plik


ÿþModuB 6: fragment ksi|ki: SBawomir Partycki SPOAECZNE FUNKCJE RYNKU, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 33 54 ROZDZIAA II: Od pierwotnych form rynku do gospodarki rynkowej 2.1. Rozwój rynku Pierwotne formy gospodarcze uto|samiaBy rynek z przestrzeni, w obrbie której dokonywano wymiany handlowej. Pojcie  rynek" oznaczaBo  miejsce spotkania w celu dokonania transakcji zakupu i sprzeda|y towarów".1 Genezy ksztaBtujcego si rynku nale|y poszukiwa w charakterystycznym dla czBowieka sposobie reagowania na jego wBasne potrzeby. Na pewnym poziomie rozwoju rynek staje si  [rodkiem do celu"  optymalizuje proces zaspokajania potrzeb. W warunkach gospodarki pierwotnej potrzeby peBniBy rol siBy motorycznej dla dziaBaD gospodarczych na co dzieD, stajc si jednocze[nie gBównym czynnikiem rozwoju gospodarczego i postpu spoBecznego. WedBug B. Malinowskiego potrzeby  maj walor uniwersalny, bowiem przysBuguj wszystkim jednostkom i wszystkim grupom spoBecznym".2 S skierowane na zewntrz, ku otoczeniu, gdzie znalez mog swoje zaspokojenie. Potrzeba jest u[wiadamiana przez odczucie braku; jego uzupeBnienie oznacza, powrót do stanu równowagi. Potrzeby charakteryzuj si pewn staBo[ci, a jednocze[nie zmienno[ci. StaBo[ potrzeb wyra|a si w tym, |e istniej one niezale|nie od sytuacji, natomiast zmienno[ oznacza ró|n ich tre[ i skal prze|ywania. Tre[ potrzeby ksztaBtowana jest w du|ej mierze przez czynniki przyrodnicze i spoBeczno-kulturowe. B. Malinowski okre[la potrzeb jako  ukBad wymogów, które s konsekwencj powizaD pomidzy czBowiekiem a jego kultur i [rodowiskiem naturalnym".3 Jako twórca nowoczesnej antropologii spoBecznej zaznacza jednocze[nie, |e  gospodarka jest cz[ci systemu kultury".4 Funkcj elementów kultury jest bowiem  nie tyle utrzymanie to|samo[ci systemu kulturowego, ile zaspokojenie potrzeb czBowieka".5 {ycie gospodarcze stanowi jedn z czstek |ycia spoBeczno-kulturalnego, bdc z nim stopione w jedn caBo[. B. Malinowski twierdziB, |e  tworz spójn caBo[ gospodarka, mit, magia, system wBadzy politycznej, struktura klanów, system pokrewieDstwa, wymiana dóbr".6 Ka|de zjawisko gospodarcze jest jednocze[nie zjawiskiem kulturowym. W ekonomice potrzeb nie mo|na izolowa |ycia gospodarczego od innych jego stron. Antropologiczna koncepcja integralno[ci zjawisk, bazujca na stwierdzeniu, |e |ycie ludzkie stanowi jedn zwart caBo[, jest punktem wyj[cia ekonomicznej szkoBy historycznej. Twórcy szkoBy historycznej, W. Roscher, B. Hildebrand, odrzucali jako bBdne zaBo|enie klasyczne, |e na bazie interesu osobistego (egoizmu) mo|na izolowa sfer gospodarcz od |ycia spoBecznego. Twierdzili bowiem, |e prawa ekonomiczne winny obejmowa caBo[ zjawisk spoBecznych. Indywidualizm poznawczy nie mo|e by wyznacznikiem izolacji zjawisk gospodarczych i budowy nomotetycznej ekonomii. M. Weber zaliczaB ekonomi do nauk o kulturze, dokonujc jednocze[nie wielkiego wkBadu do rozbudowy jej teoretycznych podstaw. Na gruncie polskim idee socjologizmu historycznego propagowaB S. Grabski. Wychodzc z przesBanki metodologicznej jedno[ci zjawisk, krytykuje on koncepcj indywidualizmu poznawczego, dowodzc, |e motywy indywidualne s pochodn dziaBaD spoBecznych. Historyzm nowoczesny wyró|nia sfer niegospodarczych zjawisk spoBecznych. Pierwsze formy rynku byBy cz[ci zintegrowanego systemu, Bczcego wszystkie sfery |ycia czBowieka. Jego pierwotny ksztaBt budowany byB na zasadzie wzajemno[ci w procesie wymiany. Proces wymiany staB si sui generis pierwotn funkcj i form |ycia spoBecznego. Jego tre[ nie jest konsekwencj logiczn wBasno[ci przedmiotu wymiany, ale przede wszystkim zale|y od cech uczestniczcych w niej podmiotów. Celem wymiany jest zaspokojenie po|dliwo[ci, usunicie stanu subiektywnego ograniczenia powodowanego rzadko[ci pewnych dóbr. Po|danie generuje proces wymiany, w ramach którego dobro staje si warto[ci gospodarcz. Uzyskuje bowiem wymiar warto[ci powszechnej, niezale|nej od jednostkowych ocen. Warto[ u|ytkowa dobra, rozumiana w kategoriach subiektywnych jako u|yteczno[, przeistacza si w warto[ wymienn. W procesie wymiany rzeczy pozyskuj pozaosobist warto[. Jej aspekt indywidualno-subiektywny uzupeBniany jest przez pierwiastki powszechno-obiektywne. Istota wymiany nie mo|e by zamknita pomidzy po|daniem przedmiotu zdolnego do zaspokojenia potrzeby a zadowoleniem z u|ycia po jego osigniciu. Zjawisko wymiany ma bowiem charakter warto[ciotwórczy. Wymiana warunkuje warto[, a jednocze[nie warto[ warunkuje wymian. W stosunkach wymiany obowizuje ekwiwalentno[  równo[ warto[ci. Obowizujca w spoBeczeDstwach pierwotnych zasada wzajemno[ci jest  czynnikiem utrzymujcym jedno[ i to|samo[ grup spoBecznych".7 Sprawiedliwo[ w procesie wymiany ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale tak|e spoBeczny. Rynek staje si instytucj spoBeczn, a proces wymiany  zjawiskiem socjologicznym. Na bazie rynku nastpuje wyró|nienie 1 producentów i konsumentów; obie grupy s podmiotem wymiany. Na rynku ksztaBtuj si mechanizmy regulujce, które przyjmuj w pocztkowym jego stadium form zwyczaju i obyczaju. Zjawiska te wywodz si ze wspólnego podBo|a, tkwicego w tradycji kulturowej. Jej normy dotyczyBy istotnych spraw czBowieka, jego |ycia i losu jako jednostki i jako czBonka spoBeczno[ci. Kultura narzucaBa pewne reguBy zachowaD i rozstrzygania sporów na rynku. Do momentu powstania wBadzy centralnej spory stanowi przede wszystkim domen samodzielnego dziaBania zainteresowanych jednostek i grup. Strona sporu powoBujc si na znan reguB, mogBa liczy na poparcie spoBeczno[ci, co powoduje wyodrbnienie pewnych caBo[ci spoBecznych. Wyzwala jednocze[nie proces nie[wiadomego przystosowania si czBowieka do wewntrznych i zewntrznych warunków |ycia spoBecznego. Proces wymiany oznaczaB oddanie tego, co byBo wzgldnie zbdne, a w zamian otrzymanie tego, co jest wzgldnie potrzebne. Wymiana naturalna nastrczaBa wiele trudno[ci. MogBa by zrealizowana, kiedy strony wymiany miaBy te same potrzeby. Odkrycie i wprowadzenie pienidza spowodowaBo, |e proces wymiany przestaB by poddawany tego rodzaju ograniczeniom. Podzielno[ i nieograniczona zastosowalno[ pienidza sprawiaj, |e wymiana staje si doskonalsza. Zapewnia partnerom uczestniczcym w wymianie jednakowy poziom zadowolenia. Pienidz staB si istotnym elementem rozwoju kulturalnego. Pierwotny ksztaBt rynku, na którym dominowaBy bezpo[rednie, nieregularne, kapry[ne stosunki uzupeBnione s przez pierwiastek obiektywny, bdcy pochodn istoty pienidza. W procesie wymiany na plan dalszy przesunity zostaB aspekt subiektywny. Jednostka posBugujca si pienidzem staje si w mniejszym stopniu uzale|niona od innych osób. Mo|e bowiem Batwiej pozyskiwa innych partnerów gospodarczych. Pienidz w swojej pierwotnej formie pojawiB si wraz z zaBamaniem si wspólnotowej formy gospodarowania. Zastosowanie pienidza umo|liwia zastpienie wymiany bezpo[redniej (towar towar) przez jej wy|sze formy przybierajce charakter relacji po[rednich (towar pienidz towar). Powszechne u|ycie pienidza spowodowaBo rozbicie jedno[ci producent konsument, wystpujcej w przedrynkowym |yciu gospodarczym. A. Müller wyró|niB dwa aspekty pienidza: prywatny i spoBeczny. Prywatny wymiar pienidza jest pochodn wBa[ciwo[ci materiaBu, z którego zostaB wykonany. Natomiast wymiar spoBeczny zwizany jest z mo|liwo[ci jego u|ycia wynika z funkcji pienidza. F. MBynarski zauwa|a, |e  pienidz naturalny BczyB cechy prywatno-gospodarcze ze spoBeczno- gospodarczymi".8 Pienidzem naturalnym byBy bowiem dobra podniesione do rangi spoBecznej ([rodka wymiany), ale w ka|dej chwili mogBy sta si ponownie [rodkiem konsumpcji. Odkrycie i zastosowanie monety ostatecznie doprowadziBo do uksztaBtowania si rynku. Zwiat cywilizacji greckiej stworzyB monet (fanes) jako wy|sz form pienidza. Grudka kruszcu opatrzona stemplem staBa si symbolem, ale i no[nikiem przemian w |yciu gospodarczym i spoBecznym. Rynek, na którym funkcjonuje pienidz, okre[li mo|na jako  ekonomiczne miejsce, gdzie spotykaj si poda| i popyt".9 Funkcjonowanie na rynku monety spowodowaBo, |e warto[ wymienna dobra wyra|ona zostaBa cen. KsztaBtujca si na bazie stosunków wymiennych cena staBa si norm regulujc przebieg procesów gospodarczych na rynku. Wszelkie operacje handlowe s oparte na cenie wyra|anej w jednostkach pieni|nych. W odczuciu spoBecznym cena uto|samiana jest pojciowo z warto[ci wymienn towaru. System cen niesie w sobie informacje o rynku. Informacja zawarta w cenie jest podstaw dziaBaD podejmowanych przez partnerów gospodarczych. Cena wyra|ona znakiem monety jest no[nikiem informacji dla podmiotów gospodarczych dziaBajcych w sferze poda|y i popytu. Zwizki pomidzy |yciem gospodarczym a spoBecznym dostrzegli ju| staro|ytni Grecy. Jako pierwszy opisaB je Ksenofont w traktacie Oikonomikos. W swojej nauce o gospodarstwie domowym wykazuje on zale|no[ jako[ci produktu od specjalizacji w pracy, podkre[lajc jednocze[nie, |e specjalizacja jest mo|liwa przy pewnym stopniu chBonno[ci rynku. Wielko[ rynku rzutuje na jego funkcjonowanie. Dla Platona problem podziaBu funkcji w spoBeczeDstwie jest istotnym skBadnikiem  idealnego paDstwa". Wzajemna wymiana dóbr i usBug zapewnia z jednej strony caBo[ paDstwa, a z drugiej ksztaBtuje formy wspóB|ycia ludzi. PlatoDska wizja porzdku spoBeczno-gospodarczego zderzaBa si z podstawami funkcjonowania rynku. Wychodzc z zaBo|eD etycznych, Platon krytykowaB posBugiwanie si pienidzem kruszcowym. D|c do unifikacji spoBecznej, postulowaB zniesienie wBasno[ci prywatnej. Pogldów Platona nie podzielaB Arystoteles. Autor Polityki BczyB zagadnienia gospodarcze z etyk. DowodziB, |e  zadaniem gospodarstwa, paDstwa jest urzeczywistnianie idei moralnych".10 Celem |ycia spoBecznego i gospodarczego jest zabieganie o stan eudajmonii czBowieka. Arystoteles podkre[laB znaczenie wymiany towarowej dla funkcjonowania miasta paDstwa. Stan równowagi spoBecznej byB dla niego pochodn warto[ci zarówno moralnych, jak i materialnych interesów jednostek i grup spoBecznych. DostrzegaB pozytywny wpByw wBasno[ci prywatnej na |ycie spoBeczno-gospodarcze. Zwizki pomidzy czynnikami gospodarczymi a |yciem spoBecznym staBy si przedmiotem jego wszechstronnych analiz. W swoich pracach wyja[niaB on problemy podejmowane przez wspóBczesn socjologi gospodarki, tj.: kwestie etyczne, wymiany gospodarczej, pienidza, wBasno[ci prywatnej, monopolu itp. Zakres analizy i proponowanych rozwizaD ograniczaBy ramy istniejcego wówczas Badu spoBecznego paDstwa miasta, które swoim zasigiem wyznaczaBy wielko[ rynku. W staro|ytnym Rzymie rynek zostaB poszerzony geograficznie; objB bowiem obszar caBego paDstwa. Cywilizacja grecka stworzyBa monet jako wy|sz form pienidza. My[l gospodarcza Rzymu posunBa rozwój dalej; stworzyBa walut. Za cesarstwa rzymskiego zaczto posBugiwa si kursem prawnym pienidza. Instytucja kursu prawnego oraz posBuszeDstwo nakazom prawa tworzyBy zrby jedno[ci systemu gospodarczego Rzymu. Fiskalizm paDstwa rzymskiego powodowaB przewag kursu prawnego nad substancjaln warto[ci pienidza, zapocztkowujc 2 proces dematerializacji pienidza funkcjonujcego na rynku. My[l gospodarcza Rzymu pozostawaBa pod wpBywem filozofii i nauki greckiej. Najbardziej wpBywowym nurtem byB stoicyzm, którego podstawy opracowaB Zenon z Kition. W [rodowisku rzymskim przybieraB on form eklektyczn, a jednocze[nie bardziej praktyczn. Rzymska forma stoicyzmu ksztaBtowana jest zarówno na gruncie koncepcji prawnych (Cyceron), jak i filozofii moralnej (Seneka). Oba nurty rozpatruj zagadnienia gospodarcze z punktu widzenia spoBeczno-etycznego. My[l staro|ytnego Rzymu podejmuje fundamentalne kwestie dla funkcjonowania rynku takie, jak: wBasno[, pienidz, producent, przedsibiorstwo. WedBug prawa rzymskiego wBasno[ byBa bezwzgldnym i niezbywalnym atrybutem prawa; definiowano j w kategoriach kompetencji i uprawnieD prawnych. PaDstwowy system prawny przyznaje pienidzowi zdolno[ do pokrywania zobowizaD kredytowych, uiszczanie podatków i opBat. Pienidz zBoty  solid  podniesiony zostaB do rangi sacrae monetae. Okres politycznego schyBku Cesarstwa Rzymskiego byB epok najintensywniejszego obiegu monety zBotej. Rozprzestrzeniajc si po ówczesnej Europie, pienidz rzymski przyczyniB si do cywilizacyjnego i gospodarczego rozwoju barbarzyDskich plemion. Cyceron i Seneka przeciwstawiali si pobieraniu procentu od po|yczonego kapitaBu. W nastpnych wiekach zmianom ulegaj pogldy na temat procentu. Pocztkowo funkcjonuj wyjtki od zakazu jego pobierania. Wykorzystywane jest tak|e rzymskie prawo cywilne, mówice o odszkodowaniach za niedotrzymanie warunków umowy. Ostatecznie Kodeks Justymana wprowadza zró|nicowane stawki procentowe, których wielko[ jest uzale|niona od rodzaju operacji finansowych. Znaczenie przedsibiorstwa dla funkcjonowania |ycia gospodarczego dostrzegali Rzymianie; t podstawow komórk okre[lano pojciem universitas rerutn. Upadek Cesarstwa Rzymskiego spowodowaB rozpad staro|ytnego systemu spoBeczno-gospodarczego. Na obszarze gospodarczym kontrolowanym przez Rzym rozwijaBa si decentralizacja. Wielki rynek Cesarstwa zostaB rozczBonkowany przez nowo powstaBe, liczne organizmy polityczne. Powstajce na gruzach Rzymu regionalne autarkie polityczne d|yBy do realizacji polityki samowystarczalno[ci gospodarczej. Zasadniczym celem polityki autarkii byBo d|enie do osignicia równowagi midzy produkcj a konsumpcj w skali regionalnej. Upadek polityczny Rzymu oznaczaB decentralizacj, co ostatecznie doprowadziBo do regionalizacji rynku w Europie. Centrami dziaBalno[ci gospodarczej staBy si o[rodki polityczne, którymi dysponowaB panujcy  senior. Zale|no[ feudalna (senior wasal) oznaczaBa wyodrbnienie rynku lokalnego, obejmujcego obszar lenna. PaDstewka feudalne, na które skBadaBa si wBasno[ panujcego oraz podlegBe mu lenna, peBniBy ró|ne funkcje spoBeczne. Autarkie feudalne d|yBy do budowy wspólnot politycznych i militarnych, ale byBy to równie| wspólnoty gospodarcze i prawne. W systemie feudalnym wBadza i formy gospodarcze s ze sob [ci[le zwizane. Podmioty systemu dziaBaj w warunkach okre[lonych kompetencji, obejmujcych z jednej strony prawa, a z drugiej obowizki. Integralno[ systemu budowana jest na bazie zale|no[ci pionowej (senior wasal) oraz poziomej, odwoBujcej si do zasady solidarno[ci spoBecznej. Integracja pozioma Bczy samodzielne gospodarstwa domowe w zwizki, w ramach których wielofunkcyjne monostruktury gospodarstw domowych ró|nicuj si poprzez zale|no[ci polityczne, realizacje zadaD gospodarczych, zwizki z instytucjami ko[cielnymi oraz funkcjami militarnymi. W relatywnie samowystarczalnym systemie nastpowaB podziaB funkcji spoBecznych, który mo|na okre[li mianem specjalizacji. W miar ró|nicowania si zadaD pogBbiaBa si integracja pozioma. RozwijaBy si bowiem zwizki rodzin realizujcych podobne funkcje. Na bazie dziaBaD produkcyjnych bdz zbytu powstaj korporacje zawodowe przyjmujce posta cechów i gildii. Pocztkowo gBównym ich celem byBa wzajemna pomoc w dziaBalno[ci gospodarczej, ale z czasem ich dziaBalno[ zostaje rozszerzona na funkcje spoBeczne i polityczne. Zredniowieczne bractwa byBy monopolistami w danej dziedzinie dziaBalno[ci. Drobiazgowa kontrola dziaBalno[ci gospodarczej oraz caBoksztaBtu spraw |yciowych ich czBonków zapobiegaBa rozwarstwieniu spoBecznemu. Pojciu pracy w okresie nieskrpowanego rozwoju gildii i cechów nadano nowy, odmienny sens. OdwoBywano si do [redniowiecznej my[li chrze[cijaDskiej, która zburzyBa obowizujcy w [wiecie kultury greckiej i rzymskiej negatywny i pogardliwy stosunek do pracy. UkazywaBa bowiem prac jako czynno[ ludzk. Praca jest tym, do czego czBowiek sam d|y i w czym szuka realizacji siebie. W [redniowieczu podkre[la si mocno obowizek pracy, powoBujc si na jego uzasadnienie gospodarcze, spoBeczne, etyczne i nadprzyrodzone. Równie| bogactwo nie zwalnia nikogo z obowizku pracy ([w. Klemens). Zw. Ireneusz przypomina o obowizku pracy oraz podkre[la znaczenie ka|dego zawodu dla |ycia spoBecznego. Zwizek bractw staB si podstaw integracji spoBeczno[ci miejskich. Wiz spoBeczna tworzona jest  od doBu do góry". Pomoc wzajemna, zwizek korporacji, lokalna reglamentacja produkcji i handlu to podstawowe czynniki regulujce ówczesne |ycie spoBeczne. Zredniowieczny rynek ma wymiar zamknitego, regionalnego rynku. Wolumen oferowanych towarów jest staBy. Zmiany ilo[ciowe s pochodn wzrostu liczby mieszkaDców danego rejonu. Natomiast zmiany jako[ciowe uzale|nione s od ksztaBtowanej przez tradycj konsumpcji. Poziom konsumpcji wBa[ciwy dla pozycji spoBecznej jednostki okre[la zwyczaj. Zmiany ilo[ciowe i jako[ciowe na rynku maj charakter nieznacznych, czsto zauwa|alnych w dBu|szej perspektywie czasowej. Rozwój korporacji spowodowaB, |e rynek byB ksztaBtowany przez producenta, który oferowaB podobne produkty wykonywane wedBug identycznych technologii. Zredniowieczn produkcj rzemie[lnicz charakteryzuje ten sam poziom wydajno[ci i przyjtych standardów. Wymiana na rynku podporzdkowana jest zasadzie równo[ci warto[ci. Zw. Tomasz  sBuszn cen" okre[la, opierajc si na zasadzie 3 równo[ci wzajemnych [wiadczeD. Cena na rynku ma gwarantowa równo[ uprawnieD i korzy[ci obu partnerów. Odej[cie od zasady równo[ci oznacza wyzysk jednego partnera i jest pogwaBceniem zasady sprawiedliwo[ci. Zamknity rynek oraz [ci[le okre[lona forma dziaBalno[ci wytwórczej eliminuj oddziaBywanie konkurencji jako czynnika dynamizujcego |ycie gospodarcze i spoBeczne. Epoka nowo|ytna generuje wiele nowych zjawisk gospodarczych zwizanych z odkryciami geograficznymi, ekspansj kolonialn, rozwojem handlu midzynarodowego, powstaniem nowych form instytucjonalizujcych dziaBalno[ gospodarcz. Zmienia si tak|e mentalno[ gospodarcza. Dokonuj si w tym okresie istotne przemiany w |yciu gospodarczym, w sferze ideologicznej, politycznej i kulturalnej, które literatura okre[la mianem merkantylizmu. Strategicznym celem merkantylizmu byBo  d|enie do powikszania dochodu spoBeczeDstw przez pozyskiwanie kruszcu, handel midzynarodowy, protekcj celn i industrializacj kraju".11 Dominuje bowiem pogld, |e o sile paDstwa decyduj zasoby posiadanego kruszcu. Bogactwo uto|samiano z pienidzem kruszcowym. Merkantylizm warto[ pienidza uzale|niaB od jego ilo[ci w obiegu i parytetu siBy nabywczej. Warto[ pienidza ksztaBtowaBa si w zale|no[ci od rzadko[ci (ilo[ci) oraz sytuacji gospodarczej (fluktuacja cen). Odró|niano substancjaln warto[ pienidza od jego oceny spoBecznej. Merkantylistyczny obraz pienidza  i jego oddziaBywanie na |ycie gospodarcze i spoBeczne  wykraczaB poza ramy sformuBowane przez [redniowieczn teologi moraln (kanonistów, scholastyków). StaB si jednocze[nie zal|kiem rozwijajcych si pózniej teorii liberalnych. Merkantylizm wpBywa na rozwój nowej formy systemu rynkowego. Obszar geograficzny i spoBeczny rynku poszerzyB si. PrzyjB po raz pierwszy form rynku midzykontynentalnego. Wymiana midzynarodowa, któr determinowaBo d|enie paDstwa do uzyskania dodatniego bilansu handlowego, byBa najskuteczniejszym sposobem zdobycia zBota i srebra. Polityka handlowa paDstwa w okresie merkantylizmu sprowadzaBa si do zamykania rynku wewntrznego, przy jednoczesnej ekspansji zewntrznej. Merkantylizm wytwarzaB zapotrzebowanie na ochronne funkcje paDstwa oraz formuBowaB pogld, |e gospodarka jest istotnym instrumentem siBy paDstwa. W epoce nowo|ytnej ksztaBtuj si nowe relacje pomidzy |yciem spoBecznym a gospodarczym. Nowa forma rynku, poszerzajca zakres aktywno[ci ekonomicznej, powoduje stopniowe odej[cie od struktur gospodarczych o charakterze rodzinnym, wspólnotowym w stron przedsiwzi podejmowanych indywidualnie. Na ksztaBt |ycia zbiorowego oddziaBuje z narastajc siB czynnik egoistyczny, zwizany [ci[le ze wspóBzawodnictwem. Wzrost znaczenia czynnika egoistycznego jest spowodowany rozszerzajcym si rynkiem zbytu oraz przy[pieszonym tempem rozwoju technologii produkcji i rozwijajcej si specjalizacji. Merkantylizm rozsadzaB zbyt ciasne dla szerokich stosunków handlowych i dziaBalno[ci produkcyjnej formy pierwotnej wizi i organicznej zale|no[ci jednostek, co byBo charakterystyczne dla epoki [redniowiecznej. W praktyce prowadziBo to do narastania zró|nicowania spoBecznego oraz wyraznego rozró|nienia pomidzy sfer paDstwa, ko[cioBa, rodziny, gospodarki itd. Merkantylizm uksztaBtowaB now form zwizków pomidzy paDstwem a |yciem gospodarczym. Podstaw funkcjonowania paDstwa staje si jego bud|et oraz polityka fiskalna. ZaBo|enia merkantylizmu byBy przedmiotem krytyki przedstawicieli XVIII-wiecznego fizjokratyzmu. Fizjokraci uznawali wyBcznie produktywny charakter ziemi. Dajc priorytet rolnictwu, zwracali równie| uwag na konieczno[ rozwoju przemysBu i handlu. System |ycia gospodarczego proponowany przez fizjokratów odwoBywaB si do zasad wolno[ci i wBasno[ci. Wolno[ jest dana czBowiekowi wraz z jego natur. Próba jej ograniczenia oznacza uniemo|liwienie dziaBania jednostki zgodnie z jego natur. WedBug fizjokratów wolne dziaBanie czBowieka staje si podstawowym kanonem |ycia gospodarczego, jest jednocze[nie genez postpu spoBecznego. Fizjokraci formuBuj postulat laisser faire, laisser passer, które kolejna epoka  odwoBujc si do zasad liberalnych  wprowadza w |ycie. Proponuj te| wolny handel, który obejmowaBby nie tylko rynek wewntrzny, ale tak|e midzynarodowy. Liberalne idee staBy si podstaw modelu gospodarczego, który uwzgldniaB autonomi jednostki oraz d|enia do maksymalizacji korzy[ci osobistych. Interes osobisty stanowi dla liberaBa zasadniczy motyw dziaBalno[ci czBowieka, który w warunkach wolno[ci umo|liwia samoczynny rozwój gospodarczy i spoBeczny. Pierwotny nurt liberalny okre[laB spoBeczeDstwo poprzez pryzmat samoregulujcych si interesów jednostkowych (A. Smith). Integracj spoBeczn ma zapewnia samoczynna koordynacja tych interesów. Jednocze[nie wskazywano na rynek i pogBbiajce si podziaBy pracy jako na zródBa ksztaBtowania si nowoczesnego spoBeczeDstwa. Pod wpBywem dziaBania rynku jednostka przeistacza si z ksztaBtowanego przez wieki homo traditionalis w homo rationalis, którego motywem dziaBania jest zysk. Rynek umo|liwia bowiem jednostkom wymian ich ekonomiczno- racjonalnych interesów. Budowany na bazie rynku model ekonomiczno-racjonalnych zale|no[ci odegraB istotn rol w okresie pierwszej rewolucji przemysBowej. Interes jednostkowy oraz zasada konkurencji to zasadnicze wyznaczniki dziaBalno[ci gospodarczej. Konkurencj interpretowano jako form niezale|nego postpowania partnerów gospodarczych na rynku. Poprzez mechanizmy polityczno-prawne klasyczny typ rynku tworzy system ochrony dla funkcjonowania zasady konkurencji. Sdzono bowiem, |e gospodarka skierowana na zysk staje si coraz bardziej ludzka, umo|liwia peBniejsze zaspokojenie ludzkich potrzeb. D|enie do zysku powoduje wzrost zasobów przeznaczonych do podziaBu, co polepsza los ludzko[ci. Liberalizm zastosowany w praktyce gospodarczej spowodowaB z jednej strony odpolitycznienie gospodarki, a z drugiej odekonomizowanie polityki. Strukturom politycznym paDstwa przypadBa rola  stró|a nocnego. Pod naporem negatywnych zjawisk spoBecznych liberalizm dopuszcza mo|liwo[ interwencyjnych dziaBaD paDstwa (J. S. Mill). Cykliczno[ wystpowania kryzysów gospodarczych, pauperyzacja, ploretaryzacja 4 spoBeczeDstwa wyznaczaBy nowe, bardziej aktywne role paDstwa. J. Sismondi wskazywaB na  brak zgodno[ci interesu osobistego z interesem spoBecznym w warunkach wolnej konkurencji"12, zaznaczajc jednocze[nie, |e  wolna konkurencja nie przetwarza wzrostu ilo[ci dóbr samoczynnie we wzrost dobrobytu spoBecznego".13 2.2. Koncepty systemów gospodarki rynkowej PrzeksztaBcanie si systemu zhierarchizowanego w system, który umo|liwia czBowiekowi ksztaBtowanie wBasnego |ycia, jest [ci[le zwizany z rozwojem gospodarki rynkowej. Postpujcy przez wieki wzrost wymiany handlowej byB jednocze[nie pBaszczyzn rozprzestrzeniania si nowych idei i form organizacyjnych |ycia spoBecznego. Nowe wizje |ycia przenosiBy si z miast kupieckich Wielkiej Brytanii i Niderlandów na Europ Zachodni. NajpeBniej rozwijaBy si one w tych paDstwach, w których nie funkcjonowaBa despotyczna wBadza polityczna. W XVIII wieku idee kupieckie rozprzestrzeniaBy si w rozwinitych formach w Europie Zachodniej, Nowym Zwiecie, docierajc równie| do Europy Zrodkowej i Wschodniej. W tym okresie u[wiadomiono sobie, |e wolna i spontaniczna dziaBalno[ jednostek mo|e by siB motoryczn postpu spoBecznego. Najwa|niejsz przesBank idei postpu byBo d|enie do wyzwolenia jednostki z wizów, jakie nakBadaBo na ni prawo stanowe i przypisane jej sposoby postpowania. Zlikwidowanie ograniczeD, które przemoc utrzymywaBy energi jednostki w nienaturalnie wskich ramach parali|u ekonomicznego, politycznego i spoBecznego, staBo si celem siB twórczych formujcej si gospodarki rynkowej. PeBna wolno[ jednostki oznaczaBa jednocze[nie wolno[ przysBugujc w równym stopniu ka|dej jednostce danego spoBeczeDstwa. Likwidacja barier dla indywidualnego nowatorstwa BczyBa si ze wzrostem zdolno[ci czBowieka do zaspokajania swych potrzeb. Na gruncie my[li o[wieceniowej formowaBa si nowa idea postpu. Na jej nowatorski charakter rzutowaBo odwoBanie si do osigni nauki oraz uwzgldnienie przesBanek ekonomiczno-spoBecznych. Jeden i drugi aspekt nie byB spotykany w my[li staro|ytnej i [redniowiecznej, opisujcej zjawisko rozwoju. Osignicia nauki wytworzyBy  poczucie ograniczono[ci prawd odkrytych przez staro|ytno[".14 Rewolucja naukowa spowodowaBa, |e wyrazem postpu staBa si wiedza (A. Turgot). Natomiast wedBug A. de Conderceta wiedza wyznacza kierunek postpu rodzaju ludzkiego. Jednocze[nie dowodzi on, |e ogólny postp ludzko[ci jest niczym innym jak tylko wynikiem rozwoju indywidualnego. Wraz z pojawieniem si idei postpu ksztaBtowaBo si nowe, nie wystpujce wcze[niej przekonanie co do natury [wiata, miejsca w nim czBowieka oraz znaczenia wiedzy i historii. Zasadnicz przesBank idei postpu byBo powstanie nowo|ytnej nauki odwoBujcej si do matematycznych modeli (Kartezjusz) i empirii (J. Locke). Dowodzono powszechnie, |e doskonalenie wiedzy byBo w przeszBo[ci i bdzie w przyszBo[ci wystarczajcym czynnikiem postpu. Rozwój nauki spowodowaB, |e statyczny [wiat czBowieka staro|ytnego i [redniowiecznego wzbogacany byB przez pierwiastek dynamiczny. Formowano nowe wizje dotyczce ontycznej struktury [wiata, który stawaB si ontycznie otwarty, co oznaczaBo, |e mo|liwe staBo si tworzenie w [wiecie czego[ absolutnie nowego. Dynamiczny [wiat budowaB dynamiczne wizje czBowieka, które eksponowaBy jego wol jako siB napdow rozwoju i historii. W wymiarze praktycznym dla nowych siB politycznych postp byB równoznaczny ze zmian starego ukBadu siB politycznych i spoBecznych. OznaczaBo to odrzucenie solidarystycznych koncepcji spoBeczeDstwa i zastpienie ich Badem spoBecznym, bazujcym na wolnym dziaBaniu jednostki. WedBug fizjokratów wolne dziaBanie czBowieka oraz funkcjonowanie praw gospodarczych s zródBem postpu spoBecznego. Rozwój fizjokratyzmu utorowaB drog dla prdów my[lowych, które stworzyBy naukowy system ekonomii. A. Smith byB pierwszym uczonym, który nadaB ekonomii wymiar nauki nomotetycznej. Jego rozwa|ania naukowe uwzgldniaj  obok aspektu ekonomicznego  równie| zagadnienia moralne. Problematyka socjologiczna jest zawarta w obu wtkach jego aktywno[ci naukowej. W swojej wizji |ycia spoBeczno- gospodarczego odwoBywaB si do naturalnych skBonno[ci si czBowieka do maksymalizacji korzy[ci osobistych przy najmniejszych mo|liwie kosztach. Interes osobisty stanowi zasadniczy motyw dziaBalno[ci czBowieka. Ten szkocki uczony okre[laB spoBeczeDstwo przez pryzmat samoregulujcych interesów osobistych. Integracj spoBeczn zapewnia wedBug niego samoczynna koordynacja interesów jednostkowych. Zwiatopogldowy indywidualizm oraz przekonanie o niezawodnym dziaBaniu invisible hand stanowiBy istot liberalizmu wedBug A. Smitha. Interes osobisty w warunkach wolno[ci umo|liwia samoczynny rozwój gospodarczy i spoBeczny, a rynek i pogBbiajcy si podziaB pracy  to zródBa ksztaBtowania si nowoczesnego spoBeczeDstwa. D. Ricardo rozwija system teoretyczny zaproponowany przez A. Smitha. Tworzc zrby ekonomii politycznej, odwoBuje si do psychologiczno-utylitarnej koncepcji czBowieka gospodarujcego. Zbudowany przez D. Ricardo model ekonomiczno-racjonalnych zale|no[ci odgrywaB istotn rol w okresie rewolucji przemysBowej. ByB znaczcym impulsem w rozwoju angielskiej szkoBy klasycznej. Do teorii ekonomicznej D. Ricardo odwoBuj si kolejne pokolenia ekonomistów, w[ród których nale|y wymieni J. S. Milla. Dokonuje on syntezy ekonomii klasycznej, któr uzupeBnia jednocze[nie o jej ró|ne, nie zawsze wcze[niej do koDca opracowane elementy. Od swoich poprzedników przyjmuje do swojej syntezy koncepcje, które okre[laB jako najbardziej warto[ciowe. Pogldy czoBowych reprezentantów liberalizmu nie byBy jednolite, ale BczyBo je odwoBanie si do nauki i jej metodologii, respektowanie zasad racjonalizmu i empiryzmu. Analiza podstaw liberalizmu wykazuje fundamentalne czsto rozbie|no[ci pomidzy tezami J. Locke'a, D. Hume'a, T. Hobbesa, Woltera, A. Smitha, D. Ricardo, J. S. Milla, J. B. Saya, ale wspólne jest dla nich d|enie do rozszerzenia autonomii jednostek w |yciu spoBecznym i gospodarczym. Pogldy liberaBów angielskich przybieraBy form radykalizmu liberalnego. OdwoBywaB si on bowiem do idei utylitarnych, etyki niezale|nej. WBadzom paDstwa przypisywano naczelne miejsce, kosztem ogniw po[rednich. Natomiast liberalna 5 szkoBa francuska odwoBywaBa si do utylitaryzmu nawizujc jednocze[nie do racjonalistycznych idei o[wiecenia francuskiego. Nie akceptowaBa zaBo|eD etyki niezale|nej upatrujcej w woli wikszo[ci ostateczne zródBa prawa. Liberalizm francuski uznawaB równie| konieczno[ respektowania zasad prawa naturalnego. Liberalizm angielski opowiadaB si za relatywizmem prawnym. Prawo bowiem zawdzicza swoje istnienie oraz tre[ woli wikszo[ci. Natomiast racjonalizm francuski akceptowaB koncepcj praw powizanych z natur ludzk, podkre[lajc jednocze[nie nadrzdno[ prawa naturalnego w stosunku do pozytywnego prawa ludzkiego. Oba nurty opowiadaj si za paDstwem prawa, i to niezale|nie od ró|nic w interpretowaniu genezy prawa oraz jego zwizków z etyk. Pierwotne formy liberalizmu budowaBy porzdek spoBeczny, ekonomiczny i polityczny, w imi realizacji jednostkowej wolno[ci. Z zasady wolno[ci liberalizm uczyniB warto[ absolutn. Pierwszy liberalizm, ów indywidualistyczny, d|yB do nadania jednostce jak najwikszego obszaru swobody. Wolno[ oznaczaBa jednocze[nie walk z wszelkimi formami ograniczenia jednostkowej niezale|no[ci ze strony rodziny, paDstwa czy Ko[cioBa. Twórcy liberalizmu budowali wizj wolno[ci na miar rzeczywistych potrzeb konkretnego czBowieka, gBoszc jednocze[nie zasad równej wszystkim wolno[ci. Wolno[ poddano autonomicznej wBadzy jednostki, co spowodowaBo, |e przyjBa ona form wolno[ci nieukierunkowanej, a w skrajnych przypadkach wolno[ci do samowoli. W wymiarze spoBecznym powodowaBo to zrywanie wizi spoBecznych i atomizacje spoBeczeDstwa. Nowa liberalna ideologia d|yBa do budowy spoBeczeDstwa pluralistycznego. PeBna wolno[ gospodarcza jednostki, obok wBasno[ci prywatnej i zasady nieingerencji paDstwa w stosunki gospodarcze, byBa podstawow zasad programu gospodarczego leseferyzmu, realizowanego w XIX wieku w krajach rozwinitych. W inny sposób okre[la relacje pomidzy jednostk a spoBeczeDstwem, |yciem gospodarczym a |yciem spoBecznym szkoBa historyczna, rozwijana w Niemczech w XIX wieku. W swoich podstawach historyzm niemiecki odwoBywaB si do uniwersalizmu filozoficznego, proponowanego przez J. Fichte, G. Hegla, F. Schellinga. Wychodzili oni z innych zaBo|eD ni| racjonalistyczna filozofia XVIII wieku, do której odwoBywaB si indywidualizm i filozofia spoBeczna klasycznej ekonomii. Teoria idealizmu, którego przedstawicielem jest J. Fichte opisuje dzieje ludzko[ci jako stopniow realizacj idei wolno[ci. Jednocze[nie zaznacza, |e sta si wolnym jest nakazem moralnym czBowieka. Dla idealistów niemieckich punktem wyj[cia byBo spoBeczeDstwo (paDstwo) rozumiane jako caBo[. Natomiast jednostka byBa pochodn spoBeczeDstwa. Umo|liwia to J. Fichtemu zbudowanie programu tzw. paDstwa zamknitego, a G. Heglowi pozwala na stwierdzenie, |e najwy|sz form rozwoju paDstwa jest system pruski. Monarchia konstytucyjna, wedBug Hegla, byBa najlepszym zabezpieczeniem przed despotyzmem, ale i demokracj. Twórca historyzmu, A. Müller, twierdziB, |e  paDstwo  to specyficzna odrbna caBo[, niezale|na od woli ludzkiej, konieczna i zawsze istniejca, stanowica podstaw organizacji spoBeczeDstwa".15 SzkoBa historyczna odwoBuje si do przesBanek ideowych, ró|nicych si od zasad liberalizmu. A. Müller powiksza klasyczny zestaw trzech czynników produkcji (praca, kapitaB, ziemia) o  kapitaB duchowy, obejmujcy wiedz, uzdolnienia, kultur i cywilizacj".16 W zaproponowanym systemie gospodarstwa spoBecznego uwzgldnia nie tylko czynniki produkcji, ale równie| warto[ci kultury oraz cechy i kwalifikacje obywateli  element |ycia spoBecznego. Zaznacza jednocze[nie, |e  gospodarstwo spoBeczne polega na wspóBdziaBaniu opartym o uczucia spoBeczne, a nie na wspóBzawodnictwie, które rozbija jedno[ spoBeczn".17 A. Müller ukazuje zwizki pomidzy |yciem gospodarczym i spoBecznym, odwoBujc si do innych zasad ni| A. Smith. Gospodarka rynkowa bazowaBa na wspóBzawodnictwie, a nie wspóBdziaBaniu  jak tego chciaB A. Müller. Jednak uwzgldnienie przez niego pierwiastka spoBecznego w tak znacznym stopniu rzutowaBo na nastpne pokolenia ekonomistów i socjologów niemieckich. Jest on obecny zarówno w romantycznej szkole ekonomii (F. List), w starej szkole historycznej (W. Roscher, B. Hildebrand, K. Knies), jak równie| w mBodszej szkole historycznej (G. Schmoller, G. Knapp, K. Biicher, H. Herkner). Historyzm podkre[laB integralno[ zjawisk spoBecznych, co uniemo|liwia wyodrbnienie sensu stricto zjawiska gospodarczego. Procesy gospodarcze Bczono ze zjawiskami spoBecznymi. Razem dopiero rzutuj one na ksztaBt dociekaD ekonomii jako nauki nomotetycznej. ZBo|ono[ zjawisk przemawiaBo za zachowaniem suwerenno[ci ekonomii i socjologii, któr uznaj równie| przedstawiciele niemieckiego historyzmu. Natomiast pojawiBo si nowe pole badawcze zajte z czasem przez rozwijajc si socjologi gospodarki. Miejsce integralno[ci zjawiska spoBecznego, co byBo punktem wyj[cia historyzmu, zajBa analiza spoBeczna zjawiska gospodarczego, stajc si zarazem zadaniem socjologii gospodarczej. Socjologiczne znaczenie ekonomicznej szkoBy historycznej polega na tym, |e  ogólnie obowizujce prawa formowane przez klasyczn teori ekonomiczn umiejscawia w ramach historyczno-spoBecznych".18 Problematyka zale|no[ci pomidzy |yciem gospodarczym a spoBecznym jest równie| obecna w polskiej my[li ekonomicznej, która rozwija si wraz z narastaniem stosunków kapitalistycznych w XVIII wieku. W pierwszym okresie dominuje fizjokratyzm, który nastpnie jest zastpowany elementami ekonomii klasycznej. Polscy fizjokraci powoBuj si na porzdek naturalny, wolno[ i wBasno[ osobist (J. Wybicki). Zalecaj sBabej gospodarczo Rzeczypospolitej stosowanie polityki protekcjonistycznej (J. Nax). H. KoBBtaj podkre[la znaczenie pracy czBowieka, upatruje w niej zródBa bogactwa. Podobnie S. Staszic, odwoBujc si do fizjokratyzmu, wskazywaB jednocze[nie na znaczenie dla |ycia spoBeczno-gospodarczego zasad: wolno[ci, równo[ci i wBasno[ci prywatnej. Jest on jednym z najbardziej reformatorskich umysBów i dziaBaczy spoBecznych i politycznych w pierwszych dziesitkach lat porozbiorowej Polski. W dziaBaniu spoBeczno-reformatorskim S. Staszic odwoBuje si do solidarnego wspóBdziaBania w |yciu gospodarczym (Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze Ratowania si Wspólnie w Nieszcz[ciu). Na gruncie polskim ekonomi klasyczn rozwija F. Skarbek. Autor Gospodarstwa narodowego odwoBuje si do koncepcji A. Smitha, J. Saya, ale tak|e do interwencjonizmu S. Sismondiego. Teori ekonomiczn Bczy z dziaBaniem 6 praktycznym. F. Skarbek formuBuje teori naturalnego rozwoju |ycia gospodarczego. Z ducha O[wiecenia wyrosBy fizjokratyzm i ekonomia klasyczna, dla których potrzeba wolno[ci przyjmuje form postulatu ekonomicznego. Przedstawiciele tych nurtów w wolnej konkurencji indywidualnych interesów upatruj podstawy naturalnego porzdku w [wiecie. Rodzcy si liberalizm eksponowaB w swojej ekonomii utylitaryzm indywidualistyczny, podkre[lajc jednocze[nie, |e utylitaryzm spoBeczny musi prowadzi do totalizmu. Dla pierwotnych form liberalizmu |ycie spoBeczne jest konsekwencj egoizmu jednostki. Podkre[la si zgodno[ interesu jednostki z interesem spoBecznym, wskazujc na ich zródBa w naturze ludzkiej. Interes spoBeczny jest sum interesów jednostek, a spoBeczeDstwo jest zbiorem jednostek. Przyjty nominalizm spoBeczny prowadziB zreszt do  uznania spoBeczeDstwa za fikcyjne ciaBo". W koncepcji szkoBy klasycznej zjawiska spoBeczne s ostatecznie zdeterminowane przez zjawiska psychologiczne. Model ekonomii klasycznej operowaB jednowymiarow koncepcj czBowieka  homo oeconomicus, doskonaB konkurencj i niewidzialn rk, które narzucaBy [wiatu pewien porzdek i harmoni, pomimo chaosu i wystpujcych sprzeczno[ci. Odstpstwa od tej koncepcji (S. Sismondi, szkoBa historyczna) nie miaBy znaczenia praktycznego. Ówczesny [wiat gospodarczy i spoBeczny przez przeszBo sto lat po Rewolucji Francuskiej realizowaB zasady narzucane przez doktryn liberaln. Liberalnym zasadom, stosowanym z wielk konsekwencj, w praktyce towarzyszyBa utopijna wizja przyszBo[ci. Nadej[cie spoBeczeDstwa przemysBowego miaBo by sposobem na rozwizanie najwa|niejszych problemów spoBecznych. Koncepcja spoBeczeDstwa przemysBowego, któr zapocztkowaB H. Saint-Simon, a pózniej rozwija A. Comte i H. Spencer, przez caBy XIX wiek miaBa charakter industrialnej utopii. Rozwizanie narastajcych problemów spoBecznych Bczono [ci[le z rozwojem przemysBu i techniki, nauki i organizacji. Rozwój spoBeczny byB traktowany jako nieprzerwany proces postpu. Wprawdzie A. Comte dostrzegaB rozbie|no[ wizji i rzeczywisto[ci spoBecznej, któr korygowa pragnB poprzez scentralizowan wBadz. TwierdziB bowiem, |e silny rzd jest potrzebny dla przy[pieszenia przebudowy spoBeczeDstwa. Natomiast H. Spencer odrzucaB koncepcje scentralizowanego paDstwa. ByB zdania, |e w spoBeczeDstwie industrialnym nie ma miejsca na rozbudow funkcji paDstwa. Konflikty spoBeczne miaBy ulec redukcji w spoBeczeDstwie nastawionym na wytwórczo[ i racjonalno[. Wraz z rozwojem liberalnej praktyki gospodarczej nastpowaB proces stagnacji teorii ekonomii klasycznej. Jej twórcy szeroko odwoBywali si do filozofii, racjonalizmu i empiryzmu, to kontynuatorzy ograniczali czsto pole badaD do pBaszczyzny psychologicznej. CzBowiek gospodarujcy zostaB zastpiony homo oeconomicus, którego istot staBa si egoistyczna pogoD za zyskiem. Praca czBowieka przyjBa antyhumanistyczn posta towaru. Teoria ekonomiczna sprowadzona zostaBa do poziomu racjonalnej mechaniki zysku. Jej sfera zainteresowania nie obejmowaBa w wystarczajcym zakresie takich zjawisk politycznych i spoBecznych, jak proletaryzacja spoBeczeDstwa, koncentracja kapitaBu, imperializm, monopolizacja rynku. W drugiej poBowie XIX wieku zaczto dostrzega oderwanie my[li ekonomicznej od rzeczywisto[ci spoBecznej. NarastaBa krytyka wizji liberalnych zarówno w obozie jej zwolenników, jak i w innych nurtach intelektualnych. Krytyka ta nie ograniczaBa si do stanu mentalno[ci czy [wiadomo[ci spoBecznej, ale objBa tak|e mechanizmy funkcjonowania systemu spoBeczno-gospodarczego. Punkt ci|ko[ci zostaB przeniesiony ze stadium [wiadomo[ci spoBecznej na kategorie przyczyn i skutków. Coraz powszechniej przyjmowany byB pogld, |e analiza konkretnych zjawisk daje wicej dla rozwoju spoBecznego ni| powielanie haseB uzdrowienia caBej ludzko[ci. Krytyka zasad leseferyzmu prowadzona jest z ró|nych pozycji intelektualnych. Krzepncy ruch socjalistyczny opowiadaB si otwarcie przeciwko liberalizmowi. PropagowaB ideaBy sprawiedliwo[ci spoBecznej, wikszej równo[ci i bezpieczeDstwa oraz wolno[ ekonomiczn, bez której uzyskana ju| wolno[ polityczna jest maBo warta. Jego skrajny ruch marksowski w walce klas upatrywaB klucz historii, a przez rewolucj proletariack chciaB zburzy system kapitalistyczny i na jego gruzach zbudowa nowy porzdek spoBeczny. Nazbyt rewolucyjne programy polityczne sytuowaBy ten ruch poza ramami wizji liberalnych. Zasady leseferyzmu byBy przedmiotem krytyki ze strony nauki Ko[cioBa. Leon XIII w encyklice Rerum novarum zaznaczaB, |e  ustrój kapitalistyczny jest ustrojem krzywdy spoBecznej".20 Na bazie chrze[cijaDskiego personalizmu H. Pesch wykazuje bBdne zaBo|enie teorii liberalnej, zarzucajc jej trzy zasadnicze bBdy. Po pierwsze   zbyt wiele uwagi po[wicaBa czynnikom indywidualnym, zaniedbujc problematyk rodziny i innych form |ycia spoBecznego".21 Po drugie  akcentowaBa  materialne aspekty transakcji gospodarczych kosztem motywacji celów i bodzców moralnych".22 Po trzecie   zaniedbywaBa rozpoznanie wspólnego dobra oraz celu narodowego przedsiwzicia"23. Przedstawiciele katolicyzmu spoBecznego upatrywali w bBdach liberalizmu przyczyn atrakcyjno[ci ideologii socjalistycznej i marksowskiej dla wielu krgów spoBecznych. Druga poBowa XIX wieku to okres poszukiwaD nowych rozwizaD w sferze |ycia spoBecznego i gospodarczego. Warte odnotowania s d|enia F. Le Playa do odbudowy zniszczonych przez indywidualizm struktur spoBecznych. Podejmujc kwestie Badu spoBecznego, opowiadaB si on za budow pokoju spoBecznego, bazujcego na prawach moralnych, sprawiedliwo[ci spoBecznej oraz samorzdzie terytorialnym. F. Le Play d|yB do gruntownego zreformowania spoBeczeDstwa francuskiego, ale opierajc si na zasadach liberalnych i demokratycznych. Reformy spoBeczne miaBy obj równie| sfer produkcji i organizacji pracy. W dziaBalno[ci wytwórczej opowiadaB si za fundamentalnym znaczeniem wBasno[ci prywatnej, dialogu wspóBpracy pracodawców i pracobiorców, ochronie pracy kobiet oraz sprawiedliwych pBacach. Dorobek naukowy oraz propozycje dziaBaD praktycznych, ich uniwersalno[ i nowoczesno[ umiejscawiaj F. Le 7 Playa w gronie prekursorów rozwizaD stosowanych w nastpnym wieku. Przeciwstawieniem dla skrajnego indywidualizmu byB ruch spóBdzielczy, rozwijajcy si szczególnie dynamicznie na przeBomie XIX i XX wieku. W[ród licznego grona dziaBaczy i ideologów spóBdzielczo[ci istotne s pogldy K. Fouriera. ReprezentowaB pogld indywidualistyczny, ale pragnB jednocze[nie przebudowy spoBeczeDstwa. W jego rozumieniu czBowiek jest sam w sobie dobry, nale|y jedynie wynalez system spoBeczny, w którym dobre cechy byByby rozwijane. Szans przebudowy |ycia spoBecznego upatrywaB w mikrostrukturach spoBecznych, a zwBaszcza we wspólnotach lokalnych, które miaBy by samowystarczalne. Proponowane przez K. Fouriera gminy wspólnoty to jeszcze jedna z wizji, która nigdy nie zostaBa urzeczywistniona. Nadu|ycia systemu laisser faire doprowadziBy do istotnych przewarto[ciowaD równie| w doktrynie liberalnej. A. Marshall dowodziB, i| zródBem dziaBaD gospodarczych jest sfera psychiczna czBowieka, jednocze[nie uwa|ajc, |e paradygmat homo oeconomicus me oddaje w peBni ich istoty. Wskazuje on tak|e na nieegoistyczny charakter motywacji i dziaBaD jednostkowych. Podkre[laB, |e  ekonomi[ci badajc czyny jednostek, badaj je raczej w zwizku z |yciem spoBecznym ni| indywidualnym".24 Równie| J. Schumpeter twierdziB, |e ekonomia klasyczna popeBniBa bBd, posBugujc si modelem homo oeconomicus. Bezzasadne jest  rozcignicie sztucznie stworzonej psychologii jednostki, skrajnie indywidualistycznej i egoistycznej na caBo[ rozwa|aD ekonomicznych".25 Nurt neoliberalny postrzegaB czBowieka jako fenomen ekonomiczny o strukturze bogatszej ni| klasyczny homo oeconomicus. Teoria ekonomiczna podejmuje problem human capital. Wielu ekonomistów przestaje traktowa czBowieka jako kapitaB przynoszcy jedynie dochód czy towar równy pBacy. Warto[ ekonomiczna ludzi zostaje poszerzona o pierwiastki humanistyczne. Kierunek nowego sposobu my[lenia zapocztkowaB proces odwrotu od mechanizmów ku humanizmowi. Powszechny niedostatek staje si wyzwaniem dla ekonomiki dobrobytu, któr buduje szkoBa w Cambridge (A. Marshall, A. C. Pigou) oraz o[rodek wiedeDski (E. von Bohm-Bewerk, C. Menger, F. von Wieser). Now ekonomi dobrobytu rozwija J. R. Hicks. W wymiarze politycznym tworzone s zrby paDstwa dobrobytu, które w pierwszym stadium obejmuje opiek najubo|sze warstwy i grupy spoBeczne, aby w drugiej fazie (nowa ekonomia dobrobytu) obj ju| caBe spoBeczeDstwo. Zasadniczym celem paDstwa dobrobytu byBo zagwarantowanie obywatelom minimum socjalnego i ochrony przed nieszcz[liwymi zdarzeniami. Zwiatowy kryzys w 1929 roku spowodowaB ostateczny przeBom w my[li ekonomicznej. Kryzys lat trzydziestych podwa|yB zaufanie do zasad liberalnych, a szczególnie ich mo|liwo[ci samoczynnego regulowania porzdku spoBecznego i gospodarczego. Recesja gospodarcza oraz masowe bezrobocie spowodowaBy wstrzs w krgach liberalnie zorientowanych my[licieli i polityków. Stanli oni wobec konieczno[ci interwencji paDstwa w procesy gospodarcze i spoBeczne. WedBug W. Euckena niezbdne staBo si poszukiwanie sposobu poBczenia podstawowych warto[ci liberalnych z konieczno[ci bezpo[redniego oddziaBywania paDstwa na |ycie gospodarcze i spoBeczne. J. M. Keynes podejmuje problematyk funkcjonowania systemu gospodarczego w warunkach kryzysu [wiatowego. Ten angielski ekonomista wskazuje na konieczno[ podejmowania dziaBaD interwencyjnych przez paDstwo. WedBug niego sfera dziaBaD interwencyjnych paDstwa mo|e obejmowa wytwórczo[, dystrybucj oraz polityk kredytow. W swojej Ogólnej teorii na plan pierwszy wysuwa zagadnienie ksztaBtowania si dochodu spoBecznego, uwa|aB bowiem, |e inwestycje s czynnikiem decydujcym dla rozwoju gospodarczego. WedBug J. Keynesa popyt wyznacza rozmiary poda|y. Elastyczna polityka finansowa paDstwa, rozwinicie programu inwestycyjnego oraz dziaBanie w zakresie dystrybucji dochodu narodowego umo|liwiaj likwidacj kryzysów i bezrobocia. ZaBo|enia J. Keynesa realizowano w programie  New Deal", prowadzc na szerok skal roboty publiczne. Równie| rozbudowane programy robót publicznych oraz rozwój przemysBu zbrojeniowego spowodowaBy peBne zatrudnienie w III Rzeszy. W my[li niemieckiej teoria neoliberalna przyjBa form ordoliberalizmu, który w istocie swojej BczyB wolno[ z porzdkiem spoBecznym i jego zabezpieczenie przez silne paDstwo. Ordoliberalizm opowiadaB si za kontrol prawn paDstwa nad porzdkiem wspóBzawodnictwa na rynku. Aad gospodarczy winien pozostawa bowiem w okre[lonych zwizkach z porzdkiem spoBecznym, politycznym i prawnym paDstwa. My[l ordoliberaln charakteryzowaBa pocztkowo tsknota za autorytarnym paDstwem. Po II wojnie [wiatowej staBa si centralnym elementem spoBecznej gospodarki rynkowej. W jej ramach twórcy spoBecznej gospodarki rynkowej poBczyli my[l neoliberaln z katolick nauk spoBeczn. SpoBeczna gospodarka rynkowa staBa si syntez wolno[ci gospodarczej z zasadami sprawiedliwo[ci spoBecznej i pomocniczo[ci. System niemiecki byB pocztkowo oparty na trzech a obecnie czterech grupach celów: politycznych, gospodarczych, spoBecznych, do których w latach siedemdziesitych doBczono ochron [rodowiska naturalnego. W sferze politycznej odwoBuje si do wolno[ci czBowieka, uznajc j za podstawowy warunek rozwoju. Wymiar demokratyczny zapewnia wolno[ czBowieka i demokratyczne formy sprawowania wBadzy. Porzdek gospodarczy odwoBuje si do zasad ordo- liberalnych. Celem paDstwa jest tak|e aktywna ochrona dóbr przyrody. SpoBeczna gospodarka rynkowa oparta na zasadach rynkowych odwoBuje si jednocze[nie do interwencjonizmu paDstwowego. Ingerencja paDstwa nie mo|e ogranicza efektywno[ci systemu w rozwizywaniu istniejcych problemów. W[ród krajów rozwinitych zwBaszcza gospodark amerykaDsk cechuje specyficzne rozwizanie modelowe. Liberalizm w Stanach Zjednoczonych ró|ni si od modelu dziewitnastowiecznego laisser faire, a tak|e oznacza co[ innego od obecnego sposobu interpretowania tego pojcia w krajach europejskich. W swojej istocie odwoBuje 8 si do wolno[ci, ale równie| dobrobytu i równo[ci. Z jednej strony wolno[, w tym wolno[ gospodarcza, jest rozumiana jako cel sam w sobie. Z drugiej strony wolno[ ekonomiczna jest warunkiem sine ua non wolno[ci politycznej, która oznacza brak przymusu w stosunkach midzyludzkich. PierwszeDstwo wolno[ci daje jednostce prawo do rozstrzygania spraw etycznych. Podnoszc w latach trzydziestych hasBa równo[ci i dobrobytu oznaczaBo odwoBanie si do paternalizmu i interwencjonizmu paDstwowego. Niemniej rola gospodarcza paDstwa nie przyjBa nigdy takich rozmiarów, jak w niektórych systemach paDstw europejskich (Szwecja, RFN). Model amerykaDski kluczow rol przypisuje wBasno[ci prywatnej, któr jednocze[nie neutralizuje wszelkie formy autorytarnego oddziaBywania paDstwa. Omawiajc specyfik liberalizmu amerykaDskiego nie sposób pomin monetaryzmu (M. Friedman). GBówn tez monetarystów jest to, |e zmiana nominalnej poda|y pienidza prowadzi do zmian cen i pBac. Poprzez polityk pieni|n i fiskaln mo|na oddziaBywa na funkcjonowanie systemu spoBeczno-gospodarczego. Przyrosty poda|y pienidza oddziaBuj na stop wzrostu. Celem polityki paDstwa jest zapewnienie stabilnego systemu monetarnego w warunkach gospodarki rynkowej. Rozwój gospodarki rynkowej przybieraB ró|ne formy. Trudno wyliczy i ukaza wszystkie jego etapy bdz opisy teoretyczne. Przez ostatnie kilka wieków mo|emy zauwa|y rozwój struktur rynkowych oraz  pokonanie" przez gospodark rynkow innych konkurencyjnych systemów. Przez ostatnich dwie[cie lat gospodarka rynkowa odwoBuje si do zaBo|eD idei liberalnych. Realizacja praktyczna zasad gospodarki rynkowej jest ró|norodna w [wiecie. Gospodarka rynkowa w wymiarze poszczególnych krajów jest pochodn nie tylko zasad wolnego rynku, ale tak|e tradycji, warto[ci kulturowych, sytuacji politycznej, poziomu rozwoju gospodarczego itd. Sprawia to, |e istniejce obecnie systemy ró|ni si od zaBo|eD teoretycznych. Cech wspóln jest budowanie rynku na fundamentach wolno[ci, wBasno[ci prywatnej, konkurencji, stabilnym pienidzu, zapewniajcych odpowiedni poziom bezpieczeDstwa spoBecznego i dobrobytu. 1 MaBa encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 723. 2 A. Paluch: Malinowski, Warszawa 1983, s. 66. 3 A. Paluch: op. cit., s. 66. 4 A. Paluch: op. cit., s. 86. 5 A. Paluch: Mistrzowie antropologii spoBecznej, Warszawa 1990, s. 138. 6 A. Paluch, Malinowski, Warszawa 1983, s. 81. 7 A. Paluch: op. cit., s. 87. 8 F. MBynarski: Pienidz i gospodarstwo pieni|ne, Kraków 1947, s. 19. 9 A. Woll: Wirtschaftslexikon, München 1987, s. 369. 10 E. Taylor: Historia rozwoju ekonomiki, t. l, Lublin 1993, s. 13. 11 E. Taylor: op. cit., s. 31. 12 E. Taylor: op. cit., s. 109. 13 E. Taylor: op. cit., s. 109. 14 P. Rossi: Filozofowie i maszyny, Warszawa 1978, s. 83. 15 E. Taylor: op. cit., t. I. s. 207. 16 E. Taylor: op. cit., s. 207. 17 E. Taylor: op. cit., s. 208. 18 G. Reinhold: Wirtschaftssoziologie, München 1988, s. 10. 19 R. Ludwikowski, J. WileDski:./ S. Mili, Warszawa 1879, s. 93. 20 J. Majka: Katolicka nauka spoBeczna, Rzym 1986, s. 260. 21 M. Novak: Liberalizm sprzymierzeniec czy wróg Ko[cioBa, Warszawa 1993, s. 95. 22 M. Novak: op. cit., s. 95. 23 M. Novak: op. cit., s. 95. 24 A. Marshall: Zasady ekonomiki, Warszawa 1925, s. 24. 25 S. Mikosik: Teoria rozwoju gospodarczego J. A. Schumpetera, Warszawa 1993 s. 52. 9

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Plakat WEGLINIEC Odjazdy wazny od 14 04 27 do 14 06 14
gospodarka rynkowa
od 02 07 09 do 10 07 09
W Żelazny Żydzi polscy od początków XIX wieku do zagłady
Rola państwa w gospodarce rynkowej
Gospodarka rynkowa
Plakat JELENIA GORA Przyjazdy wazny od 13 12 15 do 14 03 08
2 Istota gospodarki rynkowej
Wprowadzenie do gospodarki turystycznej
Uzaleznienie od nowych mediow edo
Wrowadzenie do gospodarki i ekonomii (kasia613)
system produkcyjny w gospodarce rynkowej (13 stron)

więcej podobnych podstron