
duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu
i kierownik stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe
przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności
duchowego 9.
Rodzina powstaje przez zawarcie małżeństwa. Rodziną w ścisłym znaczeniu są tylko
małżonkowie oraz pozostające na ich utrzymaniu wspólne dzieci. Za członków rodziny uważa się
także pasierbów, jeżeli w tej rodzinie stale przebywają.
Z faktu założenia rodziny wynikają określone prawa i obowiązki. Oboje małżonkowie mają
obowiązek, każdy według swych sił i możliwości zarobkowych przyczyniać się do zaspokojenia
potrzeb rodziny, troszczyć się o jej byt i udzielać sobie wsparcia, gdy sytuacja tego wymaga.
Rodzina powstała przez zawarcie związku małżeńskiego istnieje tak długo, jak długo trwa związek
małżeński choćby małżonkowie nie mieli dzieci. Nawet zerwanie więzi małżeńskich i pozostawanie
małżonków w faktycznej separacji nie zwalnia żadnego z nich z obowiązku zaspokajania potrzeb
rodziny.
Zasada wyrażona w art. 23 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, iż małżonkowie mają  równe
prawa i obowiązki w małżeństwie , zapewnia żonie i mężowi równą pozycję zarówno w ich
wzajemnych stosunkach, jak i w stosunku do wspólnych dzieci. Równość praw i obowiązków
małżonków nie oznacza, że są one jednakowe. Spełniają oni, bowiem różne funkcje w rodzinie.
Obowiązki małżonków mogą być zróżnicowane w zależności od sytuacji w danej rodzinie,
możliwości intelektualnych, fizycznych, a także kwalifikacji zawodowych każdego z nich.
Każdy z małżonków ma prawo podejmować samodzielnie decyzje dotyczące spraw życia
codziennego. Istotne decyzje dotyczące zarówno spraw majątkowych jak i wychowania
i wykształcenia dzieci małżonkowie podejmują wspólnie. W przypadku braku porozumienia w
istotnych sprawach, każdy z nich może zwrócić się do sądu rodzinnego
o rozstrzygnięcie.10
9
tamże
10
Encyklopedia  prawo, praca zbiorowa pod red. Pawlus M., Bielsko  Biała, 2001, s.574-575
2. Funkcje rodziny
Każda rodzina spełnia pewne funkcje, czyli cele, do których zmierza życie
i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swoich członków, zaspakajając ich
potrzeby. 11
Rozpatrując rodzinę jako grupę i instytucję społeczną, można wyodrębnić dwie grupy jej
funkcji12:
1. Funkcje instytucjonalne  te, które dotyczą rodziny i małżeństwa, jako instytucji
społecznych:
" prokreacyjna albo biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa;
" ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie;
" opiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych,
gdy sami nie są w stanie zaradzić swym potrzebom;
" socjalizacyjna, polegająca na wprowadzeniu członków rodziny ( poczynając od chwili
urodzenia) w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych;
" stratyfikacyjna , tzn. gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy,
wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej;
" integracyjna, która jest funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków
rodziny , w tym zachowań seksualnych małżonków , a także dorastających dzieci.
2. Funkcje osobowe, dotyczące rodziny jako grupy społecznej:
" małżeńską, tzn. zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków;
11
Auleytner J., Gląbicka K., Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Warszawa 2001, s. 228
12
Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984, s. 40
" rodzicielską, która zaspokaja potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci;
" braterską, która zaspokaja potrzeby uczuciowe braci i sióstr;
Mimo, że wiele jest instytucji społecznych, takich jak grupa rówieśnicza, zabawowa,
organizacja czy związek, które wywierają wpływ na nasze życie, to rodzina pozostaje najważniejszą
grupą społeczną. Wyznacza ona szereg funkcji, które powinna wypełnić.
Maria Ziemska wyróżnia następujące funkcje rodziny:
prokreacyjna  rodzina jako grupa społeczna powiększa się dzięki funkcjom biologicznym,
dostarczanym nie tylko członków dla swojej (własnej) grupy, lecz dla całego społeczeństwa,
równocześnie zaspakajane są potrzeby seksualne męża i żony;
produkcyjna  dostarcza społeczeństwu pracowników i przyczynia się do zwiększania
twórczych i wytwórczych sil, wobec możliwości zarobkowania z reguły poza domem członkowie
rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby ekonomiczne  tj. potrzeby posiadania niezbędnych
środków utrzymania;
usługowo-opiekuńcza zapewnia wszystkim codzienne usługi ( wyżywienie, czystość
mieszkania, odzież, itp.), oraz opiekę tym członkom, którzy nie są w pełni samodzielni z powodu
wieku lub choroby, kalectwa bądz
innych przyczyn; rodzina zaspokaja zarówno potrzeby bytowe
oraz opiekuńcze członków, potrzeby troszczenia się o innych i doznawania opieki;
socjalizacyjna - stosowana jest w stosunku do dzieci, które dzięki życiu w rodzinie wzrastają
w społeczeństwo, ale i współmałżonków, gdyż proces dostosowania się
w małżeństwie jest procesem socjalizacyjnym. Podobnie potrzeby rodzicielskie
wychowania dzieci, a także przekazywania im własnego języka, podstawowych wzorów
moralnych i w świat kultury kontrolując zachowania swych członków;
psychohigieniczna  dzięki stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwości wymiany emocjonalnej i
stworzenia warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej i
równowagi psychicznej; częściej nazywa się tę funkcję funkcją wymiany emocjonalnej lub funkcją
ekspresji uczuć, bądz
tez rozładowania napięć emocjonalnych czy też funkcją zapewniającą
członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa.
Rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego
w społeczeństwie. Dzięki niej w rodzinie zaspokajane są potrzeby emocjonalne: miłości
i przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.
J. Szczepański natomiast funkcje rodziny sprowadził do trzech podstawowych:
1) prokreacyjną ( polegającą na utrzymaniu ciągłości biologicznej, gatunku ludzkiego),
2) socjalizacyjna ( przygotowanie jednostki do życia w społeczeństwie),
3) ekonomiczna ( zapewnienie członkom rodziny odpowiednich warunków bytu
materialnego).13
Funkcje wychowawcze spełniane przez rodzinę zostają realizowane w rozmaity sposób nie
tylko, że czynności wychowawcze rodziców i innych członków rodziny są dostosowane do fazy
rozwoju dziecka, jego potrzeb i możliwości, lecz także dlatego, że każdą rodzinę cechuje określony
styl wychowania, decydujący o ilości i jakości oddziaływań na psychikę dziecka.
Współczesny rytm życia, przemiany cywilizacyjne, kulturowe i moralne prowadzą do
sformułowania tezy, iż postęp stwarza coraz większe zagrożenia dla rodziny, zakłócając jej
funkcjonowanie. Jest to poboczny skutek przemian globalizacyjnych, który oprócz wielu
dobrodziejstw ofiarowanych ludziom, przyniósł wzrost bezrobocia, ubóstwo, przemiany i rozwój
patologii społecznych, wzrost przestępczości, a także  pęd za dobrami materialnymi i kryzys rodziny.
S. Kawula wyróżnił zasadnicze kierunki działalności opiekuńczej w rodzinie14:
a) działalność podstawowa, która polega na umożliwieniu organizowania swoim członkom
rodziny takich warunków, które są niezbędne i potrzebne do normalnego życia, na miarę stanu
rozwojowego społeczeństwa i cywilizacji;
13
Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa1970, s. 303 - 306
14
Forma P., Uwarunkowania realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach wielodzietnych, [w:]
Matyjas B., Stolecka-Zuber R., Opieka i wychowanie w rodzinie, Szkole i środowisku, Kielce 2007, s. 16
b) działalność stymulacyjna, związana z określonym stanem możliwości i potrzeb opiekuńczych
podopiecznych;
c) działalność asekuracyjna, gdy rodzice uświadamiają sobie postępujące nieprawidłowości,
które z czasem mogą zagrozić rozwojowi i życiu dzieci, i pragną je przed potencjalnymi
zagrożeniami obronić;
d) działalność kompensacyjna, która przejawia się wtedy, gdy proces rozwojowy jednostek, jego
równowaga została w jakimś zakresie zachwiana. Polega ona na wyrównywaniu zauważalnych
braków rozwoju dzieci i młodzieży.
e) działalność ratownicza, występująca w najbardziej drastycznych przypadkach, które mogą
prowadzić do zupełnych deformacji życia o osobowości dzieci i młodzieży w środowisku
rodzinnym. Polega ona na przejmowaniu od rodziców pieczy nad dziećmi przez inne instytucje
lub członków rodziny rozszerzonej w wypadku wyraz
nego zagrożenia w rozwoju biologicznym i
moralnym dzieci w środowisku rodziny macierzystej.
Traktując w ten sposób funkcje opiekuńczo-wychowawcze rodziny można zauważyć, że
działalność ta nie odnosi się tylko do zaspokajania potrzeb biologicznych, potrzeb bezpieczeństwa
lecz do ich całokształtu. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż opieka rodzinna to nie tylko te działania,
które służą zachowaniu życia i gatunku, lecz także te których celem jest prawidłowe
psychospołeczne funkcjonowanie jednostek, stwarzanie optymalnych możliwości wychowawczych
jednostkom i grupom15.
Na realizację funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodzin składają się pewne czynniki, do
których można zaliczyć między innymi atmosferę emocjonalną panującą w rodzinie, postawy
rodzicielski, poczucie odpowiedzialności za opiekę i wychowanie dzieci, preferowany styl
wychowawczy, system wartości, udział dzieci w życiu rodzinnym, więzi łączące członków rodziny,
powiązania środowiska rodzinnego z otoczeniem społecznym, współpraca z instytucjami
lokalnymi16.
15
Wolska-Długosz M., Bezrobocie jako czynnik warunkujący realizację funkcji rodziny, [w:] Matyjas B.,
Stolecka-Zuber R., Opieka i wychowanie w rodzinie, Szkole i środowisku, Kielce 2007, s. 25
16
Forma P., Uwarunkowania realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach wielodzietnych, [w:]
Matyjas B., Stolecka-Zuber R., Opieka i wychowanie w rodzinie, Szkole i środowisku, Kielce 2007, s. 17
 Wynika z tego, iż w Polsce jest bardzo wiele rodzin, które potrzebują pomocy i wsparcia ze
strony państwa i samorządów lokalnych w wypełnianiu przez rodziny funkcji opiekuńczo-
wychowawczej. Nie są to tylko rodziny z dysfunkcjami wynikającymi z patologii społecznych, ale
braku czasu czy nawet warunków ich wypełnienia.
3. Formy pomocy rodzinie w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej
Organizacją pomocy rodzinie zajmuje się polityka społeczna. Jest to działalność państwa,
samorządów i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i
bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na
równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspakajaniu potrzeb społecznych na
dostępnym poziomie.17
Głównymi celami polityki społecznej jest:
" kształtowanie odpowiednich tj. na miarę możliwości gospodarczych, warunków
pracy i bytu ludności.
Sprowadza się on do dbałości każdego współczesnego państwa o tworzenie ogólnych podstaw
zapewniających społeczeństwu zaspokajanie swoich potrzeb poprzez pracę zarobkowa, utrzymania
się z rent i emerytur lub innych świadczeń społecznych.
" kształtowanie prorozwojowych struktur społecznych,
oznacza miedzy innymi dążenie poszczególnych podmiotów do kształtowania struktury rodziny
zapewniającej zastępowalność pokoleń, odpowiedniej struktury wykształcenia ludności i struktury
zawodowej, niezbędnych do realizacji bieżących i strategicznych zadań rozwojowych. Chodzi tu
mianowicie o kształtowanie kapitału ludzkiego zdolnego do realizacji zadań rozwojowych w
warunkach konkurencji na rynkach krajowych
i zagranicznych.
" kształtowanie sprawiedliwych stosunków międzyludzkich
17
Polityka społeczna, red. Kuzynowski A., Warszawa 2006, s. 11
opartych na zasadzie sprawiedliwości społecznej i równości szans na starcie życia zawodowego. Cel
ten należy rozumieć jako tworzenie przez państwo odpowiedniego prawa, które zapewni wszystkim
obywatelom równe możliwości.
Warunkiem realizacji celów polityki społecznej jest aktywność ludności w tworzeniu
warunków zaspakajania własnych potrzeb. Bez tego mianowicie nie można zaspokajać ogółu
potrzeb społecznych i indywidualnych.
Współczesna polityka społeczna ma przede wszystkim tworzyć warunki zapewniające
zrównoważony rozwój społeczno  gospodarczy, a tym samym ma zapobiegać powstawaniu kwestii
społecznych utrudniających ten rozwój. Stąd ukierunkowane prorozwojowo.
Polityka społeczna jest działalnością państwa, samorządów i organizacji pozarządowych,
której celem jest poprawa położenia materialnego, asekuracja przed ryzykami życiowymi i
wyrównywanie szans życiowych grup społeczeństwa ekonomicznie i socjalnie najsłabszych. 18
Realizują ją różne podmioty, tj. instytucje o różnym zasięgu przestrzennym, uprawnieniach i
możliwościach finansowych, tj.:
�% podmioty o zasięgu ogólnokrajowym: sejm, senat, urząd prezydenta, rząd i jego agendy (
ministerstwa i inne organizacje pozarządowe o działalności ogólnokrajowej, centralne urzędy)
�% podmioty o zasięgu regionalnym: urzędy wojewódzkie oraz samorządy i organizacje
pozarządowe,
�% podmioty lokalne: urzędy gminne oraz inne instytucje działające na obszarze gminy,
w tym organizacje pozarządowe.
�% podmioty pozarządowe, skupiające różne organizacje: fundacje, związki zawodowe,
stowarzyszenia, w tym kościelne, grupy wzajemnego wsparcia itp., które biorą udział
w realizacji celów polityki społecznej,
18
Auleytner J., Głąbicka K., Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością , a pomocniczością, Warszawa 2000,
s. 16.
�%zakłady pracy ( publiczne i prywatne , które zatrudniając pracowników i zapewniając im
dochody, przyczyniają się do kształtowania ich warunków bytu i ich rodzin.
Częścią składową polityki społecznej, która w sposób szczegółowy bada i zajmuje
się rodziną i jej problemami jest polityka rodzinna.
Jest to całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo
oraz podmioty pozarządowe, mających na celu tworzenie możliwie najlepszych warunków
do zakładania rodziny, jej rozwoju, prawidłowego funkcjonowania i zapewnienia jej
trwałości.
Polityka rodzinna obejmuje te działania państwa, które ukierunkowane są na dobro i
rozwój rodziny. Ze względu na niezastąpioną wartość rodziny  władze publiczne (...) winny
czynić wszystko, co możliwe, celem zabezpieczenia wszelkiej pomocy - gospodarczej,
społecznej, pedagogicznej, politycznej, kulturalnej - niezbędnej do tego, ażeby rodziny
mogły w sposób ludzki sprostać swoim odpowiedzialnym zadaniom 19 Rodzina przez
wypełnianie swoich zadań i realizację funkcji, przez kształtowanie relacji
wewnątrzrodzinnych i środowiskowych tworzy podstawę społeczeństwa. Na szczególne
wsparcie zasługuje funkcja wychowawcza rodziny, od której zależy potencjał jakościowy
przyszłych generacji. Jednak w wypełnianiu ról społecznych rodzina napotyka często wiele
trudności czy barier, których nie może pokonać bez zewnętrznej pomocy o charakterze
instytucjonalnym.
Są to:
" Bariera materialna  dla części rodzin barierą w wypełnianiu zadań związanych
z zaspakajaniem potrzeb rozwojowych dziecka jest sytuacja materialna; często dochody rodziny są
niewspółmierne do wzrastających potrzeb dziecka.
" Bariera strukturalna  możliwość zaspokojenia potrzeb dzieci zależy od czynników zewnętrznych,
takich jak np. dostęp do infrastruktury społecznej. Wiąże się to najczęściej ze zróżnicowaniem
społeczno  ekonomicznym terenów zamieszkania.
19
Dylus A., Zasada pomocniczości a proces transformacji, Polityka Spoleczna 9 (1993), s. 4-7;
" Bariera świadomościowa  część rodzin ogranicza się do zaspokojenia potrzeb dziecka, nie
dostrzega konieczności stymulowania potrzeb  wyższego rzędu , potrzeb rozwojowych. Wynika to
bądz
z hierarchii wartości, bądz
stylu życia rodziców.
" Bariera dysfunkcjonalności  niezaspokojenie potrzeb dzieci jest następstwem trudności
wewnątrzrodzinnych ( konfliktów, dezintegracji, patologii ), które przynieść mogą trwałe,
negatywne skutki dla młodej generacji.
Aktywna polityka społeczna ma w tym wypadkach na celu tworzenie warunków
umożliwiających rodzinie pokonanie we własnym zakresie istniejących barier oraz wyrównywanie
szans młodego pokolenia
Ochrona rodziny rozumiana jest jako zapewnienie rodzinie przez państwo:
odpowiedniego statusu materialnego poprzez prawo do pracy i zabezpieczenie
socjalne;
ochrony zdrowia;
poszanowania wolności rodziny w zakresie zapewnienia dzieciom wychowania
zgodnego z przekonaniami rodziców ( wyboru szkoły, nauczanie religii, przekazywanie
tradycji i obyczajów;
nie dyskryminowania z jakichkolwiek względów;
zrównywania w prawach dzieci małżeńskich i niemałżeńskich;
ochrony dzieci przed wszelkim wyzyskiem ekonomicznym i społecznym;
równych praw i obowiązków małżonków;
Od 1999 roku realizowana jest w Polsce reforma systemu opieki nad dzieckiem. Przyjęła ona
nowe założenia i zasady, które mają przeciwdziałać negatywnym skutkom dotychczasowego systemu.
W związku z tym, w reformowanym systemie opieki nad dzieckiem zdecydowano
się wyznaczyć rodzinie własnej nowe miejsce, aby tym samym stworzyć lepsze warunki do
wychowania dziecka oraz zmniejszyć odsetek rodzin dysfunkcjonalnych, których istnienie rodzi wiele
problemów nie tylko wychowawczych, lecz także społecznych, ekonomicznych, zdrowotnych itp.
Za najważniejsze cele prorodzinnej reformy uznano wspieranie rodziny przez właściwie
zorganizowany system profilaktyki i opieki o cechach ponadresortowych, zamiast jej zastępowania
przez instytucje opiekuńczo-wychowawcze lub oświatowe; powrót do naturalnej odpowiedzialności
rodziców za los dziecka, a w Rozie ich niemocy  najbliższej rodziny; wprowadzenie na szeroka skalę
działań profilaktycznych i podniesienie ich jakości; rozwijanie rodzinnych form opieki nad dzieckiem,
form wsparcia dziennego i wychowania integracyjnego.
W systemie tym przyjęto podstawowe cztery zasady organizacyjne20;
a) bliżej (wszelka pomoc dziecku winna być udzielana jak najbliższej jego środowiska
naturalnego, co wykluczałoby lub istotnie ograniczało jego izolowanie od domu
rodzinnego);
b) wcześniej (zanim narosną problemy dziecka i rodziny);
c) krócej ( jeżeli będzie wcześniej, to będzie krócej; pomoc nie powinna uzależnić
rodziny i dziecka, tylko ich uaktywniać i zmienić zły stan rzeczy);
d) taniej (niż w formach zakładowych jeżeli będzie wcześniej i krócej, to będzie taniej).
Konsekwencją przyjętego założenia, że umieszczenie dziecka w środowisku pozarodzinnym
jest ostatecznością, która jeśli zaistnieje, to zostanie dokonana tylko po to, aby umożliwić dziecku
powrót do domu, jest udzielanie pomocy rodzinie.
Zadania realizowane:
1. Pomoc rodzinie wychowującej małe dziecko;
2. Pomoc rodzinie i dziecku w wieku przedszkolnym i szkolnym, czemu służyć ma:
20
Stolecka-Zuber R., Rodzina zastępcza jako forma pomocy dziecku osieroconemu w zapisach prawnych, (w:),
B. Matyjas, R. Stolecka-Zuber (red), Opieka i wychowanie w rodzinie, szkole i środowisku, Kielce 2007,
s. 59,
 upowszechnienie wychowania przedszkolnego, którego zmodernizowany program ma
wspierać dzieci z rodzin zagrożonych spolecznie;
rozbudowany program wychowania szkolnego i przedszkolnego, właściwie wspierany przez
dostosowany do potrzeb system szeroko rozumianego poradnictwa psychologiczno-
pedagogicznego i rodzinnego;
3. Pomoc młodzieży starszej (przeciwdziałanie przemocy, przestępczości, patologiom, a także
bezrobociu, poradnictwo młodzieżowe itp.)
4. Rozbudowa rodzinnych form opieki nad dzieckiem, która ma doprowadzić do zmniejszania
liczby placówek zakładowych.
Kolejne zmiany dotyczące przejęcia opieki nad dzieckiem i rodziną przez resort pomocy
społecznej znalazły wyraz w nowej Ustawie o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku, która
obowiązuje od 1 maja tegoż roku. Zgodnie z jej przepisami:
 [& ] rodzinie mającej trudności w wypełnianiu swoich zadań oraz dziecku z tej rodziny udziela
się pomocy, w szczególności w formie:
1. poradnictwa rodzinnego;
2. terapii rodzinnej, rozumianej jako działanie psychologiczne, pedagogiczne i socjologiczne,
mają Ce na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania tych zadań;
3. pracy socjalnej;
4. zapewnienia dzieciom opieki i wychowania poza rodziną 21;
Z ustawy wynika, że rodzina powinna otrzymać pomoc od właściwie przygotowanych
specjalistów, placówek wsparcia dziennego lub innych podmiotów, których działanie potrzebne
wsparcie dziecku i rodzinie.
Rodzina łączy w naturalny sposób zaspakajanie potrzeb dziecka z oddziaływaniem
wychowawczym. Utrata rodziny, jej rozkład lub osłabienie wpływu na dziecko stwarza zagrożenie
nie tylko dla jej rozwoju, ale i dla funkcjonowania społeczeństwa. Wiele rodzin napotyka
trudności w wypełnianiu zadań opiekuńczo-wychowawczych.
21
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004r. Dz.U. 2004, nr 64, poz 593, art. 70, pkt.1.
Opiekuńczego wsparcia wymagają zwłaszcza:
1. Rodziny obojga rodziców pracujących zawodowo poza domem, a nie mających warunków do
zapewnienia dzieciom opieki w godzinach swojej pracy.
2. Matki i ojcowie samotnie wychowujący swoje dzieci  a więc rodziny niepełne, które z reguły
mają większe trudności z zapewnieniem opieki.
3. Matki samotne, w tym zwłaszcza niepełnoletnie o nieustabilizowanej sytuacji  bez
zamieszkania, bez pracy, a często bez przygotowania zawodowego;
4. Młode rodziny zarówno z powodu braku własnego mieszkania, jak też ze względu na
trudności w pogodzeniu obowiązków zawodowych z rodzinnymi.
5. Rodziny wielodzietne, zwłaszcza obarczone małymi dziećmi, a nie posiadające
wystarczających środków na zaspokojenie ich potrzeb.
6. Rodziny niewydolne wychowawczo, które utraciły wpływ na własne dzieci z powodu
nieumiejętności postępowania z nimi i popełnianych w związku z tym błędów
wychowawczych.
7. Rodziny ograniczające starania opiekuńcze wobec dziecka głownie do dostarczenia dóbr
materialnych, A nie doceniając rangi dóbr duchowych i więzi osobowych z dzieckiem.
8. Rodzice wykazujący nieprawidłowe postawy wobec dziecka, zarówno nadmiernie chroniące
(nadopiekuńczość), jak i odrzucające dziecko (faktyczny brak opieki);
9. Rodziny nie doceniające lub nie mające warunków do rozwijania zainteresowań, zdolności i
talentów dzieci,
10. Rodziny o wyraz
nych cechach patologicznych, wymagające nie tylko opiekuńczego wsparcia,
lecz równocześnie pracy resocjalizacyjnej.
11. Rodziny często zmieniające miejsce zamieszkania i mające trudności w stabilizacji życia z
powodu częstych i dalekich wyjazdów, nieumiejętności współżycia
w środowisku sąsiedzkim itp.22
W dzisiejszym świecie, coraz częściej obserwujemy pogłębiające się niedostatki opieki nad
dziećmi w rodzinach, które zaostrza sytuacja kryzysu gospodarczego i występowaniu szeregu
negatywnych zjawisk społecznych.
22
Kelm A., Węzłowe problemy opiekuńczo wychowawcze, Warszawa 2000, s. 109-110
Organizacja pomocy rodzinie w wypełnianiu jej podstawowych funkcji względem jej członków
odnosi się do:
% pomoc materialnej;
% pomoc opiekuńczo-wychowawcza;
% pomoc zawodowa;
% pomoc medyczna
Pomoc w sferze opiekuńczo-wychowawczej
Do końca 1999 r. opieka nad dzieckiem usytuowana była w systemie edukacji,
co spowodowało pomijanie rodziców jako podmiotu oddziaływania. System ten charakteryzował się
nie tylko dużą niewydolnością (pedagogiczną, finansową, organizacyjną), ale także z każdym rokiem
odbiegał od międzynarodowych standardów w tej dziedzinie.23
Od roku 2000 system wspomagania rodzin w przezwyciężaniu rudnych sytuacji życiowych stal się
częścią systemu pomocy społecznej, opartego na pomocniczości. Ideą zmiany było połączenie
opieki nad dzieckiem z pomocą rodzinie w środowisku lokalnym. Zmianie uległ profil
podejmowanych działań, w których akcentuje się głównie działania w rodzinie
i środowisku, doskonalenie form opieki nad dziećmi, aktywizowanie i usamodzielnianie
młodzieży, pomoc w ich starcie życiowym.24
Celem reformy systemu opieki nad dzieckiem w Polsce było m.in.:25
23
Andrzejewski M., Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej (dziecko-rodzina-państwo), Kraków
2003, s. 215-221;
24
Kolankiewicz M., Zmiany w systemie opieki nad dziećmi, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 2002, nr 7,
s. 6-7
25
Zasępa B., Rodzinne i instytucjonalne formy wspierania rodziny dysfunkcjonalnej i niewydolnej
wychowawczo, [w:], J. Sztumski, Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w
procesie transformacji, Katowice 2006, s. 80
 aktywne, planowe i wzmacniające oddziaływanie na rodzinę zagrożoną kryzysem w lokalnym
systemie pomocy (decentralizacja opieki i pomocy);
zwiększenie zaangażowania i zmiana roli samorządu terytorialnego oraz organizacji
pozarządowych w systemie pomocy rodzinie;
odtworzenie naturalnej odpowiedzialności za losy dziecka, którą powinny ponosić osoby mu
najbliższe: rodzice, bliższa i dalsza rodzina, instytucje lokalne, organizacje społeczne, w razie
konieczności przedstawiciel administracji publicznej możliwie najniższego szczebla, a nie
ponadlokalne ograny i instytucje rządowe;
poszerzenie pola oddziaływania najtańszych form profilaktyki, w tym programów
edukacyjnych, zajęć pozaszkolnych, poradnictwa rodzinnego i młodzieżowego;
podniesienie jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych, w tym rozszerzenie
i wprowadzenie nowych rodzinnych form opieki oraz form wychowania
integracyjnego;
ograniczenie dysproporcji w rozwoju sieci form profilaktycznych i opiekuńczych;
zmiana strategii zastępowania rodziny przez instytucje oświatowe, na rzecz jej wspierania
przez system profilaktyki i opieki o cechach ponadresortowych;
Państwo ingeruje w życie rodzinne tylko w określonych sytuacjach (kryzys rodziny
i jej funkcji oraz trudne sytuacje życiowe) i w określony sposób. Dziecko wymaga pomocy przede
wszystkim w trzech sytuacjach:
1. zaniedbywania przez rodziców swoich obowiązków w wykonaniu władzy rodzicielskiej;
2. wychowywania się dzieci w trudnych warunkach materialnych;
3. niepełnosprawności lub choroby dziecka;
W pierwszym przypadku jest to określony sposób ingerencji we władza rodzicielską,
przybierający formę różnego rodzaju pomocy dla rodziny lub ustanowienia opieki zastępczej dla
dzieci.
W dwóch pozostałych przypadkach państwo wspiera rodziców zapewnieniu dzieciom
odpowiednich warunków rozwoju, rehabilitacji, leczenia i edukacji, poprzez strumień świadczeń i
usług społecznych.
Celem obecnie funkcjonującego systemu pomocy dziecku i rodzinie jest udzielenie wsparcia w
sytuacji kryzysu rodziny jako całości, wyeliminowanie jego przyczyn a tylko wyjątkowo umieszczenie
dziecka w środowisku zastępczym.26
Strategia działania wobec rodziców nie wypełniających obowiązków opiekuńczych względem
dzieci powinna zawierać następujące etapy działania:
zasadę poszanowania autonomii rodziny wskazującą na to, iż bez koniecznej potrzeby nie
należy ingerować w życie rodziny, a formą pomocy może być wsparcie socjalne, poradnictwo lub/i
terapia;
jeżeli ingerencja jest konieczna, to w pierwszej kolejności należy chronić dobro dziecka
udzielając wsparcia całej rodzinie, bez umieszczania go poza środowiskiem rodzinnym i zachowaniem
Rawa rodziców do wychowywania i opieki nad nim;
jeżeli zaistniej e konieczność umieszczenia dziecka poza rodziną, to głównym celem
powinien być jak najszybszy jego powrót do rodziców; powinno ono być umieszczone
w rodzinnych formach opieki przy równoczesnym zapewnieniu kontaktów z rodzicami
i poddaniu działaniom umożliwiającym im podjęte na nowo zadań rodzicielskich;
tylko wówczas, gdy postawa rodziców uniemożliwia powrót dziecka do rodziny, można
skierować je do trwałych form opieki;27
Planowość podejmowania zalań prawnych, socjalnych, psychologicznych
i pedagogicznych w wyżej przedstawionym schemacie wiąże się z szybkim opracowaniem planu pracy
z dzieckiem i rodziną w celu ustabilizowania sytuacji życiowej dziecka. Jeżeli nie będzie możliwy
powrót dziecka do rodziny w miarę szybko, powinno się znalez
ć opiekę
i stabilność w rodzinie zastępczej/adopcyjnej, a tylko wyjątkowo w placówce.
Zasad dobra dziecka stoi zawsze przed zasadą autonomii rodziny i prymatu rodziców
w wychowaniu dziecka.
26
Szymańczak J. , System pomocy dziecku w Polsce w świetle Rady Europy, Warszawa 2000, s. 1
27
Zasępa B., Rodzinne i instytucjonalne formy wspierania rodziny dysfunkcjonalnej i niewydolnej
wychowawczo, [w:], J. Sztumski, Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w
procesie transformacji, Katowice 2006, s. 82
 Konstytucja w art. 72 ust. 2 stanowi, iż  dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo
do opieki i pomocy władz publicznych 28
Prawo dziecka do opieki zastępczej jest zatem prawem substytucyjnym w stosunku do jego prawa do
życia w rodzinie naturalnej. Jeżeli konieczne będzie umieszczenie dziecka poza rodziną bezwzględnie
należy podjąć pracę socjalną na rzecz rodziny. Istotnym faktem jest to, iż każdy z rodziców ma prawo
do utrzymywania kontaktów z dzieckiem, a każde dziecko ma prawo do kontaktów z rodzicami,
dopóki sąd nie zakaże takiej styczności, która ustaje/wygasza wraz z orzeczeniem adopcji dziecka. Art.
70 ustawy o pomocy społecznej przewiduje udzielanie pomocy rodzinie mającej trudności w
wypełnianiu zadań oraz dziecku z tej rodziny, w szczególności w formie poradnictwa rodzinnego,
terapii rodzinnej (działania psychologiczne, pedagogiczne i socjologiczne, mające na celu
przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania jej zadań), pracy socjalnej i zapewnienia dzieciom
opieki i wychowania poza rodziną.29
Ustawa wprowadza również pewne zasady jakimi powinny kierować się podmioty udzielające
pomocy dziecku i rodzinie oraz podstawowe prawa dziecka (art. 71 ustawy
o pomocy społecznej); uwzględnienie podmiotowości dziecka i rodziny w procesie wspomagania,
prawo do wychowywania w rodzinie, a w przypadku umieszczenia poza tym środowiskiem, prawo do
opieki i wychowania w rodzinnych formach opieki zastępczej prawo do stabilnego środowiska
wychowawczego i powrotu do rodziny naturalne, prawo dziecka
do utrzymywania kontaktów z rodziną, traktowanie w sposób sprzyjający poczuciu godności
i wartości osobistej, prawo do ochrony przed ingerencja w sprawy prywatne, do dostępu
do informacji, ochronę przed poniżającym traktowaniem i karaniem, prawo do wyrażania opinii we
własnej sprawie, prawo do wykonywania praktyk religijnych, kształcenia, rozwoju uzdolnień,
zainteresowań, indywidualności, do zabawy i wypoczynku, prawo do pomocy
w przygotowaniu do samodzielnego życia.
Rodzinne formy opieki zastępczej
28
Konstytycja
29
Ustawa o pomocy społecznej, art. 70
Przysposobienie to najlepsza forma opieki zastępczej, która jednakże jest możliwa tylko w
przypadku uregulowanej sytuacji prawnej dziecka. Traktując rodzinne formy opieki zastępczej, mam
na myśli zarówno rodziny zastępcze jak i instytucjonalne formy rodzinnej opieki nad dzieckiem.
Faktem oczywistym jest to, iż w większości sytuacji dziecku umieszczonemu poza rodziną naturalną
bardziej służy pobyt w instytucji zastępczej o charakterze rodzinnym, ale są grupy dzieci i młodzieży,
dla których jedyną efektywną formą jest opieka instytucjonalna.
Rodziny zastępcze
Rodzina zastępcza zajmuje priorytetowe miejsce w systemie opieki nad dzieckiem
pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. Jej funkcjonowanie określa Ustawa o
pomocy społecznej oraz Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej w sprawie rodzin zastępczych z
18 paz
dziernika 2004 r.
Rodzina zastępcza jest formą całkowitej lub okresowej opieki nad dzieckiem osieroconym
albo z innych przyczyn pozbawionych właściwej opieki rodziców naturalnych. Powstaje ona w dwojaki
sposób: albo na podstawie orzeczenia sądu, albo w przypadku pilnej konieczności zapewnieniu
dziecku opieki  na podstawie umowy cywilno prawnej zawartej między rodziną zastępczą a starostą
właściwym ze względu na miejsce zamieszkania.
Rodzinę zastępczą mogą utworzyć małżonkowie, albo osoby nie pozostające w związku małżeńskim,
które dają rękojmię należytego wypleniania powierzonych zadań, mają stale miejsce zamieszkania na
terenie Polski, korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich, nigdy nie mieli ograniczonej,
zawieszonej ani też odebranej władzy rodzicielskiej, wywiązują się z obowiązku alimentacyjnego
(jeżeli takie na nich ciąży), nie są chore na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę, mają
odpowiednie warunki mieszkaniowe, stale z
ródło utrzymania oraz otrzymali pozytywną opinię
ośrodka pomocy społecznej, mimo, iż to Centrum Pomocy Rodzinie ma decydujące znaczenie przy
rozpatrywaniu ofert kandydatów.30
30
Stolecka-Zuber R., Rodzina zastępcz jako forma pomocy dziecku osieroconem, [w:] Opieka i wychowanie w
rodzinie, Szkole i środowisku, B. Matyjas, R. Stolecka-Zuber, Kielce 2007, s. 61-62
 Zgodnie z obowiązującym prawem rodziny zastępcze dzielą się na:
a) spokrewnione z dzieckiem (tworzą je: dziadkowie, bracia, siostry, a także krewni z li bocznej:
wujowie, ciotki, kuzyni);
b) niespokrewnione z dzieckiem;
c) zawodowe niespokrewnione z dzieckiem, wśród których wyróżnia się:
rodziny wielodzietne (tj. takie, w których w tym samym czasie umieszcza się nie mniej niż
troje, nie więcej niż sześcioro dzieci, chyba , że są kierowane do nich rodzeństwa
wielodzietne);
specjalistyczne (tj. takie, w których w tym samym czasie umieszcza się nie więcej niż troje
dzieci wymagających szczególnej opieki np. niedostosowanych spolecznie, chorych, z rożnymi
dysfunkcjami)
o charakterze pogotowia rodzinnego (tj. takich, w których umieszcza się w tym samym
czasie nie więcej niż troje na pobyt okresowy, tzn. do unormowania ich sytuacji życiowej.
Pobyt ten nie powinien trwać dłużej niż dwanaście miesięcy i tylko w uzasadnionych
przypadkach maże być przedłużony o kolejne trzy miesiące).
Rodzina zastępcza zapewnia opiekę i wychowanie, a w wypełnianiu swoich funkcji kieruje się
dobrem przyjętego dziecka i poszanowaniem jego praw.31 Gwarantuje mu warunki rozwoju i
wychowania odpowiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju, w tym odpowiednie warunki
bytowe, możliwości rozwoju fizycznego , psychicznego i społecznego , zaspokojenia indywidualnych
potrzeb, właściwej edukacji oraz rozwoju zainteresowań a także odpowiednie warunki do
wypoczynku i organizacji czasu wolnego.
Do rodzin zastępczych są kierowane dzieci częściowo lub całkowicie pozbawione opieki rodziców
na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego. W razie konieczności można umieścić dziecko bez
orzeczenia  za zgodą lub na prośbę rodziców na podstawie umowy cywilnoprawnej ze starostą,
który powiadamia sąd.
Opieka w rodzinie zastępczej może trwać do uzyskania przez dziecko pełnoletności lub
ukończenia szkoły, w której rozpoczęło naukę przed osiągnięciem pełnoletności.
31
Ustawa o pomocy społecznej
Rodziny kierują się dobrem dziecka, poszanowaniem jego prawa do wiedzy o swoi pochodzeniu, do
godności i ochrony przed przemocą. Podtrzymują kontakt emocjonalny z jego rodziną i bliskimi. 32
Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. wprowadziła nowy podział placówek
opiekuńczo-wychowawczych na dwie grupy:
a) wsparcia dziennego;
b) całodobowe;
Placówki opiekuńczo-wychowawcze wsparcia dziennego
Działają one w najbliższym środowisku lokalnym dziecka. Do zadań tej placówki należą:
wspieranie rodziny w sprawowaniu jej funkcji opiekuńczych;
zapewnienie pomocy rodzinie i dzieciom sprawiającym problemy wychowawcze,
zagrożonym demoralizacją, przestępczością lub uzależnieniem;
współpraca ze szkolą;
współpraca z ośrodkiem pomocy społecznej oraz innymi instytucjami
w rozwiązywaniu problemów wychowawczych;
zapewnienie opieki i wychowania;
W placówce wsparcia dziennego prowadzone są następujące formy pracy:
* pomoc w kryzysach szkolnych, rodzinnych, rówieśniczych i osobistych;
* zajęcia socjoterapeutyczne;
32
Zasępa B., Rodzinne i instytucjonalne formy wspierania rodziny dysfunkcjonalnej i niewydolnej
wychowawczo, [w:], J. Sztumski, Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w
procesie transformacji, Katowice 2006, s. 82
* zajęcia korekcyjne, zajęcia kompensacyjne, zajęcia logopedyczne;
* indywidualne programy korekcyjne;
* pomoc w nauce;
* pomoc socjalna;
* dożywianie;
* organizacja czasu wolnego;
* umożliwienie rozwoju zainteresowań;
* organizowanie zabaw i zajęć sportowych;
* stała praca z rodziną dziecka;
* stała współpraca z z ośrodkiem pomocy społecznej, szkolą, i sądem opiekuńczym i innymi
podmiotami działającymi w środowisku lokalnym;
Oprócz pracy grupowej placówki powinny prowadzić indywidualne programy
kompensacyjne.33
Pobyt w placówce wsparcia dziennego jest dobrowolny i nieodpłatny.
Placówki wsparcia dziennego dzielą się na dwa typy:
- opiekuńcze, prowadzone w formie kół zainteresowań, świetlic, klubów, ognisk wychowawczych,
które pomagają dzieciom w pokonywaniu trudności szkolnych
i organizowaniu czasu wolnego;
- specjalistyczne, w których jest realizowany program psychokorekcyjny lub psychoprofilaktyczny, w
tym terapia pedagogiczna, psychologiczna, rehabilitacja, resocjalizacja;
Całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze
33
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-
wychowawczych (Dz.U., nr 80, poz. 900)
 Placówki opiekuńczo-wychowawcze to jednostki zapewniające dziecku pozbawionemu
częściowo lub całkowicie opieki rodzicielskiej całodobową ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie
oraz zaspokajające jego niezbędne potrzeby bytowe, rozwojowe, w tym emocjonalne społeczne,
religijne, a także zapewniające korzystanie
z przysługujących mu świadczeń zdrowotnych.34
Są to również jednostki wspierające działania rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki nad
dzieckiem.
Dziecko może być skierowane do placówki opiekuńczo-wychowawczej na pobyt całodobowy po
wyczerpaniu możliwości udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia
w rodzinnej opiece zastępczej. Pobyt ten powinien mieć charakter przejściowy (do czasu powrotu
dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczenia go w rodzinie zastępczej).
Dziecko może przebywać w placówce całodobowej do uzyskania pełnoletności
lub do ukończenia szkoły, w której rozpoczęło naukę przed osiągnięciem pełnoletności.
W zaspokojeniu potrzeb instytucje kierują się dobrem dziecka, poszanowaniem jego praw
(podmiotowość), praw rodziców (zwłaszcza do kontaktów z dzieckiem), potrzebą wyrównywaniu
deficytów rozwojowych, koniecznością wspierania jego rozwoju przez umożliwienie mu kształcenia,
rozwoju zainteresowań i indywidualizowanie oddziaływania wychowawczego. Podejmują działania
na rzecz przygotowania dziecka do samodzielnego życia, utrzymania więzi z rodziną i umożliwienia
mu powrotu do rodziny.
Zasady te uwzględnia się przy opracowywaniu dla każdego dziecka indywidualnej diagnozy
i indywidualnego planu pracy z nim. W placówkach działa stały zespól do spraw okresowej oceny
sytuacji dziecka, który analizuje kartę pobytu w placówce. Powinny być w nim być przestrzegane
standardy wychowania, opieki oraz świadczonych usług.
Całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze mogą mieć zasięg lokalny i regionalny.
Placówki mogą korzystać z pracy wolontariuszy, specjalizować się w opiece nad dziećmi
34
Ustawa o pomocy społecznej, art. 80-81;
o specyficznych potrzebach, a w swojej działalności współdziałają z rodziną dziecka i PCPR.
Placówki mogą łączyć działania interwencyjne, socjalizacyjne i inne na rzecz pomocy dziecku i
rodzinie, przyjmując formę placówki wielofunkcyjnej. Całodobowy pobyt
w placówce może być realizowany w grupach usamodzielniających, stanowiących formę
organizacyjną placówki przeznaczoną dla starszych dzieci. Przepisy wymieniają następujące typy
całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych:
a) placówki interwencyjne;
Placówki interwencyjne zapewniają dziecku pozbawionemu częściowo lub całkowicie opieki
rodziców, znajdującemu się w sytuacji kryzysowej doraz
ną, całodobową opiekę, kształcenie
dostosowane do jego wieku i możliwości rozwojowych, opiekę i wychowanie
do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie zastępczej, placówce socjalizacyjnej bądz

rodzinnej.
Przygotowują diagnozę stanu psychoprofilaktycznego i sytuacji życiowej dziecka, ustalają wskazania
do dalszej pracy z nim, zaspokajają indywidualne potrzeby edukacyjne, umożliwiają wyrównywanie
opóz
nień szkolnych i kontynuowanie nauki na odpowiednim poziomie. Przyjmują dzieci od lat 7,
niezależnie od miejsca ich zamieszkania.
Pobyt placówce może trwać 3 miesiące z możliwością przedłużenia o kolejne 3, jeżeli trwa
postępowanie sądowe w sprawie dziecka. Placówka może przyjmować również dzieci skierowane na
podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Obecnie zadania placówki interwencyjnej w praktyce realizuje pogotowie opiekuńcze, które
organizuje pierwszy etap opieki nad dzieckiem.
Pogotowia opiekuńcze to placówki przeznaczone dla dzieci i młodzieży wymagających zapewnienia
doraz
nej opieki całodobowej. Ich celem jest działanie na rzecz powrotu dziecka do rodziny,
umieszczenia w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Pogotowie pełni funkcje35:
- opiekuńczo-wychowawcze (zaspokojenie podstawowych potrzeb, zapewnienie poczucia
bezpieczeństwa, adaptacja do nowych warunków, przyswajanie zasad i norm współżycia
w grupie itp.),
- diagnostyczne (diagnoza psychologiczna, pedagogiczna i medyczna);
- wyrównawcze (oddziaływanie kompensacyjne, korekcyjne, redukcyjne, terapeutyczne,
rewalidacyjne i resocjalizacyjne).
b) placówki rodzinne;
Placówki rodzinne, w tym najbardziej znane rodzinne domy dziecka są zarówno placówkami
opiekuńczo-wychowawczymi jak i formą rodzinnej opieki nad dzieckiem. Placówka rodzinna
zapewnia dzieciom częściowo lub całkowicie pozbawionym opieki rodziców całodobową opiekę i
wychowanie w warunkach zbliżonych do domu rodzinnego oraz opiekę do czasu powrotu dziecka do
rodziny, umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub do czasu usamodzielnienia się. Placówka
utrzymuje stale kontakty z ośrodkiem pomocy społecznej
i PCPR.
Do placówki kieruje powiat w porozumieniu z jej dyrektorem. Uwzględnia się przy tym odpowiednią
różnicę wieku między dzieckiem a dyrektorem, tak aby usamodzielnienie dzieci umieszczonych w
placówce nastąpiło przed osiągnięciem wieku emerytalnego przez dyrektora.
W placówce przebywa z reguły od 4 do 8 dzieci w różnym wieku. Placówka ta, to jedyna, wielodzietna
rodzina dla dzieci, które nie mogą być umieszczone w rodzinie zastępczej lub zostać adoptowane.
Wychowuje dzieci w różnym wieku, w tym dorastające
i usamodzielniające się, umożliwia wspólne wychowanie licznemu rodzeństwu, zapewnia kształcenie,
wyrównywanie opóz
nień rozwojowych i szkolnych.
35
S. Badora, Główne problemy opieki kompensacyjnej w Polsce, [w:] S. Badora, D. Marzec, System opieki
kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Kraków 2002, s. 139-140
c) placówki socjalizacyjne;
Placówki socjalizacyjne zapewniają całodobową opiekę i wychowanie dzieciom częściowo lub
całkowicie pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla których nie znaleziono rodzinnej opieki zastępczej.
Ich zadaniem jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb dziecka, Prowadzą zajęcia socjalizacyjne,
korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, resocjalizujące, terapeutyczne, rekompensujące braki
wychowania w środowisku rodzinnym i przygotowujące do życia społecznego. Dla dzieci
niepełnosprawnych są organizowane zajęcia specjalistyczne i rehabilitacja.
Placówka zapewnia kształcenie oraz wyrównywanie opóz
nień rozwojowych i szkolnych. Placówka
podejmuje działania mające na celu powrót dziecka do rodziny, znalezienie rodziny adopcyjnej lub
umieszczenie w rodzinnej opiece zastępczej.36
Podstawową placówką socjalizacyjną jest dom dziecka, Wychowankowie domów dziecka to głównie
sieroty społeczne, pochodzące w większości z rodzin niewydolnych wychowawczo
i patologicznych.
Placówki interwencyjne i socjalizacyjne są obowiązane przyjąć bez skierowania oraz bez
zgody przedstawiciela ustawowego dziecka lub sądu każde dziecko w wieku poniżej 13 lat i zapewnić
mu opiekę do czasu wyjaśnienia jego sytuacji w przypadkach wymagających natychmiastowego
zapewnienia dziecku opieki: na polecenie sędziego, doprowadzenia przez policję, szkolę lub inną
osobę stwierdzającą porzucenie dziecka, zagrożenia jego życia lub zdrowia.
O pobycie w placówce takiego dziecka dyrektor powinien ciągu 24 godzin zawiadomić sąd opiekuńczy
oraz PCPR.
Organizacje pozarządowe
Coraz większe znaczenie społeczne w wspieraniu rodziny w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-
wychowawczych odgrywają organizacje pozarządowe.
Polskie prawo zna dwie zasadnicze formy organizacji pozarządowych. Są to stowarzyszenia i fundacje.
36
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 września 2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-
wychowawczych,
 Stowarzyszenia to dobrowolne, samorządowe, trwale zrzeszenia ludzi, którzy zamierzają
realizować wspólnym wysiłkiem cele o charakterze niezarobkowym. Ta forma zinstytucjonalizowane
działalności ochotniczej ma służyć pomnażaniu wartości niematerialnych i rozwojowi prospołecznie
ukierunkowanej aktywności. Stowarzyszenia zalicza się są trzeciego sektora instytucji, który jest
wyraz
nie oddzielony od sektora organów, urzędów i innych jednostek pozostających w gestii państwa
oraz prywatnej przedsiębiorczości gospodarczej37.
Inną formą dobrowolnego udziału w realizacji celów społecznych jest fundacja. Polega ona na
przeznaczeniu przez fundatorów, którymi mogą być osoby fizyczne lub prawne, majątku
wydzielonego aktem notarialnym na finansowe wspieranie celu wskazanego przez jego pierwotnych
właścicieli. W ujęciu podmiotowym fundacja oznacza przeto zorganizowany podług wymagań prawa
zespól ludzi, którzy pełnią zarząd nad powierzonym ich pieczy majątkiem, strzegą zgodnego w wolą
fundatora wykorzystania środków materialnych, zabiegają o pomnożenie zasobów i w ten sposób
uczestniczą w niezależnym od państwa promowaniu oraz zaspokajaniu potrzeb społecznych,
określonych statutem fundacji38.
W obecnej chwili zarówno stowarzyszenia, jak i fundacje rozwijają się w szybkim tempie i
odgrywają coraz poważniejszą role w życiu społecznym. Są popierane przez państwo, a przede
wszystkim z powodzeniem uzupełniają przesuwane przez administrację na drugi plan środowiskowe i
ogólnospołeczne potrzeby.
Szczególnie ważne z mojego punktu widzenia są te, które wspierają rodziny w wypełnianiu funkcji
opiekuńczo-wychowawczej. Ich działania na rzecz rodziny są zróżnicowane w zależności od natężenia
problemów występujących na danym terenie. Odmiennych form wsparcia i pomocy oczekują rodziny
z problemami uzależnień, przemocą, odmiennych zaś te gdzie występuje problem bezrobocia,
bezdomności, zagrożenie ubóstwem, patologią, niewydolne wychowawczo, rodziny niepełne oraz z
osobą niepełnosprawną. Istnieją organizacje non-profit, które specjalizują się w danym problemie i
działają w środowisku.
Warto wspomnieć, iż fundacje i stowarzyszenia mogą wchodzić ze sobą w kooperację i tworzyć
wielopoziomowe związki terytorialne i branżowe.
37
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r., Prawo o stowarzyszeniach, (Dz.U. Nr 20, poz 140)
38
Porowski M., Organizacje pozarządowe w instytucjonalnej strukturze państwa, [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk,
Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 463-464
Zakończenie
Rodzina jest najważniejszym środowiskiem życia każdego człowieka, a przede wszystkim
dziecka. Ze względu na rolę jaką pełni w przekazywaniu wartości swemu potomstwu, norm i
wartości, funkcje jakie spełnia oraz swą działalność na rzecz swoich członków stawia ją na
najwyższej pozycji w systemie społecznym.
Głębokie przemiany społeczno  ekonomiczne dokonane w ostatnich latach nasiliły powstanie
wielu patologicznych zjawisk w społeczeństwie, a przede wszystkim w rodzinie, które dotykają
dzieci i młodzież, odznaczając na ich życiu swoje piętno.
Bardzo częstym zjawiskiem występującym w dzisiejszych czasach jest dysfunkcjonalność rodziny,
przejawiająca się niedostatecznym wypełnianiem swoich funkcji, nie wywiązywaniem się z
obowiązków względem swoich dzieci i innych członków, nieumiejętnością pomyślnego
rozwiązywania swoich problemów i sytuacji kryzysowych.
Nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny odbija się na życiu dziecka, prowadząc do zaburzeń w
rozwoju fizycznym, intelektualnym, moralnym i osobowościowym, prowadząc
do nasilającego się zjawiska demoralizacji, a w następstwie do przestępczości dzieci
i młodzieży.
Polityka społeczna państwa wskazuje na potrzebę systemowych rozwiązań w zakresie
wsparcia rodziny w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej, mieszczących się w formule
zintegrowanych, interdyscyplinarnych działań, szczególnie związaną ze sferą mieszkaniową,
bytową, edukacji i wychowania. Warunkiem koniecznym jest holistyczne podejście i
uszczegółowienie rodziny, jej faz rozwoju i specyfiki potrzeb z nimi związanych.
Do działań wspierających rodzinę w wychowaniu dzieci oraz na rzecz rodziny oraz
prowadzących do poprawy warunków życia i funkcjonowania rodzin można zaliczyć:
- rozwój usług pomocy społecznej i skoordynowanie ich z pracą socjalna;
- rozwój i modyfikacja świadczeń rodzinnych ( zwiększenie wysokości świadczeń
i dodatków );
 - zapewnienie stabilności finansowej rodzin;
- budowa systemu wsparcia dla dziecka;
- wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży poprzez rozwój usług społecznych
( zwiększenie ilości świetlic szkolnych i środowiskowych, ograniczenie cen usług
świadczonych przez obiekty sportowo  rekreacyjne będących własnością jednostek
samorządu terytorialnego, zwiększenie możliwości nieodpłatnego korzystania przez dzieci
i młodzież uczącą się z obiektów sportowych, zwiększenie roli czytelnictwa w procesie
wychowawczym i edukacyjnym, tworzenie klubów dla młodzieży, dostosowanych do ich
potrzeb i zainteresowań, domów kultury i bibliotek, wprowadzenie zajęć wyrównawczych
w szkołach, wprowadzenie możliwości taniego lub bezpłatnego dostępu do internetu );
- włączenie dzieci i młodzieży w prace spolecznie użyteczne ( wolontariat )
- włączenie rodziców do współpracy ze szkołami i placówkami ( zwiększenie aktywności
rodziców, praca z nimi, nad nimi dla dobra dziecka )
oświatowo  wychowawczymi ( udział rodziców w przedsięwzięciach placówek
i instytucji ww., );
- rozwój poradnictwa rodzinnego i pedagogiczno  psychologicznego;
- rozwój placówek opiekuńczo  wychowawczych wsparcia dziennego typu
socjalizacyjnego;
- praca street workingowa;
- rozwój systemu wsparcia rzeczowego i usługowego dla dzieci z rodzin niezamożnych
( dożywianie w Szkole, zapewnienie niezbędnych przyborów szkolnych, dostęp do opieki
medycznej za pośrednictwem szkoły, transport do szkoły osób z terenów wiejskich );
 - działania profilaktyczne uwzględniające różnego rodzaju instytucje i placówki, ale
obejmujące cale rodziny;
- wspieranie rozwoju różnych form aktywizacji zawodowej, edukacyjnej oraz społecznej
klientów opieki społecznej;
- zapewnienie mieszkań chronionych dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym
i marginalizacją;
LITERATURA
F. Adamski, Rodzina  wymiar społeczno- kulturowy, Kraków 2002,
F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984,
M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej (dziecko-rodzina-
państwo), Kraków 2003,
J. Auleytner, K. Gląbicka, Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Warszawa 2001,
S. Badora, D. Marzec, System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Kraków 2002,
A.Dylus, Zasada pomocniczości a proces transformacji, Polityka Spoleczna 9 (1993),
Encyklopedia  prawo, praca zbiorowa pod red. Pawlus M., Bielsko  Biała, 2001,
S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panoram problematyki,
Toruń 1998,
A.Kelm, Węzłowe problemy opiekuńczo wychowawcze, Warszawa 2000,
Kodeks rodzinny i opiekuńczy ( Dz.U. z dnia 5 marca 1964 r.)
M. Kolankiewicz, Zmiany w systemie opieki nad dziećmi, Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze, 2002, nr 7,
A. Kuzynowski, Rodzina w okresie transformacji systemowej, Warszawa 1995,
B. Matyjas, R. Stolecka-Zuber, Opieka i wychowanie w rodzinie, Szkole i środowisku,
Kielce 2007,
T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Warszawa 1995,
M. Przetacznikowa, Rozwój wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym,
Warszawa 1971,
Rembowski J., Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1986,
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 1 września 2000 r. w sprawie placówek
opiekuńczo-wychowawczych,
V. Satir, Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańsk 2002,
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa1970
J. Szymańczak, System pomocy dziecku w Polsce w świetle Rady Europy, Warszawa 2000,
J. Sztumski, Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w
procesie transformacji, Katowice 2006,
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004r. Dz.U. 2004, nr 64, poz 593,
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r., Prawo o stowarzyszeniach, (Dz.U. Nr 20, poz 140)