��ModuB 6:
fragment ksi|ki:
SBawomir Partycki
SPOAECZNE FUNKCJE RYNKU, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 33 54
ROZDZIAA II: Od pierwotnych form rynku do gospodarki rynkowej
2.1. Rozw�j rynku
Pierwotne formy gospodarcze uto|samiaBy rynek z przestrzeni, w obrbie kt�rej dokonywano wymiany handlowej.
Pojcie rynek" oznaczaBo miejsce spotkania w celu dokonania transakcji zakupu i sprzeda|y towar�w".1 Genezy
ksztaBtujcego si rynku nale|y poszukiwa w charakterystycznym dla czBowieka sposobie reagowania na jego
wBasne potrzeby. Na pewnym poziomie rozwoju rynek staje si [rodkiem do celu" optymalizuje proces
zaspokajania potrzeb. W warunkach gospodarki pierwotnej potrzeby peBniBy rol siBy motorycznej dla dziaBaD
gospodarczych na co dzieD, stajc si jednocze[nie gB�wnym czynnikiem rozwoju gospodarczego i postpu
spoBecznego. WedBug B. Malinowskiego potrzeby maj walor uniwersalny, bowiem przysBuguj wszystkim
jednostkom i wszystkim grupom spoBecznym".2 S skierowane na zewntrz, ku otoczeniu, gdzie znalez mog
swoje zaspokojenie. Potrzeba jest u[wiadamiana przez odczucie braku; jego uzupeBnienie oznacza, powr�t do
stanu r�wnowagi. Potrzeby charakteryzuj si pewn staBo[ci, a jednocze[nie zmienno[ci. StaBo[ potrzeb
wyra|a si w tym, |e istniej one niezale|nie od sytuacji, natomiast zmienno[ oznacza r�|n ich tre[ i skal
prze|ywania. Tre[ potrzeby ksztaBtowana jest w du|ej mierze przez czynniki przyrodnicze i spoBeczno-kulturowe.
B. Malinowski okre[la potrzeb jako ukBad wymog�w, kt�re s konsekwencj powizaD pomidzy czBowiekiem a
jego kultur i [rodowiskiem naturalnym".3 Jako tw�rca nowoczesnej antropologii spoBecznej zaznacza
jednocze[nie, |e gospodarka jest cz[ci systemu kultury".4 Funkcj element�w kultury jest bowiem nie tyle
utrzymanie to|samo[ci systemu kulturowego, ile zaspokojenie potrzeb czBowieka".5 {ycie gospodarcze stanowi
jedn z czstek |ycia spoBeczno-kulturalnego, bdc z nim stopione w jedn caBo[. B. Malinowski twierdziB, |e
tworz sp�jn caBo[ gospodarka, mit, magia, system wBadzy politycznej, struktura klan�w, system pokrewieDstwa,
wymiana d�br".6 Ka|de zjawisko gospodarcze jest jednocze[nie zjawiskiem kulturowym. W ekonomice potrzeb nie
mo|na izolowa |ycia gospodarczego od innych jego stron.
Antropologiczna koncepcja integralno[ci zjawisk, bazujca na stwierdzeniu, |e |ycie ludzkie stanowi jedn zwart
caBo[, jest punktem wyj[cia ekonomicznej szkoBy historycznej. Tw�rcy szkoBy historycznej, W. Roscher, B.
Hildebrand, odrzucali jako bBdne zaBo|enie klasyczne, |e na bazie interesu osobistego (egoizmu) mo|na izolowa
sfer gospodarcz od |ycia spoBecznego. Twierdzili bowiem, |e prawa ekonomiczne winny obejmowa caBo[
zjawisk spoBecznych. Indywidualizm poznawczy nie mo|e by wyznacznikiem izolacji zjawisk gospodarczych i
budowy nomotetycznej ekonomii. M. Weber zaliczaB ekonomi do nauk o kulturze, dokonujc jednocze[nie
wielkiego wkBadu do rozbudowy jej teoretycznych podstaw. Na gruncie polskim idee socjologizmu historycznego
propagowaB S. Grabski. Wychodzc z przesBanki metodologicznej jedno[ci zjawisk, krytykuje on koncepcj
indywidualizmu poznawczego, dowodzc, |e motywy indywidualne s pochodn dziaBaD spoBecznych. Historyzm
nowoczesny wyr�|nia sfer niegospodarczych zjawisk spoBecznych.
Pierwsze formy rynku byBy cz[ci zintegrowanego systemu, Bczcego wszystkie sfery |ycia czBowieka. Jego
pierwotny ksztaBt budowany byB na zasadzie wzajemno[ci w procesie wymiany. Proces wymiany staB si sui generis
pierwotn funkcj i form |ycia spoBecznego. Jego tre[ nie jest konsekwencj logiczn wBasno[ci przedmiotu
wymiany, ale przede wszystkim zale|y od cech uczestniczcych w niej podmiot�w. Celem wymiany jest
zaspokojenie po|dliwo[ci, usunicie stanu subiektywnego ograniczenia powodowanego rzadko[ci pewnych
d�br. Po|danie generuje proces wymiany, w ramach kt�rego dobro staje si warto[ci gospodarcz. Uzyskuje
bowiem wymiar warto[ci powszechnej, niezale|nej od jednostkowych ocen. Warto[ u|ytkowa dobra, rozumiana w
kategoriach subiektywnych jako u|yteczno[, przeistacza si w warto[ wymienn. W procesie wymiany rzeczy
pozyskuj pozaosobist warto[. Jej aspekt indywidualno-subiektywny uzupeBniany jest przez pierwiastki
powszechno-obiektywne. Istota wymiany nie mo|e by zamknita pomidzy po|daniem przedmiotu zdolnego do
zaspokojenia potrzeby a zadowoleniem z u|ycia po jego osigniciu. Zjawisko wymiany ma bowiem charakter
warto[ciotw�rczy. Wymiana warunkuje warto[, a jednocze[nie warto[ warunkuje wymian.
W stosunkach wymiany obowizuje ekwiwalentno[ r�wno[ warto[ci. Obowizujca w spoBeczeDstwach
pierwotnych zasada wzajemno[ci jest czynnikiem utrzymujcym jedno[ i to|samo[ grup spoBecznych".7
Sprawiedliwo[ w procesie wymiany ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale tak|e spoBeczny. Rynek staje si
instytucj spoBeczn, a proces wymiany zjawiskiem socjologicznym. Na bazie rynku nastpuje wyr�|nienie
1
producent�w i konsument�w; obie grupy s podmiotem wymiany. Na rynku ksztaBtuj si mechanizmy regulujce,
kt�re przyjmuj w pocztkowym jego stadium form zwyczaju i obyczaju. Zjawiska te wywodz si ze wsp�lnego
podBo|a, tkwicego w tradycji kulturowej. Jej normy dotyczyBy istotnych spraw czBowieka, jego |ycia i losu jako
jednostki i jako czBonka spoBeczno[ci. Kultura narzucaBa pewne reguBy zachowaD i rozstrzygania spor�w na rynku.
Do momentu powstania wBadzy centralnej spory stanowi przede wszystkim domen samodzielnego dziaBania
zainteresowanych jednostek i grup. Strona sporu powoBujc si na znan reguB, mogBa liczy na poparcie
spoBeczno[ci, co powoduje wyodrbnienie pewnych caBo[ci spoBecznych. Wyzwala jednocze[nie proces
nie[wiadomego przystosowania si czBowieka do wewntrznych i zewntrznych warunk�w |ycia spoBecznego.
Proces wymiany oznaczaB oddanie tego, co byBo wzgldnie zbdne, a w zamian otrzymanie tego, co jest wzgldnie
potrzebne. Wymiana naturalna nastrczaBa wiele trudno[ci. MogBa by zrealizowana, kiedy strony wymiany miaBy te
same potrzeby. Odkrycie i wprowadzenie pienidza spowodowaBo, |e proces wymiany przestaB by poddawany
tego rodzaju ograniczeniom. Podzielno[ i nieograniczona zastosowalno[ pienidza sprawiaj, |e wymiana staje
si doskonalsza. Zapewnia partnerom uczestniczcym w wymianie jednakowy poziom zadowolenia.
Pienidz staB si istotnym elementem rozwoju kulturalnego. Pierwotny ksztaBt rynku, na kt�rym dominowaBy
bezpo[rednie, nieregularne, kapry[ne stosunki uzupeBnione s przez pierwiastek obiektywny, bdcy pochodn
istoty pienidza. W procesie wymiany na plan dalszy przesunity zostaB aspekt subiektywny. Jednostka
posBugujca si pienidzem staje si w mniejszym stopniu uzale|niona od innych os�b. Mo|e bowiem Batwiej
pozyskiwa innych partner�w gospodarczych.
Pienidz w swojej pierwotnej formie pojawiB si wraz z zaBamaniem si wsp�lnotowej formy gospodarowania.
Zastosowanie pienidza umo|liwia zastpienie wymiany bezpo[redniej (towar towar) przez jej wy|sze formy
przybierajce charakter relacji po[rednich (towar pienidz towar). Powszechne u|ycie pienidza spowodowaBo
rozbicie jedno[ci producent konsument, wystpujcej w przedrynkowym |yciu gospodarczym. A. M�ller wyr�|niB
dwa aspekty pienidza: prywatny i spoBeczny. Prywatny wymiar pienidza jest pochodn wBa[ciwo[ci materiaBu, z
kt�rego zostaB wykonany. Natomiast wymiar spoBeczny zwizany jest z mo|liwo[ci jego u|ycia wynika z funkcji
pienidza. F. MBynarski zauwa|a, |e pienidz naturalny BczyB cechy prywatno-gospodarcze ze spoBeczno-
gospodarczymi".8 Pienidzem naturalnym byBy bowiem dobra podniesione do rangi spoBecznej ([rodka wymiany),
ale w ka|dej chwili mogBy sta si ponownie [rodkiem konsumpcji.
Odkrycie i zastosowanie monety ostatecznie doprowadziBo do uksztaBtowania si rynku. Zwiat cywilizacji greckiej
stworzyB monet (fanes) jako wy|sz form pienidza. Grudka kruszcu opatrzona stemplem staBa si symbolem,
ale i no[nikiem przemian w |yciu gospodarczym i spoBecznym. Rynek, na kt�rym funkcjonuje pienidz, okre[li
mo|na jako ekonomiczne miejsce, gdzie spotykaj si poda| i popyt".9 Funkcjonowanie na rynku monety
spowodowaBo, |e warto[ wymienna dobra wyra|ona zostaBa cen. KsztaBtujca si na bazie stosunk�w
wymiennych cena staBa si norm regulujc przebieg proces�w gospodarczych na rynku. Wszelkie operacje
handlowe s oparte na cenie wyra|anej w jednostkach pieni|nych. W odczuciu spoBecznym cena uto|samiana
jest pojciowo z warto[ci wymienn towaru. System cen niesie w sobie informacje o rynku. Informacja zawarta w
cenie jest podstaw dziaBaD podejmowanych przez partner�w gospodarczych. Cena wyra|ona znakiem monety
jest no[nikiem informacji dla podmiot�w gospodarczych dziaBajcych w sferze poda|y i popytu.
Zwizki pomidzy |yciem gospodarczym a spoBecznym dostrzegli ju| staro|ytni Grecy. Jako pierwszy opisaB je
Ksenofont w traktacie Oikonomikos. W swojej nauce o gospodarstwie domowym wykazuje on zale|no[ jako[ci
produktu od specjalizacji w pracy, podkre[lajc jednocze[nie, |e specjalizacja jest mo|liwa przy pewnym stopniu
chBonno[ci rynku. Wielko[ rynku rzutuje na jego funkcjonowanie.
Dla Platona problem podziaBu funkcji w spoBeczeDstwie jest istotnym skBadnikiem idealnego paDstwa". Wzajemna
wymiana d�br i usBug zapewnia z jednej strony caBo[ paDstwa, a z drugiej ksztaBtuje formy wsp�B|ycia ludzi.
PlatoDska wizja porzdku spoBeczno-gospodarczego zderzaBa si z podstawami funkcjonowania rynku. Wychodzc
z zaBo|eD etycznych, Platon krytykowaB posBugiwanie si pienidzem kruszcowym. D|c do unifikacji spoBecznej,
postulowaB zniesienie wBasno[ci prywatnej.
Pogld�w Platona nie podzielaB Arystoteles. Autor Polityki BczyB zagadnienia gospodarcze z etyk. DowodziB, |e
zadaniem gospodarstwa, paDstwa jest urzeczywistnianie idei moralnych".10 Celem |ycia spoBecznego i
gospodarczego jest zabieganie o stan eudajmonii czBowieka. Arystoteles podkre[laB znaczenie wymiany towarowej
dla funkcjonowania miasta paDstwa. Stan r�wnowagi spoBecznej byB dla niego pochodn warto[ci zar�wno
moralnych, jak i materialnych interes�w jednostek i grup spoBecznych. DostrzegaB pozytywny wpByw wBasno[ci
prywatnej na |ycie spoBeczno-gospodarcze. Zwizki pomidzy czynnikami gospodarczymi a |yciem spoBecznym
staBy si przedmiotem jego wszechstronnych analiz. W swoich pracach wyja[niaB on problemy podejmowane przez
wsp�Bczesn socjologi gospodarki, tj.: kwestie etyczne, wymiany gospodarczej, pienidza, wBasno[ci prywatnej,
monopolu itp. Zakres analizy i proponowanych rozwizaD ograniczaBy ramy istniejcego w�wczas Badu
spoBecznego paDstwa miasta, kt�re swoim zasigiem wyznaczaBy wielko[ rynku.
W staro|ytnym Rzymie rynek zostaB poszerzony geograficznie; objB bowiem obszar caBego paDstwa. Cywilizacja
grecka stworzyBa monet jako wy|sz form pienidza. My[l gospodarcza Rzymu posunBa rozw�j dalej; stworzyBa
walut. Za cesarstwa rzymskiego zaczto posBugiwa si kursem prawnym pienidza. Instytucja kursu prawnego
oraz posBuszeDstwo nakazom prawa tworzyBy zrby jedno[ci systemu gospodarczego Rzymu. Fiskalizm paDstwa
rzymskiego powodowaB przewag kursu prawnego nad substancjaln warto[ci pienidza, zapocztkowujc
2
proces dematerializacji pienidza funkcjonujcego na rynku.
My[l gospodarcza Rzymu pozostawaBa pod wpBywem filozofii i nauki greckiej. Najbardziej wpBywowym nurtem byB
stoicyzm, kt�rego podstawy opracowaB Zenon z Kition. W [rodowisku rzymskim przybieraB on form eklektyczn, a
jednocze[nie bardziej praktyczn. Rzymska forma stoicyzmu ksztaBtowana jest zar�wno na gruncie koncepcji
prawnych (Cyceron), jak i filozofii moralnej (Seneka). Oba nurty rozpatruj zagadnienia gospodarcze z punktu
widzenia spoBeczno-etycznego. My[l staro|ytnego Rzymu podejmuje fundamentalne kwestie dla funkcjonowania
rynku takie, jak: wBasno[, pienidz, producent, przedsibiorstwo.
WedBug prawa rzymskiego wBasno[ byBa bezwzgldnym i niezbywalnym atrybutem prawa; definiowano j w
kategoriach kompetencji i uprawnieD prawnych. PaDstwowy system prawny przyznaje pienidzowi zdolno[ do
pokrywania zobowizaD kredytowych, uiszczanie podatk�w i opBat. Pienidz zBoty solid podniesiony zostaB do
rangi sacrae monetae. Okres politycznego schyBku Cesarstwa Rzymskiego byB epok najintensywniejszego obiegu
monety zBotej. Rozprzestrzeniajc si po �wczesnej Europie, pienidz rzymski przyczyniB si do cywilizacyjnego i
gospodarczego rozwoju barbarzyDskich plemion. Cyceron i Seneka przeciwstawiali si pobieraniu procentu od
po|yczonego kapitaBu. W nastpnych wiekach zmianom ulegaj pogldy na temat procentu. Pocztkowo
funkcjonuj wyjtki od zakazu jego pobierania. Wykorzystywane jest tak|e rzymskie prawo cywilne, m�wice o
odszkodowaniach za niedotrzymanie warunk�w umowy. Ostatecznie Kodeks Justymana wprowadza zr�|nicowane
stawki procentowe, kt�rych wielko[ jest uzale|niona od rodzaju operacji finansowych. Znaczenie przedsibiorstwa
dla funkcjonowania |ycia gospodarczego dostrzegali Rzymianie; t podstawow kom�rk okre[lano pojciem
universitas rerutn.
Upadek Cesarstwa Rzymskiego spowodowaB rozpad staro|ytnego systemu spoBeczno-gospodarczego. Na
obszarze gospodarczym kontrolowanym przez Rzym rozwijaBa si decentralizacja. Wielki rynek Cesarstwa zostaB
rozczBonkowany przez nowo powstaBe, liczne organizmy polityczne. Powstajce na gruzach Rzymu regionalne
autarkie polityczne d|yBy do realizacji polityki samowystarczalno[ci gospodarczej.
Zasadniczym celem polityki autarkii byBo d|enie do osignicia r�wnowagi midzy produkcj a konsumpcj w
skali regionalnej. Upadek polityczny Rzymu oznaczaB decentralizacj, co ostatecznie doprowadziBo do
regionalizacji rynku w Europie. Centrami dziaBalno[ci gospodarczej staBy si o[rodki polityczne, kt�rymi
dysponowaB panujcy senior. Zale|no[ feudalna (senior wasal) oznaczaBa wyodrbnienie rynku lokalnego,
obejmujcego obszar lenna. PaDstewka feudalne, na kt�re skBadaBa si wBasno[ panujcego oraz podlegBe mu
lenna, peBniBy r�|ne funkcje spoBeczne. Autarkie feudalne d|yBy do budowy wsp�lnot politycznych i militarnych,
ale byBy to r�wnie| wsp�lnoty gospodarcze i prawne.
W systemie feudalnym wBadza i formy gospodarcze s ze sob [ci[le zwizane. Podmioty systemu dziaBaj w
warunkach okre[lonych kompetencji, obejmujcych z jednej strony prawa, a z drugiej obowizki. Integralno[
systemu budowana jest na bazie zale|no[ci pionowej (senior wasal) oraz poziomej, odwoBujcej si do zasady
solidarno[ci spoBecznej. Integracja pozioma Bczy samodzielne gospodarstwa domowe w zwizki, w ramach
kt�rych wielofunkcyjne monostruktury gospodarstw domowych r�|nicuj si poprzez zale|no[ci polityczne,
realizacje zadaD gospodarczych, zwizki z instytucjami ko[cielnymi oraz funkcjami militarnymi. W relatywnie
samowystarczalnym systemie nastpowaB podziaB funkcji spoBecznych, kt�ry mo|na okre[li mianem specjalizacji.
W miar r�|nicowania si zadaD pogBbiaBa si integracja pozioma. RozwijaBy si bowiem zwizki rodzin
realizujcych podobne funkcje. Na bazie dziaBaD produkcyjnych bdz zbytu powstaj korporacje zawodowe
przyjmujce posta cech�w i gildii. Pocztkowo gB�wnym ich celem byBa wzajemna pomoc w dziaBalno[ci
gospodarczej, ale z czasem ich dziaBalno[ zostaje rozszerzona na funkcje spoBeczne i polityczne. Zredniowieczne
bractwa byBy monopolistami w danej dziedzinie dziaBalno[ci. Drobiazgowa kontrola dziaBalno[ci gospodarczej oraz
caBoksztaBtu spraw |yciowych ich czBonk�w zapobiegaBa rozwarstwieniu spoBecznemu. Pojciu pracy w okresie
nieskrpowanego rozwoju gildii i cech�w nadano nowy, odmienny sens. OdwoBywano si do [redniowiecznej my[li
chrze[cijaDskiej, kt�ra zburzyBa obowizujcy w [wiecie kultury greckiej i rzymskiej negatywny i pogardliwy
stosunek do pracy. UkazywaBa bowiem prac jako czynno[ ludzk. Praca jest tym, do czego czBowiek sam d|y i
w czym szuka realizacji siebie. W [redniowieczu podkre[la si mocno obowizek pracy, powoBujc si na jego
uzasadnienie gospodarcze, spoBeczne, etyczne i nadprzyrodzone. R�wnie| bogactwo nie zwalnia nikogo z
obowizku pracy ([w. Klemens). Zw. Ireneusz przypomina o obowizku pracy oraz podkre[la znaczenie ka|dego
zawodu dla |ycia spoBecznego.
Zwizek bractw staB si podstaw integracji spoBeczno[ci miejskich. Wiz spoBeczna tworzona jest od doBu do
g�ry". Pomoc wzajemna, zwizek korporacji, lokalna reglamentacja produkcji i handlu to podstawowe czynniki
regulujce �wczesne |ycie spoBeczne.
Zredniowieczny rynek ma wymiar zamknitego, regionalnego rynku. Wolumen oferowanych towar�w jest staBy.
Zmiany ilo[ciowe s pochodn wzrostu liczby mieszkaDc�w danego rejonu. Natomiast zmiany jako[ciowe
uzale|nione s od ksztaBtowanej przez tradycj konsumpcji. Poziom konsumpcji wBa[ciwy dla pozycji spoBecznej
jednostki okre[la zwyczaj. Zmiany ilo[ciowe i jako[ciowe na rynku maj charakter nieznacznych, czsto
zauwa|alnych w dBu|szej perspektywie czasowej. Rozw�j korporacji spowodowaB, |e rynek byB ksztaBtowany przez
producenta, kt�ry oferowaB podobne produkty wykonywane wedBug identycznych technologii. Zredniowieczn
produkcj rzemie[lnicz charakteryzuje ten sam poziom wydajno[ci i przyjtych standard�w. Wymiana na rynku
podporzdkowana jest zasadzie r�wno[ci warto[ci. Zw. Tomasz sBuszn cen" okre[la, opierajc si na zasadzie
3
r�wno[ci wzajemnych [wiadczeD. Cena na rynku ma gwarantowa r�wno[ uprawnieD i korzy[ci obu partner�w.
Odej[cie od zasady r�wno[ci oznacza wyzysk jednego partnera i jest pogwaBceniem zasady sprawiedliwo[ci.
Zamknity rynek oraz [ci[le okre[lona forma dziaBalno[ci wytw�rczej eliminuj oddziaBywanie konkurencji jako
czynnika dynamizujcego |ycie gospodarcze i spoBeczne.
Epoka nowo|ytna generuje wiele nowych zjawisk gospodarczych zwizanych z odkryciami geograficznymi,
ekspansj kolonialn, rozwojem handlu midzynarodowego, powstaniem nowych form instytucjonalizujcych
dziaBalno[ gospodarcz. Zmienia si tak|e mentalno[ gospodarcza. Dokonuj si w tym okresie istotne
przemiany w |yciu gospodarczym, w sferze ideologicznej, politycznej i kulturalnej, kt�re literatura okre[la mianem
merkantylizmu. Strategicznym celem merkantylizmu byBo d|enie do powikszania dochodu spoBeczeDstw przez
pozyskiwanie kruszcu, handel midzynarodowy, protekcj celn i industrializacj kraju".11 Dominuje bowiem
pogld, |e o sile paDstwa decyduj zasoby posiadanego kruszcu.
Bogactwo uto|samiano z pienidzem kruszcowym. Merkantylizm warto[ pienidza uzale|niaB od jego ilo[ci w
obiegu i parytetu siBy nabywczej. Warto[ pienidza ksztaBtowaBa si w zale|no[ci od rzadko[ci (ilo[ci) oraz sytuacji
gospodarczej (fluktuacja cen). Odr�|niano substancjaln warto[ pienidza od jego oceny spoBecznej.
Merkantylistyczny obraz pienidza i jego oddziaBywanie na |ycie gospodarcze i spoBeczne wykraczaB poza ramy
sformuBowane przez [redniowieczn teologi moraln (kanonist�w, scholastyk�w). StaB si jednocze[nie zal|kiem
rozwijajcych si p�zniej teorii liberalnych.
Merkantylizm wpBywa na rozw�j nowej formy systemu rynkowego. Obszar geograficzny i spoBeczny rynku
poszerzyB si. PrzyjB po raz pierwszy form rynku midzykontynentalnego. Wymiana midzynarodowa, kt�r
determinowaBo d|enie paDstwa do uzyskania dodatniego bilansu handlowego, byBa najskuteczniejszym
sposobem zdobycia zBota i srebra. Polityka handlowa paDstwa w okresie merkantylizmu sprowadzaBa si do
zamykania rynku wewntrznego, przy jednoczesnej ekspansji zewntrznej. Merkantylizm wytwarzaB
zapotrzebowanie na ochronne funkcje paDstwa oraz formuBowaB pogld, |e gospodarka jest istotnym
instrumentem siBy paDstwa.
W epoce nowo|ytnej ksztaBtuj si nowe relacje pomidzy |yciem spoBecznym a gospodarczym. Nowa forma rynku,
poszerzajca zakres aktywno[ci ekonomicznej, powoduje stopniowe odej[cie od struktur gospodarczych o
charakterze rodzinnym, wsp�lnotowym w stron przedsiwzi podejmowanych indywidualnie. Na ksztaBt |ycia
zbiorowego oddziaBuje z narastajc siB czynnik egoistyczny, zwizany [ci[le ze wsp�Bzawodnictwem. Wzrost
znaczenia czynnika egoistycznego jest spowodowany rozszerzajcym si rynkiem zbytu oraz przy[pieszonym
tempem rozwoju technologii produkcji i rozwijajcej si specjalizacji. Merkantylizm rozsadzaB zbyt ciasne dla
szerokich stosunk�w handlowych i dziaBalno[ci produkcyjnej formy pierwotnej wizi i organicznej zale|no[ci
jednostek, co byBo charakterystyczne dla epoki [redniowiecznej. W praktyce prowadziBo to do narastania
zr�|nicowania spoBecznego oraz wyraznego rozr�|nienia pomidzy sfer paDstwa, ko[cioBa, rodziny, gospodarki
itd. Merkantylizm uksztaBtowaB now form zwizk�w pomidzy paDstwem a |yciem gospodarczym. Podstaw
funkcjonowania paDstwa staje si jego bud|et oraz polityka fiskalna.
ZaBo|enia merkantylizmu byBy przedmiotem krytyki przedstawicieli XVIII-wiecznego fizjokratyzmu. Fizjokraci
uznawali wyBcznie produktywny charakter ziemi. Dajc priorytet rolnictwu, zwracali r�wnie| uwag na konieczno[
rozwoju przemysBu i handlu. System |ycia gospodarczego proponowany przez fizjokrat�w odwoBywaB si do zasad
wolno[ci i wBasno[ci. Wolno[ jest dana czBowiekowi wraz z jego natur. Pr�ba jej ograniczenia oznacza
uniemo|liwienie dziaBania jednostki zgodnie z jego natur. WedBug fizjokrat�w wolne dziaBanie czBowieka staje si
podstawowym kanonem |ycia gospodarczego, jest jednocze[nie genez postpu spoBecznego. Fizjokraci formuBuj
postulat laisser faire, laisser passer, kt�re kolejna epoka odwoBujc si do zasad liberalnych wprowadza w
|ycie. Proponuj te| wolny handel, kt�ry obejmowaBby nie tylko rynek wewntrzny, ale tak|e midzynarodowy.
Liberalne idee staBy si podstaw modelu gospodarczego, kt�ry uwzgldniaB autonomi jednostki oraz d|enia do
maksymalizacji korzy[ci osobistych. Interes osobisty stanowi dla liberaBa zasadniczy motyw dziaBalno[ci czBowieka,
kt�ry w warunkach wolno[ci umo|liwia samoczynny rozw�j gospodarczy i spoBeczny. Pierwotny nurt liberalny
okre[laB spoBeczeDstwo poprzez pryzmat samoregulujcych si interes�w jednostkowych (A. Smith). Integracj
spoBeczn ma zapewnia samoczynna koordynacja tych interes�w. Jednocze[nie wskazywano na rynek i
pogBbiajce si podziaBy pracy jako na zr�dBa ksztaBtowania si nowoczesnego spoBeczeDstwa. Pod wpBywem
dziaBania rynku jednostka przeistacza si z ksztaBtowanego przez wieki homo traditionalis w homo rationalis,
kt�rego motywem dziaBania jest zysk. Rynek umo|liwia bowiem jednostkom wymian ich ekonomiczno-
racjonalnych interes�w. Budowany na bazie rynku model ekonomiczno-racjonalnych zale|no[ci odegraB istotn
rol w okresie pierwszej rewolucji przemysBowej.
Interes jednostkowy oraz zasada konkurencji to zasadnicze wyznaczniki dziaBalno[ci gospodarczej. Konkurencj
interpretowano jako form niezale|nego postpowania partner�w gospodarczych na rynku. Poprzez mechanizmy
polityczno-prawne klasyczny typ rynku tworzy system ochrony dla funkcjonowania zasady konkurencji. Sdzono
bowiem, |e gospodarka skierowana na zysk staje si coraz bardziej ludzka, umo|liwia peBniejsze zaspokojenie
ludzkich potrzeb. D|enie do zysku powoduje wzrost zasob�w przeznaczonych do podziaBu, co polepsza los
ludzko[ci. Liberalizm zastosowany w praktyce gospodarczej spowodowaB z jednej strony odpolitycznienie
gospodarki, a z drugiej odekonomizowanie polityki. Strukturom politycznym paDstwa przypadBa rola str�|a
nocnego. Pod naporem negatywnych zjawisk spoBecznych liberalizm dopuszcza mo|liwo[ interwencyjnych
dziaBaD paDstwa (J. S. Mill). Cykliczno[ wystpowania kryzys�w gospodarczych, pauperyzacja, ploretaryzacja
4
spoBeczeDstwa wyznaczaBy nowe, bardziej aktywne role paDstwa. J. Sismondi wskazywaB na brak zgodno[ci
interesu osobistego z interesem spoBecznym w warunkach wolnej konkurencji"12, zaznaczajc jednocze[nie, |e
wolna konkurencja nie przetwarza wzrostu ilo[ci d�br samoczynnie we wzrost dobrobytu spoBecznego".13
2.2. Koncepty system�w gospodarki rynkowej
PrzeksztaBcanie si systemu zhierarchizowanego w system, kt�ry umo|liwia czBowiekowi ksztaBtowanie wBasnego
|ycia, jest [ci[le zwizany z rozwojem gospodarki rynkowej. Postpujcy przez wieki wzrost wymiany handlowej
byB jednocze[nie pBaszczyzn rozprzestrzeniania si nowych idei i form organizacyjnych |ycia spoBecznego. Nowe
wizje |ycia przenosiBy si z miast kupieckich Wielkiej Brytanii i Niderland�w na Europ Zachodni. NajpeBniej
rozwijaBy si one w tych paDstwach, w kt�rych nie funkcjonowaBa despotyczna wBadza polityczna. W XVIII wieku
idee kupieckie rozprzestrzeniaBy si w rozwinitych formach w Europie Zachodniej, Nowym Zwiecie, docierajc
r�wnie| do Europy Zrodkowej i Wschodniej. W tym okresie u[wiadomiono sobie, |e wolna i spontaniczna
dziaBalno[ jednostek mo|e by siB motoryczn postpu spoBecznego. Najwa|niejsz przesBank idei postpu byBo
d|enie do wyzwolenia jednostki z wiz�w, jakie nakBadaBo na ni prawo stanowe i przypisane jej sposoby
postpowania. Zlikwidowanie ograniczeD, kt�re przemoc utrzymywaBy energi jednostki w nienaturalnie wskich
ramach parali|u ekonomicznego, politycznego i spoBecznego, staBo si celem siB tw�rczych formujcej si
gospodarki rynkowej. PeBna wolno[ jednostki oznaczaBa jednocze[nie wolno[ przysBugujc w r�wnym stopniu
ka|dej jednostce danego spoBeczeDstwa. Likwidacja barier dla indywidualnego nowatorstwa BczyBa si ze
wzrostem zdolno[ci czBowieka do zaspokajania swych potrzeb.
Na gruncie my[li o[wieceniowej formowaBa si nowa idea postpu. Na jej nowatorski charakter rzutowaBo
odwoBanie si do osigni nauki oraz uwzgldnienie przesBanek ekonomiczno-spoBecznych. Jeden i drugi aspekt
nie byB spotykany w my[li staro|ytnej i [redniowiecznej, opisujcej zjawisko rozwoju.
Osignicia nauki wytworzyBy poczucie ograniczono[ci prawd odkrytych przez staro|ytno[".14 Rewolucja naukowa
spowodowaBa, |e wyrazem postpu staBa si wiedza (A. Turgot). Natomiast wedBug A. de Conderceta wiedza
wyznacza kierunek postpu rodzaju ludzkiego. Jednocze[nie dowodzi on, |e og�lny postp ludzko[ci jest niczym
innym jak tylko wynikiem rozwoju indywidualnego. Wraz z pojawieniem si idei postpu ksztaBtowaBo si nowe, nie
wystpujce wcze[niej przekonanie co do natury [wiata, miejsca w nim czBowieka oraz znaczenia wiedzy i historii.
Zasadnicz przesBank idei postpu byBo powstanie nowo|ytnej nauki odwoBujcej si do matematycznych modeli
(Kartezjusz) i empirii (J. Locke). Dowodzono powszechnie, |e doskonalenie wiedzy byBo w przeszBo[ci i bdzie w
przyszBo[ci wystarczajcym czynnikiem postpu. Rozw�j nauki spowodowaB, |e statyczny [wiat czBowieka
staro|ytnego i [redniowiecznego wzbogacany byB przez pierwiastek dynamiczny. Formowano nowe wizje dotyczce
ontycznej struktury [wiata, kt�ry stawaB si ontycznie otwarty, co oznaczaBo, |e mo|liwe staBo si tworzenie w [wiecie
czego[ absolutnie nowego. Dynamiczny [wiat budowaB dynamiczne wizje czBowieka, kt�re eksponowaBy jego wol
jako siB napdow rozwoju i historii. W wymiarze praktycznym dla nowych siB politycznych postp byB r�wnoznaczny
ze zmian starego ukBadu siB politycznych i spoBecznych. OznaczaBo to odrzucenie solidarystycznych koncepcji
spoBeczeDstwa i zastpienie ich Badem spoBecznym, bazujcym na wolnym dziaBaniu jednostki.
WedBug fizjokrat�w wolne dziaBanie czBowieka oraz funkcjonowanie praw gospodarczych s zr�dBem postpu
spoBecznego. Rozw�j fizjokratyzmu utorowaB drog dla prd�w my[lowych, kt�re stworzyBy naukowy system
ekonomii. A. Smith byB pierwszym uczonym, kt�ry nadaB ekonomii wymiar nauki nomotetycznej. Jego rozwa|ania
naukowe uwzgldniaj obok aspektu ekonomicznego r�wnie| zagadnienia moralne. Problematyka
socjologiczna jest zawarta w obu wtkach jego aktywno[ci naukowej. W swojej wizji |ycia spoBeczno-
gospodarczego odwoBywaB si do naturalnych skBonno[ci si czBowieka do maksymalizacji korzy[ci osobistych przy
najmniejszych mo|liwie kosztach. Interes osobisty stanowi zasadniczy motyw dziaBalno[ci czBowieka. Ten szkocki
uczony okre[laB spoBeczeDstwo przez pryzmat samoregulujcych interes�w osobistych.
Integracj spoBeczn zapewnia wedBug niego samoczynna koordynacja interes�w jednostkowych.
Zwiatopogldowy indywidualizm oraz przekonanie o niezawodnym dziaBaniu invisible hand stanowiBy istot
liberalizmu wedBug A. Smitha. Interes osobisty w warunkach wolno[ci umo|liwia samoczynny rozw�j gospodarczy i
spoBeczny, a rynek i pogBbiajcy si podziaB pracy to zr�dBa ksztaBtowania si nowoczesnego spoBeczeDstwa.
D. Ricardo rozwija system teoretyczny zaproponowany przez A. Smitha. Tworzc zrby ekonomii politycznej,
odwoBuje si do psychologiczno-utylitarnej koncepcji czBowieka gospodarujcego. Zbudowany przez D. Ricardo
model ekonomiczno-racjonalnych zale|no[ci odgrywaB istotn rol w okresie rewolucji przemysBowej. ByB znaczcym
impulsem w rozwoju angielskiej szkoBy klasycznej. Do teorii ekonomicznej D. Ricardo odwoBuj si kolejne pokolenia
ekonomist�w, w[r�d kt�rych nale|y wymieni J. S. Milla. Dokonuje on syntezy ekonomii klasycznej, kt�r uzupeBnia
jednocze[nie o jej r�|ne, nie zawsze wcze[niej do koDca opracowane elementy. Od swoich poprzednik�w przyjmuje
do swojej syntezy koncepcje, kt�re okre[laB jako najbardziej warto[ciowe. Pogldy czoBowych reprezentant�w
liberalizmu nie byBy jednolite, ale BczyBo je odwoBanie si do nauki i jej metodologii, respektowanie zasad
racjonalizmu i empiryzmu. Analiza podstaw liberalizmu wykazuje fundamentalne czsto rozbie|no[ci pomidzy
tezami J. Locke'a, D. Hume'a, T. Hobbesa, Woltera, A. Smitha, D. Ricardo, J. S. Milla, J. B. Saya, ale wsp�lne jest
dla nich d|enie do rozszerzenia autonomii jednostek w |yciu spoBecznym i gospodarczym. Pogldy liberaB�w
angielskich przybieraBy form radykalizmu liberalnego. OdwoBywaB si on bowiem do idei utylitarnych, etyki
niezale|nej. WBadzom paDstwa przypisywano naczelne miejsce, kosztem ogniw po[rednich. Natomiast liberalna
5
szkoBa francuska odwoBywaBa si do utylitaryzmu nawizujc jednocze[nie do racjonalistycznych idei o[wiecenia
francuskiego. Nie akceptowaBa zaBo|eD etyki niezale|nej upatrujcej w woli wikszo[ci ostateczne zr�dBa prawa.
Liberalizm francuski uznawaB r�wnie| konieczno[ respektowania zasad prawa naturalnego. Liberalizm angielski
opowiadaB si za relatywizmem prawnym. Prawo bowiem zawdzicza swoje istnienie oraz tre[ woli wikszo[ci.
Natomiast racjonalizm francuski akceptowaB koncepcj praw powizanych z natur ludzk, podkre[lajc
jednocze[nie nadrzdno[ prawa naturalnego w stosunku do pozytywnego prawa ludzkiego. Oba nurty opowiadaj
si za paDstwem prawa, i to niezale|nie od r�|nic w interpretowaniu genezy prawa oraz jego zwizk�w z etyk.
Pierwotne formy liberalizmu budowaBy porzdek spoBeczny, ekonomiczny i polityczny, w imi realizacji jednostkowej
wolno[ci. Z zasady wolno[ci liberalizm uczyniB warto[ absolutn. Pierwszy liberalizm, �w indywidualistyczny, d|yB
do nadania jednostce jak najwikszego obszaru swobody. Wolno[ oznaczaBa jednocze[nie walk z wszelkimi
formami ograniczenia jednostkowej niezale|no[ci ze strony rodziny, paDstwa czy Ko[cioBa. Tw�rcy liberalizmu
budowali wizj wolno[ci na miar rzeczywistych potrzeb konkretnego czBowieka, gBoszc jednocze[nie zasad
r�wnej wszystkim wolno[ci. Wolno[ poddano autonomicznej wBadzy jednostki, co spowodowaBo, |e przyjBa ona
form wolno[ci nieukierunkowanej, a w skrajnych przypadkach wolno[ci do samowoli. W wymiarze spoBecznym
powodowaBo to zrywanie wizi spoBecznych i atomizacje spoBeczeDstwa. Nowa liberalna ideologia d|yBa do budowy
spoBeczeDstwa pluralistycznego. PeBna wolno[ gospodarcza jednostki, obok wBasno[ci prywatnej i zasady
nieingerencji paDstwa w stosunki gospodarcze, byBa podstawow zasad programu gospodarczego leseferyzmu,
realizowanego w XIX wieku w krajach rozwinitych.
W inny spos�b okre[la relacje pomidzy jednostk a spoBeczeDstwem, |yciem gospodarczym a |yciem spoBecznym
szkoBa historyczna, rozwijana w Niemczech w XIX wieku. W swoich podstawach historyzm niemiecki odwoBywaB si do
uniwersalizmu filozoficznego, proponowanego przez J. Fichte, G. Hegla, F. Schellinga. Wychodzili oni z innych
zaBo|eD ni| racjonalistyczna filozofia XVIII wieku, do kt�rej odwoBywaB si indywidualizm i filozofia spoBeczna
klasycznej ekonomii. Teoria idealizmu, kt�rego przedstawicielem jest J. Fichte opisuje dzieje ludzko[ci jako stopniow
realizacj idei wolno[ci. Jednocze[nie zaznacza, |e sta si wolnym jest nakazem moralnym czBowieka. Dla
idealist�w niemieckich punktem wyj[cia byBo spoBeczeDstwo (paDstwo) rozumiane jako caBo[. Natomiast jednostka
byBa pochodn spoBeczeDstwa. Umo|liwia to J. Fichtemu zbudowanie programu tzw. paDstwa zamknitego, a G.
Heglowi pozwala na stwierdzenie, |e najwy|sz form rozwoju paDstwa jest system pruski. Monarchia konstytucyjna,
wedBug Hegla, byBa najlepszym zabezpieczeniem przed despotyzmem, ale i demokracj.
Tw�rca historyzmu, A. M�ller, twierdziB, |e paDstwo to specyficzna odrbna caBo[, niezale|na od woli ludzkiej,
konieczna i zawsze istniejca, stanowica podstaw organizacji spoBeczeDstwa".15 SzkoBa historyczna odwoBuje si
do przesBanek ideowych, r�|nicych si od zasad liberalizmu. A. M�ller powiksza klasyczny zestaw trzech
czynnik�w produkcji (praca, kapitaB, ziemia) o kapitaB duchowy, obejmujcy wiedz, uzdolnienia, kultur i
cywilizacj".16 W zaproponowanym systemie gospodarstwa spoBecznego uwzgldnia nie tylko czynniki produkcji,
ale r�wnie| warto[ci kultury oraz cechy i kwalifikacje obywateli element |ycia spoBecznego. Zaznacza
jednocze[nie, |e gospodarstwo spoBeczne polega na wsp�BdziaBaniu opartym o uczucia spoBeczne, a nie na
wsp�Bzawodnictwie, kt�re rozbija jedno[ spoBeczn".17 A. M�ller ukazuje zwizki pomidzy |yciem gospodarczym
i spoBecznym, odwoBujc si do innych zasad ni| A. Smith.
Gospodarka rynkowa bazowaBa na wsp�Bzawodnictwie, a nie wsp�BdziaBaniu jak tego chciaB A. M�ller. Jednak
uwzgldnienie przez niego pierwiastka spoBecznego w tak znacznym stopniu rzutowaBo na nastpne pokolenia
ekonomist�w i socjolog�w niemieckich. Jest on obecny zar�wno w romantycznej szkole ekonomii (F. List), w starej
szkole historycznej (W. Roscher, B. Hildebrand, K. Knies), jak r�wnie| w mBodszej szkole historycznej (G.
Schmoller, G. Knapp, K. Biicher, H. Herkner). Historyzm podkre[laB integralno[ zjawisk spoBecznych, co
uniemo|liwia wyodrbnienie sensu stricto zjawiska gospodarczego. Procesy gospodarcze Bczono ze zjawiskami
spoBecznymi. Razem dopiero rzutuj one na ksztaBt dociekaD ekonomii jako nauki nomotetycznej. ZBo|ono[
zjawisk przemawiaBo za zachowaniem suwerenno[ci ekonomii i socjologii, kt�r uznaj r�wnie| przedstawiciele
niemieckiego historyzmu. Natomiast pojawiBo si nowe pole badawcze zajte z czasem przez rozwijajc si
socjologi gospodarki. Miejsce integralno[ci zjawiska spoBecznego, co byBo punktem wyj[cia historyzmu, zajBa
analiza spoBeczna zjawiska gospodarczego, stajc si zarazem zadaniem socjologii gospodarczej. Socjologiczne
znaczenie ekonomicznej szkoBy historycznej polega na tym, |e og�lnie obowizujce prawa formowane przez
klasyczn teori ekonomiczn umiejscawia w ramach historyczno-spoBecznych".18
Problematyka zale|no[ci pomidzy |yciem gospodarczym a spoBecznym jest r�wnie| obecna w polskiej my[li
ekonomicznej, kt�ra rozwija si wraz z narastaniem stosunk�w kapitalistycznych w XVIII wieku.
W pierwszym okresie dominuje fizjokratyzm, kt�ry nastpnie jest zastpowany elementami ekonomii klasycznej.
Polscy fizjokraci powoBuj si na porzdek naturalny, wolno[ i wBasno[ osobist (J. Wybicki). Zalecaj sBabej
gospodarczo Rzeczypospolitej stosowanie polityki protekcjonistycznej (J. Nax). H. KoBBtaj podkre[la znaczenie pracy
czBowieka, upatruje w niej zr�dBa bogactwa. Podobnie S. Staszic, odwoBujc si do fizjokratyzmu, wskazywaB
jednocze[nie na znaczenie dla |ycia spoBeczno-gospodarczego zasad: wolno[ci, r�wno[ci i wBasno[ci prywatnej. Jest
on jednym z najbardziej reformatorskich umysB�w i dziaBaczy spoBecznych i politycznych w pierwszych dziesitkach lat
porozbiorowej Polski. W dziaBaniu spoBeczno-reformatorskim S. Staszic odwoBuje si do solidarnego wsp�BdziaBania w
|yciu gospodarczym (Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze Ratowania si Wsp�lnie w Nieszcz[ciu). Na gruncie
polskim ekonomi klasyczn rozwija F. Skarbek. Autor Gospodarstwa narodowego odwoBuje si do koncepcji A.
Smitha, J. Saya, ale tak|e do interwencjonizmu S. Sismondiego. Teori ekonomiczn Bczy z dziaBaniem
6
praktycznym. F. Skarbek formuBuje teori naturalnego rozwoju |ycia gospodarczego.
Z ducha O[wiecenia wyrosBy fizjokratyzm i ekonomia klasyczna, dla kt�rych potrzeba wolno[ci przyjmuje form
postulatu ekonomicznego. Przedstawiciele tych nurt�w w wolnej konkurencji indywidualnych interes�w upatruj
podstawy naturalnego porzdku w [wiecie. Rodzcy si liberalizm eksponowaB w swojej ekonomii utylitaryzm
indywidualistyczny, podkre[lajc jednocze[nie, |e utylitaryzm spoBeczny musi prowadzi do totalizmu. Dla
pierwotnych form liberalizmu |ycie spoBeczne jest konsekwencj egoizmu jednostki. Podkre[la si zgodno[
interesu jednostki z interesem spoBecznym, wskazujc na ich zr�dBa w naturze ludzkiej. Interes spoBeczny jest sum
interes�w jednostek, a spoBeczeDstwo jest zbiorem jednostek. Przyjty nominalizm spoBeczny prowadziB zreszt do
uznania spoBeczeDstwa za fikcyjne ciaBo".
W koncepcji szkoBy klasycznej zjawiska spoBeczne s ostatecznie zdeterminowane przez zjawiska psychologiczne.
Model ekonomii klasycznej operowaB jednowymiarow koncepcj czBowieka homo oeconomicus, doskonaB
konkurencj i niewidzialn rk, kt�re narzucaBy [wiatu pewien porzdek i harmoni, pomimo chaosu i
wystpujcych sprzeczno[ci.
Odstpstwa od tej koncepcji (S. Sismondi, szkoBa historyczna) nie miaBy znaczenia praktycznego. �wczesny [wiat
gospodarczy i spoBeczny przez przeszBo sto lat po Rewolucji Francuskiej realizowaB zasady narzucane przez
doktryn liberaln. Liberalnym zasadom, stosowanym z wielk konsekwencj, w praktyce towarzyszyBa utopijna
wizja przyszBo[ci. Nadej[cie spoBeczeDstwa przemysBowego miaBo by sposobem na rozwizanie najwa|niejszych
problem�w spoBecznych. Koncepcja spoBeczeDstwa przemysBowego, kt�r zapocztkowaB H. Saint-Simon, a
p�zniej rozwija A. Comte i H. Spencer, przez caBy XIX wiek miaBa charakter industrialnej utopii. Rozwizanie
narastajcych problem�w spoBecznych Bczono [ci[le z rozwojem przemysBu i techniki, nauki i organizacji. Rozw�j
spoBeczny byB traktowany jako nieprzerwany proces postpu. Wprawdzie A. Comte dostrzegaB rozbie|no[ wizji i
rzeczywisto[ci spoBecznej, kt�r korygowa pragnB poprzez scentralizowan wBadz. TwierdziB bowiem, |e silny
rzd jest potrzebny dla przy[pieszenia przebudowy spoBeczeDstwa. Natomiast H. Spencer odrzucaB koncepcje
scentralizowanego paDstwa. ByB zdania, |e w spoBeczeDstwie industrialnym nie ma miejsca na rozbudow funkcji
paDstwa. Konflikty spoBeczne miaBy ulec redukcji w spoBeczeDstwie nastawionym na wytw�rczo[ i racjonalno[.
Wraz z rozwojem liberalnej praktyki gospodarczej nastpowaB proces stagnacji teorii ekonomii klasycznej. Jej
tw�rcy szeroko odwoBywali si do filozofii, racjonalizmu i empiryzmu, to kontynuatorzy ograniczali czsto pole
badaD do pBaszczyzny psychologicznej. CzBowiek gospodarujcy zostaB zastpiony homo oeconomicus, kt�rego
istot staBa si egoistyczna pogoD za zyskiem. Praca czBowieka przyjBa antyhumanistyczn posta towaru. Teoria
ekonomiczna sprowadzona zostaBa do poziomu racjonalnej mechaniki zysku. Jej sfera zainteresowania nie
obejmowaBa w wystarczajcym zakresie takich zjawisk politycznych i spoBecznych, jak proletaryzacja
spoBeczeDstwa, koncentracja kapitaBu, imperializm, monopolizacja rynku.
W drugiej poBowie XIX wieku zaczto dostrzega oderwanie my[li ekonomicznej od rzeczywisto[ci spoBecznej.
NarastaBa krytyka wizji liberalnych zar�wno w obozie jej zwolennik�w, jak i w innych nurtach intelektualnych.
Krytyka ta nie ograniczaBa si do stanu mentalno[ci czy [wiadomo[ci spoBecznej, ale objBa tak|e mechanizmy
funkcjonowania systemu spoBeczno-gospodarczego. Punkt ci|ko[ci zostaB przeniesiony ze stadium [wiadomo[ci
spoBecznej na kategorie przyczyn i skutk�w. Coraz powszechniej przyjmowany byB pogld, |e analiza konkretnych
zjawisk daje wicej dla rozwoju spoBecznego ni| powielanie haseB uzdrowienia caBej ludzko[ci.
Krytyka zasad leseferyzmu prowadzona jest z r�|nych pozycji intelektualnych. Krzepncy ruch socjalistyczny
opowiadaB si otwarcie przeciwko liberalizmowi. PropagowaB ideaBy sprawiedliwo[ci spoBecznej, wikszej r�wno[ci i
bezpieczeDstwa oraz wolno[ ekonomiczn, bez kt�rej uzyskana ju| wolno[ polityczna jest maBo warta. Jego
skrajny ruch marksowski w walce klas upatrywaB klucz historii, a przez rewolucj proletariack chciaB zburzy
system kapitalistyczny i na jego gruzach zbudowa nowy porzdek spoBeczny. Nazbyt rewolucyjne programy
polityczne sytuowaBy ten ruch poza ramami wizji liberalnych.
Zasady leseferyzmu byBy przedmiotem krytyki ze strony nauki Ko[cioBa. Leon XIII w encyklice Rerum novarum
zaznaczaB, |e ustr�j kapitalistyczny jest ustrojem krzywdy spoBecznej".20 Na bazie chrze[cijaDskiego personalizmu
H. Pesch wykazuje bBdne zaBo|enie teorii liberalnej, zarzucajc jej trzy zasadnicze bBdy. Po pierwsze zbyt
wiele uwagi po[wicaBa czynnikom indywidualnym, zaniedbujc problematyk rodziny i innych form |ycia
spoBecznego".21 Po drugie akcentowaBa materialne aspekty transakcji gospodarczych kosztem motywacji cel�w i
bodzc�w moralnych".22 Po trzecie zaniedbywaBa rozpoznanie wsp�lnego dobra oraz celu narodowego
przedsiwzicia"23. Przedstawiciele katolicyzmu spoBecznego upatrywali w bBdach liberalizmu przyczyn
atrakcyjno[ci ideologii socjalistycznej i marksowskiej dla wielu krg�w spoBecznych.
Druga poBowa XIX wieku to okres poszukiwaD nowych rozwizaD w sferze |ycia spoBecznego i gospodarczego.
Warte odnotowania s d|enia F. Le Playa do odbudowy zniszczonych przez indywidualizm struktur spoBecznych.
Podejmujc kwestie Badu spoBecznego, opowiadaB si on za budow pokoju spoBecznego, bazujcego na prawach
moralnych, sprawiedliwo[ci spoBecznej oraz samorzdzie terytorialnym. F. Le Play d|yB do gruntownego
zreformowania spoBeczeDstwa francuskiego, ale opierajc si na zasadach liberalnych i demokratycznych. Reformy
spoBeczne miaBy obj r�wnie| sfer produkcji i organizacji pracy. W dziaBalno[ci wytw�rczej opowiadaB si za
fundamentalnym znaczeniem wBasno[ci prywatnej, dialogu wsp�Bpracy pracodawc�w i pracobiorc�w, ochronie
pracy kobiet oraz sprawiedliwych pBacach.
Dorobek naukowy oraz propozycje dziaBaD praktycznych, ich uniwersalno[ i nowoczesno[ umiejscawiaj F. Le
7
Playa w gronie prekursor�w rozwizaD stosowanych w nastpnym wieku.
Przeciwstawieniem dla skrajnego indywidualizmu byB ruch sp�Bdzielczy, rozwijajcy si szczeg�lnie dynamicznie na
przeBomie XIX i XX wieku. W[r�d licznego grona dziaBaczy i ideolog�w sp�Bdzielczo[ci istotne s pogldy K.
Fouriera. ReprezentowaB pogld indywidualistyczny, ale pragnB jednocze[nie przebudowy spoBeczeDstwa. W jego
rozumieniu czBowiek jest sam w sobie dobry, nale|y jedynie wynalez system spoBeczny, w kt�rym dobre cechy
byByby rozwijane. Szans przebudowy |ycia spoBecznego upatrywaB w mikrostrukturach spoBecznych, a zwBaszcza
we wsp�lnotach lokalnych, kt�re miaBy by samowystarczalne. Proponowane przez K. Fouriera gminy wsp�lnoty to
jeszcze jedna z wizji, kt�ra nigdy nie zostaBa urzeczywistniona.
Nadu|ycia systemu laisser faire doprowadziBy do istotnych przewarto[ciowaD r�wnie| w doktrynie liberalnej. A.
Marshall dowodziB, i| zr�dBem dziaBaD gospodarczych jest sfera psychiczna czBowieka, jednocze[nie uwa|ajc, |e
paradygmat homo oeconomicus me oddaje w peBni ich istoty. Wskazuje on tak|e na nieegoistyczny charakter
motywacji i dziaBaD jednostkowych. Podkre[laB, |e ekonomi[ci badajc czyny jednostek, badaj je raczej w
zwizku z |yciem spoBecznym ni| indywidualnym".24 R�wnie| J. Schumpeter twierdziB, |e ekonomia klasyczna
popeBniBa bBd, posBugujc si modelem homo oeconomicus. Bezzasadne jest rozcignicie sztucznie stworzonej
psychologii jednostki, skrajnie indywidualistycznej i egoistycznej na caBo[ rozwa|aD ekonomicznych".25 Nurt
neoliberalny postrzegaB czBowieka jako fenomen ekonomiczny o strukturze bogatszej ni| klasyczny homo
oeconomicus. Teoria ekonomiczna podejmuje problem human capital. Wielu ekonomist�w przestaje traktowa
czBowieka jako kapitaB przynoszcy jedynie doch�d czy towar r�wny pBacy. Warto[ ekonomiczna ludzi zostaje
poszerzona o pierwiastki humanistyczne. Kierunek nowego sposobu my[lenia zapocztkowaB proces odwrotu od
mechanizm�w ku humanizmowi.
Powszechny niedostatek staje si wyzwaniem dla ekonomiki dobrobytu, kt�r buduje szkoBa w Cambridge (A.
Marshall, A. C. Pigou) oraz o[rodek wiedeDski (E. von Bohm-Bewerk, C. Menger, F. von Wieser). Now
ekonomi dobrobytu rozwija J. R. Hicks. W wymiarze politycznym tworzone s zrby paDstwa dobrobytu, kt�re w
pierwszym stadium obejmuje opiek najubo|sze warstwy i grupy spoBeczne, aby w drugiej fazie (nowa ekonomia
dobrobytu) obj ju| caBe spoBeczeDstwo. Zasadniczym celem paDstwa dobrobytu byBo zagwarantowanie
obywatelom minimum socjalnego i ochrony przed nieszcz[liwymi zdarzeniami.
Zwiatowy kryzys w 1929 roku spowodowaB ostateczny przeBom w my[li ekonomicznej. Kryzys lat trzydziestych
podwa|yB zaufanie do zasad liberalnych, a szczeg�lnie ich mo|liwo[ci samoczynnego regulowania porzdku
spoBecznego i gospodarczego. Recesja gospodarcza oraz masowe bezrobocie spowodowaBy wstrzs w krgach
liberalnie zorientowanych my[licieli i polityk�w. Stanli oni wobec konieczno[ci interwencji paDstwa w procesy
gospodarcze i spoBeczne. WedBug W. Euckena niezbdne staBo si poszukiwanie sposobu poBczenia
podstawowych warto[ci liberalnych z konieczno[ci bezpo[redniego oddziaBywania paDstwa na |ycie
gospodarcze i spoBeczne.
J. M. Keynes podejmuje problematyk funkcjonowania systemu gospodarczego w warunkach kryzysu
[wiatowego. Ten angielski ekonomista wskazuje na konieczno[ podejmowania dziaBaD interwencyjnych przez
paDstwo. WedBug niego sfera dziaBaD interwencyjnych paDstwa mo|e obejmowa wytw�rczo[, dystrybucj oraz
polityk kredytow. W swojej Og�lnej teorii na plan pierwszy wysuwa zagadnienie ksztaBtowania si dochodu
spoBecznego, uwa|aB bowiem, |e inwestycje s czynnikiem decydujcym dla rozwoju gospodarczego. WedBug J.
Keynesa popyt wyznacza rozmiary poda|y. Elastyczna polityka finansowa paDstwa, rozwinicie programu
inwestycyjnego oraz dziaBanie w zakresie dystrybucji dochodu narodowego umo|liwiaj likwidacj kryzys�w i
bezrobocia. ZaBo|enia J. Keynesa realizowano w programie New Deal", prowadzc na szerok skal roboty
publiczne. R�wnie| rozbudowane programy rob�t publicznych oraz rozw�j przemysBu zbrojeniowego
spowodowaBy peBne zatrudnienie w III Rzeszy.
W my[li niemieckiej teoria neoliberalna przyjBa form ordoliberalizmu, kt�ry w istocie swojej BczyB wolno[ z
porzdkiem spoBecznym i jego zabezpieczenie przez silne paDstwo.
Ordoliberalizm opowiadaB si za kontrol prawn paDstwa nad porzdkiem wsp�Bzawodnictwa na rynku. Aad
gospodarczy winien pozostawa bowiem w okre[lonych zwizkach z porzdkiem spoBecznym, politycznym i
prawnym paDstwa. My[l ordoliberaln charakteryzowaBa pocztkowo tsknota za autorytarnym paDstwem. Po II
wojnie [wiatowej staBa si centralnym elementem spoBecznej gospodarki rynkowej. W jej ramach tw�rcy spoBecznej
gospodarki rynkowej poBczyli my[l neoliberaln z katolick nauk spoBeczn. SpoBeczna gospodarka rynkowa staBa
si syntez wolno[ci gospodarczej z zasadami sprawiedliwo[ci spoBecznej i pomocniczo[ci. System niemiecki byB
pocztkowo oparty na trzech a obecnie czterech grupach cel�w: politycznych, gospodarczych, spoBecznych, do
kt�rych w latach siedemdziesitych doBczono ochron [rodowiska naturalnego. W sferze politycznej odwoBuje si
do wolno[ci czBowieka, uznajc j za podstawowy warunek rozwoju. Wymiar demokratyczny zapewnia wolno[
czBowieka i demokratyczne formy sprawowania wBadzy. Porzdek gospodarczy odwoBuje si do zasad ordo-
liberalnych. Celem paDstwa jest tak|e aktywna ochrona d�br przyrody. SpoBeczna gospodarka rynkowa oparta na
zasadach rynkowych odwoBuje si jednocze[nie do interwencjonizmu paDstwowego. Ingerencja paDstwa nie mo|e
ogranicza efektywno[ci systemu w rozwizywaniu istniejcych problem�w.
W[r�d kraj�w rozwinitych zwBaszcza gospodark amerykaDsk cechuje specyficzne rozwizanie modelowe.
Liberalizm w Stanach Zjednoczonych r�|ni si od modelu dziewitnastowiecznego laisser faire, a tak|e oznacza
co[ innego od obecnego sposobu interpretowania tego pojcia w krajach europejskich. W swojej istocie odwoBuje
8
si do wolno[ci, ale r�wnie| dobrobytu i r�wno[ci. Z jednej strony wolno[, w tym wolno[ gospodarcza, jest
rozumiana jako cel sam w sobie. Z drugiej strony wolno[ ekonomiczna jest warunkiem sine ua non wolno[ci
politycznej, kt�ra oznacza brak przymusu w stosunkach midzyludzkich. PierwszeDstwo wolno[ci daje jednostce
prawo do rozstrzygania spraw etycznych. Podnoszc w latach trzydziestych hasBa r�wno[ci i dobrobytu
oznaczaBo odwoBanie si do paternalizmu i interwencjonizmu paDstwowego. Niemniej rola gospodarcza paDstwa
nie przyjBa nigdy takich rozmiar�w, jak w niekt�rych systemach paDstw europejskich (Szwecja, RFN). Model
amerykaDski kluczow rol przypisuje wBasno[ci prywatnej, kt�r jednocze[nie neutralizuje wszelkie formy
autorytarnego oddziaBywania paDstwa. Omawiajc specyfik liberalizmu amerykaDskiego nie spos�b pomin
monetaryzmu (M. Friedman).
GB�wn tez monetaryst�w jest to, |e zmiana nominalnej poda|y pienidza prowadzi do zmian cen i pBac.
Poprzez polityk pieni|n i fiskaln mo|na oddziaBywa na funkcjonowanie systemu spoBeczno-gospodarczego.
Przyrosty poda|y pienidza oddziaBuj na stop wzrostu. Celem polityki paDstwa jest zapewnienie stabilnego
systemu monetarnego w warunkach gospodarki rynkowej.
Rozw�j gospodarki rynkowej przybieraB r�|ne formy. Trudno wyliczy i ukaza wszystkie jego etapy bdz opisy
teoretyczne. Przez ostatnie kilka wiek�w mo|emy zauwa|y rozw�j struktur rynkowych oraz pokonanie" przez
gospodark rynkow innych konkurencyjnych system�w. Przez ostatnich dwie[cie lat gospodarka rynkowa
odwoBuje si do zaBo|eD idei liberalnych. Realizacja praktyczna zasad gospodarki rynkowej jest r�|norodna w
[wiecie. Gospodarka rynkowa w wymiarze poszczeg�lnych kraj�w jest pochodn nie tylko zasad wolnego rynku,
ale tak|e tradycji, warto[ci kulturowych, sytuacji politycznej, poziomu rozwoju gospodarczego itd. Sprawia to, |e
istniejce obecnie systemy r�|ni si od zaBo|eD teoretycznych. Cech wsp�ln jest budowanie rynku na
fundamentach wolno[ci, wBasno[ci prywatnej, konkurencji, stabilnym pienidzu, zapewniajcych odpowiedni
poziom bezpieczeDstwa spoBecznego i dobrobytu.
1
MaBa encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 723.
2
A. Paluch: Malinowski, Warszawa 1983, s. 66.
3
A. Paluch: op. cit., s. 66.
4
A. Paluch: op. cit., s. 86.
5
A. Paluch: Mistrzowie antropologii spoBecznej, Warszawa 1990, s. 138.
6
A. Paluch, Malinowski, Warszawa 1983, s. 81.
7
A. Paluch: op. cit., s. 87.
8
F. MBynarski: Pienidz i gospodarstwo pieni|ne, Krak�w 1947, s. 19.
9
A. Woll: Wirtschaftslexikon, M�nchen 1987, s. 369.
10
E. Taylor: Historia rozwoju ekonomiki, t. l, Lublin 1993, s. 13.
11
E. Taylor: op. cit., s. 31.
12
E. Taylor: op. cit., s. 109.
13
E. Taylor: op. cit., s. 109.
14
P. Rossi: Filozofowie i maszyny, Warszawa 1978, s. 83.
15
E. Taylor: op. cit., t. I. s. 207.
16
E. Taylor: op. cit., s. 207.
17
E. Taylor: op. cit., s. 208.
18
G. Reinhold: Wirtschaftssoziologie, M�nchen 1988, s. 10.
19
R. Ludwikowski, J. WileDski:./ S. Mili, Warszawa 1879, s. 93.
20
J. Majka: Katolicka nauka spoBeczna, Rzym 1986, s. 260.
21
M. Novak: Liberalizm sprzymierzeniec czy wr�g Ko[cioBa, Warszawa 1993, s. 95.
22
M. Novak: op. cit., s. 95.
23
M. Novak: op. cit., s. 95.
24
A. Marshall: Zasady ekonomiki, Warszawa 1925, s. 24.
25
S. Mikosik: Teoria rozwoju gospodarczego J. A. Schumpetera, Warszawa 1993 s. 52.
9
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Plakat WEGLINIEC Odjazdy wazny od 14 04 27 do 14 06 14gospodarka rynkowaod 02 07 09 do 10 07 09W Żelazny Żydzi polscy od początków XIX wieku do zagładyRola państwa w gospodarce rynkowejGospodarka rynkowaPlakat JELENIA GORA Przyjazdy wazny od 13 12 15 do 14 03 082 Istota gospodarki rynkowejWprowadzenie do gospodarki turystycznejUzaleznienie od nowych mediow edoWrowadzenie do gospodarki i ekonomii (kasia613)system produkcyjny w gospodarce rynkowej (13 stron)więcej podobnych podstron