Opracował: Dr Mirosław Geise
2. Istota gospodarki rynkowej
Spis treści:
1. Pojęcie  rynku . Rodzaje rynków ............................................................... 2
2. Krzywa popytu. Główne determinanty popytu ........................................... 5
3. Krzywa podaży. Główne determinanty podaży............................................ 9
4. Równowaga a nierównowaga rynkowa.....................................................12
5. Elastyczności popytu i podaży ...................................................................18
6. Aneks ........................................................................................................20
1
1. Pojęcie  rynku . Rodzaje rynków
W potocznym rozumieniu rynek oznacza powszechne miejsce (targowisko, plac), gdzie
są sprzedawane i kupowane różnego rodzaju towary i usługi. Pojęcie to wywodzi się
z niemieckiego słowa ring, określającego miejsce dokonywania wymiany handlowej.
Z teoretycznego punktu widzenia przez rynek rozumie się ogół transakcji kupna
i sprzedaży dóbr lub usług oraz ogół warunków, w których są one zawierane. Rynek to
również układ wzajemnych powiązań między popytem a podażą, w którym
podstawową informacją jest cena.
Rynek można definiować również jako pewną czasoprzestrzeń, w której dochodzi do
negocjacji między kupującymi a sprzedającymi. Negocjacje są długotrwałym procesem
dochodzenia do umowy między sprzedawcą a kupcem. Rynek rozwija się wtedy, gdy
kupujący chcą coraz więcej kupić, a sprzedający coraz więcej sprzedać. W takich
warunkach aspiracje kupujących i sprzedających są intensywne. Intensywność
negocjacji prowadzi do większej liczby kontraktów, tym samym do wzrostu sprzedaży i
konsumpcji1.
Popyt jest zapotrzebowaniem na konkretne dobra lub usługi w danym czasie jakie
zgłasza kupujący w określonych warunkach cenowo-dochodowych. Pojęcie to odnosi
się do popytu efektywnego. Obok niego w ekonomii występuje również popyt
potencjalny, określony wyłącznie skalą preferencji. Słowo preferencja wywodzi się od
łacińskiego słowa  prefero , co w tłumaczeniu oznacza  ja wolę . Popyt potencjalny
wyraża potrzebę zakupu określonego dobra, nie mającą pokrycia w realnej sile
nabywczej konsumenta. Popyt ten można inaczej określić jako popyt-marzenie. Popyt
potencjalny jest więc najczęściej większy od efektywnego2.
Podaż to ilość dóbr lub usług zaoferowana do sprzedaży w danym czasie przy
określonym poziomie cen i w innych warunkach ekonomiczno-technologicznych
natomiast cena jest pieniężnym wyrazem wartości wymiennej towaru; określa ona, ile
jest warte jedno dobro (jedna usługa) w przeliczeniu na inne (inną). Podstawowymi
1
J. Kornai, Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1973.
2
F. Benham, P. A. Samuelson, Wykłady ekonomii politycznej. Wybór tekstów. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1965.
2
zależnościami między popytem, podażą a ceną są prawa popytu i podaży. Prawo
popytu głosi iż w miarę wzrostu (spadku) ceny na dany produkt, usługę spada
(wzrasta) popyt na ten produkt, usługę, przy założeniu ceteris paribus3. Zależność ta
jest odwrotnie proporcjonalna, co oznacza, że krzywa popytu na układzie
współrzędnych ma nachylenie ujemne. Natomiast prawo podaży stanowi, iż w miarę
wzrostu (spadku) ceny na dany produkt, usługę wzrasta (spada) podaż tego produktu,
usługi, również przy założeniu ceteris paribus. Opisana zależność jest wprost
proporcjonalna, a krzywa podaży ma nachylenie dodatnie. W powyższych
okolicznościach krzywe popytu i podaży przetną się w punkcie zwanym równowagą
rynkową. Odniesienie tego punktu do osi odciętych wyznaczy nam cenę równowagi
rynkowej (szerzej na ten temat w dalszej części modułu)4.
Gdy potencjalni sprzedający i kupujący dowiadują się od razu o cenach po których
transakcje są zawierane, o wszystkich ofertach składanych przez innych sprzedających
i kupujących oraz wtedy gdy każdy kupujący może kupić towar od każdego
sprzedającego i odwrotnie, wówczas mamy do czynienia z rynkiem doskonałym. W
opisanych warunkach informacja jest doskonała, co oznacza że wszyscy o wszystkich
wszystko wiedzą. Na skutek tego dochodzi do niezakłóconego przepływu towarów,
kapitałów i pracy, a to teoretycznie podnosi ogólnogospodarczą efektywność5.
Opisany przypadek doskonałych rynków jest modelowy, w praktyce rzadko występuje.
W rzeczywistości mamy zwykle do czynienia z rynkami niedoskonałymi, na których
tylko część podmiotów posiada  pełne informacje o rynkach, klientach i cenach.
Sytuacja ta zawsze ogranicza poziom ogólnogospodarczej efektywności.
Asymetryczność informacji prowadzi w efekcie do wzmacniania polaryzacji na rynkach
przedsiębiorstw. Z jednej strony występują duże korporacje, najczęściej
międzynarodowe, które dysponują  pełnymi informacjami, a z drugiej sektor małych i
średnich firm, który nie posiada takich informacji. Rosnąca siła korporacji deformuje
rynek, spychając pozostałe podmioty do zachowań adaptacyjnych i działań o niżej
3
Ceteris paribus zwrot pochodzący z łaciny zakładający niezmienność pozostałych czynników, warunków,
elementów, okoliczności itp., które wpływają na badane zjawisko ekonomiczne. Jest to świadome
uproszczenie rozumowania, które pozwala na badanie zależności jedynie między dwiema zmiennymi.
Należy pamiętać, że pozostałe, chwilowo pominięte zmienne też mają wpływ na przedmiot badań.
4
F. Benham, P. A. Samuelson, Wykłady ekonomii politycznej. Wybór tekstów. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1965.
5
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
3
efektywności. Z tych względów bankructwa firm w okresie kryzysu i depresji
gospodarczej dotyczą w szczególności sektora małych i średnich firm (patrz aneks)6.
Współcześnie rynek występuje w wielu formach. Postęp technologiczny, zwłaszcza w
zakresie technik informatycznych i telekomunikacji, spowodował, iż rosnąca liczba
transakcji odbywa się poprzez Internet. W Stanach Zjednoczonych już ponad 50%
zakupów dokonywana jest w sklepach internetowych lub na aukcjach. Tradycyjne
formy sprzedaży, które rozwijały się przez stulecia zastępowane są nowymi.
Nowoczesne techniki sprawiły, iż kupujący i sprzedający nie muszą spotykać się
bezpośrednio w celu dokonania transakcji. Negocjacje, podpisywanie umów odbywa
się w cyberprzestrzeni. W związku z tym staje się ona największym i najbardziej
dynamicznym rynkiem7.
W piśmiennictwie ekonomicznym do dzisiaj występuje klasyfikacja rynku według
zakresu przestrzennego dokonywanych transakcji. Podział ten ze względu na ewolucję
kapitalizmu w kierunku cyber- systemu stracił na swojej ostrości. Rynki lokalne,
regionalne, krajowe i międzynarodowe przenikają się i warunkują w coraz większym
stopniu. A
atwość wejścia na globalny rynek sprawia, iż dotychczasowe granice rynków
stają się łatwe do pokonania.
Obok podziału według przestrzeni często klasyfikuje się rynek według kryterium
przedmiotu wymiany. Tutaj można wyróżnić: rynek dóbr i usług konsumpcyjnych,
rynek czynników produkcji. Na rynku czynników produkcji występują: rynki pracy,
kapitału finansowego i rzeczowego oraz ziemi. Rynek kapitałów finansowych odgrywa
kluczową rolę w podnoszeniu efektywności całej gospodarki. Tutaj dokonuje się
przepływ wolnych kapitałów między uczestnikami rynku. Dobrze rozwinięty rynek
finansowy ułatwia alokację wolnych kapitałów w dziedzinach przynoszących największe
korzyści inwestorom. Wśród rynków czynników produkcji coraz większą rolę dla
rozwoju gospodarczego odgrywa rynek pracy. W gospodarce opartej na wiedzy
wysoką wartość (cenę) posiadają zasoby pracy wyposażone w wysoki potencjał human
capital. Wielu ekonomistów stawia tezę, iż kluczowym czynnikiem produkcji dla
6
J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979.
7
W celu opisania zjawisk na współczesnym rynku używa się często takich określeń jak: gospodarka sieciowa,
e-gospodarka, czy gospodarka informacyjna.
4
przedsiębiorcy jest dzisiaj unikatowa wiedza oraz wysoko specjalistyczne umiejętności
jakie posiadają niektórzy pracownicy8.
Ewolucja kapitalizmu sprawiła, iż można obecnie mówić o rynku globalnym,
otwartym, bez granic, wysoce konkurencyjnym i dynamicznym. Jednak w tym
miejscu należy zacytowań słowa samego pioniera monetaryzmu, Miltona Friedmana,
który twierdził w jednym z udzielonych wywiadów, iż konkurencja rynkowa to jeszcze
nie całość życia społecznego. Wiele zależy od jakości społeczeństwa, państwa i
sposobu, w jaki organizują one pozarynkowe sfery życia społecznego9.
2. Krzywa popytu. Główne determinanty popytu
Prawo popytu odnosi się do sytuacji gdy wzrostowi (spadkowi) ceny dobra x
towarzyszy zazwyczaj spadek (wzrost) popytu na to dobro. Jednocześnie zakładamy w
tym momencie, iż wszystkie pozostałe czynniki wpływające na popyt nie zmienią się,
są constans. Wśród tych pozostałych czynników należy wymienić: dochody
konsumentów, ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, liczbę potencjalnych
konsumentów, przewidywanie zmian cen i dochodów, modę i gusty nabywców, efekty
naśladownictwa i demonstracji, klimat, położenie geograficzne, czynniki historyczne i
kulturowe10.
Prawo popytu jest zależnością odwrotnie proporcjonalną, można ją wyrazić na układzie
współrzędnych za pomocą funkcji matematycznej, która ma postać krzywej opadającej
z lewego górnego do prawego dolnego rogu układu współrzędnych (rys. poniżej).
8
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
9
M. Geise , Wpływ wybranych problemów na rozwój lokalny, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły
Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2009.
10
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
5
Wykres 1 Krzywa popytu
y
ródło: opracowanie własne
Na osi odciętych układu współrzędnych znajduje się wielkość popytu, a na osi rzędnej
cena dobra. Punkt wyjścia analizy prawa popytu określony jest popytem w wysokości
Q0 i ceną równą C0. Spadek ceny dobra do poziomu C1 powoduje przesunięcie wzdłuż
krzywej na prawo. Niższej cenie odpowiada wyższy popyt w wysokości Q1. Natomiast
wzrost ceny dobra do poziomu C2 wywoła przesunięcie na krzywej popytu w lewo.
Wyższej cenie odpowiada niższy popyt w wysokości Q2.
Zmiana ceny dobra powoduje przesunięcie wzdłuż krzywej popytu. Ta właściwość
powodowana jest dwoma rodzajami efektów: efektem substytucyjnym i efektem
dochodowym. Ten pierwszy polega na tym, że przy obniżce ceny dobra x (ceteris
paribus) konsument może zakupić większą ich ilość, ponieważ relatywnie do innych
dóbr są tańsze. Z drugiej strony wzrost ceny dobra x (ceteris paribus) może zwiększyć
popyt na inne dobra substytucyjne, które są relatywnie tańsze. W efekcie
dochodowym obniżka ceny danego dobra zwiększa siłę nabywcza konsumenta. Przy
stałym dochodzie nominalnym konsument może zwiększyć zakupy taniejącego dobra.
Efekt ten zachodzi również w drugą stronę, wzrost ceny powoduje obniżenie siły
nabywczej konsumenta, który jest zmuszony ograniczyć zakupy droższego dobra.
Zmiana czynników pozacenowych powoduje przesuwanie się krzywej popytu w dół lub
w górę. Wzrost dochodów spowoduje (ceteris paribus) przesunięcie się krzywej
popytu do góry. W przypadku spadku dochodów krzywa popytu przesunie się w dół11.
11
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
6
Wzrost dochodów w gospodarstwach domowych jest oczywiście pozytywnie
skorelowany z popytem na dobra i usługi konsumpcyjne. Im zamożniejsze
gospodarstwa domowe (wyższe dochody bieżące i zakumulowane oszczędności), tym
większy potencjalny popyt konsumpcyjny. Pierwsze, przekrojowe badania zależności
popytu od zmian w dochodach przeprowadził krótko po drugiej Wojnie Światowej
irlandzki ekonomista Engel. Według jego obserwacji (analizował zachowania
irlandzkich gospodarstw domowych na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych) wraz ze
wzrostem dochodów rosną absolutne wydatki na dobra i usługi konsumpcyjne, ale
jednocześnie wielkości te w ujęciu relatywnym zmieniają się w różnych kierunkach.
Struktura wydatków w gospodarstwach domowych zależy od rodzaju dobra lub usługi.
W zakresie dóbr konsumpcyjnych takich jak żywność udział wydatków na te dobra w
wydatkach ogółem zmniejsza się wraz ze wzrostem dochodów. Natomiast udział
wydatków na mieszkanie i odzież w wydatkach ogółem pozostaje na tym samym
poziomie dla pewnych grup gospodarstw domowych. Według obserwacji Engla wzrost
dochodów powoduje wzrost udziału wydatków na luksus w wydatkach ogółem12.
Zależność między wysokością dochodów a wysokością wydatków na zakupy dóbr i
usług konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych nie ma jednak charakteru
absolutnego. Istnieją takie dobra, na które popyt spada wraz ze wzrostem
dochodów. Zwiększenie dochodu powoduje spadek popytu na dobra niższego rzędu
(ziemniaki, chleb, mleko, kapusta), a z drugiej strony spadek dochodu wśród
niezamożnych konsumentów spowoduje wzrost popytu na te dobra. W
gospodarstwach domowych, które funkcjonują na granicy bezpieczeństwa socjalnego
spadek dochodów spowoduje z jednej strony rezygnację z zakupów pozostałych dóbr i
usług oraz wzrost popytu na dobra podrzędne, które są pewnymi ich substytutami13.
Opisana zależność nazywa się w literaturze ekonomicznej paradoksem Giffena14.
Popyt efektywny kształtowany jest również cenami dóbr substytucyjnych
i komplementarnych. Na każdym rynku istnieją liczne powiązania między cenami
i popytem na różne dobra. Zmiany ceny jednego dobra, jednej usługi oddziałują na
rozmiary popytu na inne dobra i usługi. W rzeczywistości gospodarczej spotykamy
12
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
13
S. Kurowski, Nad ekonomią polityczną : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First
Business College 1994.
14
Robert Giffen angielski ekonomista i statystyk, który pod koniec XIX wieku badał w Irlandii zachowania
konsumpcyjne najuboższych rodzin.
7
często dobra substytucyjne i komplementarne. Te pierwsze mogą się zastępować, a
te drugie uzupełniać w zaspokajaniu potrzeb. Jeśli ceny substytutów wzrosną (spadną)
ceteris paribus, wówczas popyt na dobra właściwe wzrośnie (spadnie). W przypadku
dóbr komplementarnych wzrost (spadek) ich cen zmniejszy (zwiększy) popyt na
dobra właściwe15.
Obok cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych ważnym czynnikiem
kształtującym wielkość popytu jest liczbę potencjalnych konsumentów. W dobie
globalizacji transnarodowe korporacje często lokują filie tam gdzie potencjalny rynek
nabywców jest duży. Dlatego też najszybszy przepływ bezpośrednich inwestycji
następuje do krajów takich jak Chiny, Indie, Brazylia czy Meksyk16.
Na wielkość popytu wywierają istotny wpływ również oczekiwania konsumentów
dotyczące zmian cen i dochodów. W przypadku kształtowania się cen określonych
dobra i usługi w przyszłości, oczekiwania ich wzrostu powodują zwiększony bieżący
popyt na te dobra i usługi. Dzisiejsza praktyka dostarcza nam szereg ciekawych
przykładów wyjaśniających ten mechanizm. Mniej więcej od połowy pierwszej dekady
XXI wieku na giełdach rosły ceny podstawowych surowców energetycznych, zbóż i
roślin uprawnych. Kilkukrotny wzrost cen na giełdach był wywołany nasilającym się
kontraktowaniem opcjami na te towary. Powodem tego procesu był spodziewany w
przyszłości wzrost popytu na te dobra w gospodarkach Chin i Indii17.
Popyt na wiele dóbr i usług podlega dużym, częstym i nieraz niespodziewanym
zmianom. Moda, gusty i upodobania kształtowane są coraz silniej przez kulturę
masową, media, Internet. Powszechna reklama, perswazja kształtują masowego
odbiorcę w kierunku nienasyconego konsumenta. Wielu nabywców naśladuje innych
kupując te same dobra i usług. Taki wybór nazywa się powszechnie efektem
naśladownictwa.
Obok niego, popyt może być kształtowany chęcią posiadania dóbr rzadko nabywanych
na rynku. Ta sytuacja dotyczy przypadków produktów luksusowych, ekskluzywnych.
Konsumenci w celu podkreślenia swojej pozycji materialnej zakupują tego typu dobra.
15
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
16
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
17
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
8
Ten przypadek nazywamy efektem demonstracji. Spadek ceny dobra luksusowego,
prestiżowego może wywołać spadek popytu na to dobro i odwrotnie wzrost ceny
takiego dobra zachęci do większych zakupów. W tym przypadku popyt reaguje na
cenę w sposób nietypowy. W literaturze przedmiotu zależność ta nazywa się
paradoksem Veblena18.
3. Krzywa podaży. Główne determinanty podaży
Prawo podaży odnosi się do sytuacji gdy wzrostowi (spadkowi) ceny dobra x
towarzyszy zazwyczaj wzrost (spadek) podaży tego dobra. Jednocześnie zakłada się
tutaj, iż wszystkie pozostałe czynniki wpływające na podaż nie zmienią się, są
constans. Wśród pozostałych czynników kształtujących podaż wyróżnić można: koszty
produkcji, postęp techniczny, podatki i subsydia, przewidywane zmiany cen,
interwencja państwa i warunki klimatyczne19.
Prawo podaży jest zależnością wprost proporcjonalną, można ją wyrazić na układzie
współrzędnych za pomocą funkcji matematycznej, która ma postać krzywej rosnącej z
lewego dolnego do prawego górnego rogu układu współrzędnych (rys. poniżej).
Rys. 1 Krzywa podaży
y
ródło: opracowanie własne
18
T. Veblen (1857-1929), ekonomista amerykański żyjący na przełomie XIX i XX w.
19
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
9
Na osi odciętych układu współrzędnych znajduje się wielkość podaży Q, a na osi
rzędnej cena dobra C. Załóżmy, że przy cenie równej C0 podaż równa się wielkości
Q0. Spadek ceny dobra do poziomu C1 spowoduje obniżenie podaży do poziomu Q1 ,
nastąpi przesunięcie wzdłuż krzywej na lewo. Natomiast wzrost ceny dobra do
poziomu C2 zwiększy podaż do poziomu Q2, co wywoła przesunięcie na krzywej
podaży w prawo. Zmiana ceny dobra powoduje przesunięcie wzdłuż krzywej podaży, z
tym że zmiana ceny i wielkości podaży jest zawsze jednokierunkowa. Wzrost ceny
dobra powoduje ruch po krzywej podaży w górę, natomiast obniżenie ceny wywołuje
ruch po krzywej w dół. Krzywa podaży wznosi się z lewej strony na prawą, ponieważ
wyższej cenie odpowiada wyższy zysk jednostkowy. Rosnąca opłacalność produkcji
zachęca kolejnych producentów do wejścia do danej branży.
Wielkość podaży produktów w każdym przedsiębiorstwie warunkowana jest
wysokością kosztów produkcji. Wzrost kosztów produkcji spowodowany wyższymi
cenami surowców, energii, kredytów powoduje obniżenie opłacalności produkcji i w
rezultacie jej spadek. W takiej sytuacji krzywa podaży przesuwa się w górę. W
przypadku gdy przedsiębiorstwo zracjonalizuje swoje wydatki, obniży koszty i
podniesie opłacalność produkcji, podaż powinna wzrosnąć. Krzywa podaży przesuwa
się wówczas w dół.
W dobie rewolucji technologicznej (informatycznej) istotnym czynnikiem
oddziałującym na skalę podaży są wynalazki, nowe technologie i wszelkie innowacje.
Wprowadzenie postępu technicznego racjonalizuje całkowite koszty w
przedsiębiorstwach, dzięki temu można wytworzyć więcej dóbr, często o lepszych
parametrach jakościowych. Postęp techniczny ceteris paribus przesuwa krzywą
podaży w dół, co oznacza wzrost produkcji.
Wśród czynników oddziałujących na możliwości produkcyjne w przedsiębiorstwach
wymienia się często podatki i subsydia. Według jednego z głównych przedstawicieli
ekonomii podażowej A. Laffera głównym efektem ekonomicznym wzrostu
opodatkowania jest spadek produkcji i zatrudnienia. Z drugiej strony obniżenie
opodatkowania wywołuje w jego opinii wzrost aktywności gospodarczej. Subsydia,
które otrzymuje producent, działają tak samo jak obniżenie kosztów produkcji.
Większa opłacalność produkcji zachęca do aktywności gospodarczej i wzrostu podaży.
Przedsiębiorcy planując swoją działalność gospodarczą muszą przewidywać przyszłe
ceny swoich produktów jak i kupowanych surowców i materiałów. Strategia cenowa,
10
polityka marketingowa, promocja i reklama musza być dostosowane do
przewidywanych cen. Jeżeli przewiduje się wzrost cen danego dobra w przyszłości, to
bieżąca podaż może się zmniejszyć. W przeciwnym wypadku, przewidywany spadek
cen może wpływać na wzrost bieżącej sprzedaży20.
W każdej gospodarce rynkowej występują z większą lub mniejszą intensywnością
interwencje administracyjne. Mogą one być powodowane różnymi przesłankami, na
przykład koniecznością ochrony środowiska przyrodniczego, ochrony dóbr kultury i
dziedzictwa narodowego, czy obrony krajowych podmiotów gospodarczych. Każde
państwo powinno umiejętnie godzić interesy biznesowe, społeczne i ekologiczne.
Interwencje administracyjne mają przede wszystkim zminimalizować negatywne
efekty zewnętrzne działalności gospodarczej. Prekursorem koncepcji efektów
zewnętrznych był angielski ekonomista i historyk A. Pigou. W swej koncepcji starał się
uzasadnić konieczność interwencji państwa w gospodarkę w celu zapobieżenia
powstawania negatywnych efektów zewnętrznych. Według niego występują one w
sytuacji, gdy decyzje podejmowane przez jeden lub więcej podmiotów oddziałują
bezpośrednio na możliwości produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów
gospodarczych. Efekty zewnętrzne stają się jedną z przyczyn tak zwanych
niedoskonałości rynku21.
Ostatni czynnik oddziałujący na skalę podaży to warunki klimatyczne. Gwałtowne
zmiany warunków pogodowych i występujące kataklizmy wpływają negatywnie nie
tylko na produkcję rolną, ale również na pozostałe działy gospodarki. Nasilanie się
różnych negatywnych zjawisk klimatycznych (powodzie, huragany, susze) znacznie
zwiększa koszty restytucji obszarów dotkniętych kataklizmami. Ograniczoność
środków budżetowych może sprawić, że pozostałe funkcje państwa będą realizowane
w mniejszym stopniu22.
20
M. Geise, Wprowadzenie do polityki gospodarczej. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2008.
21
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
22
M. Geise, Wpływ wybranych problemów na rozwój lokalny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy, Bydgoszcz 2009.
11
4. Równowaga a nierównowaga rynkowa
Mechanizm rynkowy to jednoczesne działanie dwóch opisanych wcześniej praw: prawa
popytu i prawa podaży. W tendencji mechanizm rynkowy (działanie praw popytu i
podaży) prowadzi do stanu równowagi. Równowaga wyznaczona jest ceną, która
równoważy całkowity popyt z całkowitą podażą, oczywiście w danym miejscu i czasie.
Stan równowagi jest takim momentem, w którym wszyscy którzy chcieli kupić i
sprzedać przy tej cenie zrealizują swoje zamiary. Mechanizm rynkowy uzgodnił ich
przeciwstawne interesy. Kupujący chcieli nabyć dobra, usługi jak najtaniej, a
sprzedawcy odwrotnie, chcieli sprzedać jak najdrożej. Mechanizm rynkowy godzi
interesy kupujących i sprzedających. Stan równowagi oznacza optymalne rozwiązanie
dla wszystkich uczestników rynku w danym miejscu i czasie. Użyte wcześniej
określenie: w tendencji, oznacza, iż mechanizm rynkowy, jeśli nie jest zakłócany
interwencjami administracyjnymi, prowadzi w pewnym czasie do równowagi23.
Do wyjaśnienia mechanizmu rynkowego (działania praw popytu i podaży) zostanie
wykorzystany arkusz stosowany w wyznaczaniu ceny akcji na Giełdzie Papierów
Wartościowych.
Przykład wyjaśniający mechanizm działania prawa popytu i podaży
Makler otrzymuje od inwestorów zlecenia kupna i sprzedaży akcji.
o Kupujący dają zlecenia kupna z limitem ceny na zasadzie: kup
walor za x PLN, ale nie za więcej.
o Sprzedający dają zlecenia sprzedaży z limitem ceny na zasadzie:
sprzedaj walor za x PLN, ale nie za mniej.
Zadaniem maklera jest znalezienie takiej ceny, która będzie zwiększała stopień
satysfakcji dla klientów.
Tab. robocza - Oferty kupna i sprzedaży waloru x przy danej cenie
Limit ceny w Oferty Oferty
PLN kupna sprzedaży
55 100 250
54 200 250
23
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
12
53 300 200
52 400 200
51 500 150
50 600 150
49 700 100
48 800 100
y
ródło: opracowanie własne
Opis: Przy wyższych cenach ofert sprzedaży jest więcej niż przy niższych. Natomiast
przy wyższy cenach ofert kupna jest mniej niż przy niższych.
W celu uzgodnienia interesów kupujących i sprzedających makler wykorzystuje arkusz
(poniżej), w którym w oparciu o napływające oferty tworzy zakumulowane wielkości
popytu i podaży.
Arkusz wyznaczenia ceny akcji (waloru) w systemie jednolitej ceny dnia
Oferty Limit ceny w Oferty
kupna Popyt PLN Podaż sprzedaży
100 100 55 1400 250
200 300 54 1150 250
300 600 53 900 200
400 1000 52 700 200
500 1500 51 500 150
600 2100 50 350 150
700 2800 49 200 100
800 3600 48 100 100
y
ródło: opracowanie własne
Opis arkusza:
Arkusz składa się z pięciu kolumn. Skrajne kolumny to oferty kupna i sprzedaży
przyporządkowane limitom cen, które znajdują się w środkowej kolumnie. W drugiej
kolumnie został obliczony zakumulowany popyt na walor x.
Kolumnę popytu tworzymy dodając do siebie kolejne wielkości ofert kupna (z góry ku
dołowi).
13
Natomiast w czwartej kolumnie została obliczona zakumulowana podaż waloru x.
Kolumnę podaży tworzymy dodając do siebie kolejne wielkości ofert sprzedaży (z dołu
do góry) .
Poniżej, w oparciu o dane z arkusza ceny akcji, został sporządzony wykres liniowy. Na
osi odciętych znajdują się ceny waloru. Na osi rzędnych znajdują się zakumulowane
wartości popytu i podaży.
Wykres roboczy  Krzywe popytu i podaży
y
ródło: opracowanie własne
Krzywa popytu ma charakter gasnący, wraz ze wzrostem ceny maleje popyt na ten
walor. Gdyby cena została ustalona na poziomie 54 PLN wówczas akcje kupiliby
inwestorzy, którzy dali oferty z limitem ceny 55 PLN oraz 54 PLN. Natomiast gdyby
cena wyniosła 49 PLN, wtedy akcje kupiliby wszyscy oprócz tych, którzy dali zlecenia
kupna z limitem ceny 48 PLN.
Krzywa podaży ma charakter rosnący, wraz ze wzrostem ceny rośnie podaż tego
waloru. Gdyby cena została ustalona na poziomie 54 PLN wówczas akcje sprzedaliby
prawie wszyscy inwestorzy. Nie zrealizowaliby swoich zleceń inwestorzy, którzy chcieli
sprzedać walor po 55 PLN Natomiast gdyby cenę ustalić na poziomie 49 złotych,
wtedy sprzedaliby tylko ci którzy dali oferty sprzedaży za 49 PLN oraz za 48 PLN
Reszta inwestorów nie zrealizowałaby swoich zleceń.
14
Dzięki mechanizmowi praw popytu i podaży cena rynkowa zoptymalizuje stopień
satysfakcji dla kupujących i sprzedających. Punkt przecięcia się krzywej popytu
i krzywej podaży wyznacza (teoretyczną) cenę równowagi. Cena równowagi, która
 oczyszcza" rynek, znajduje się między cenami 52 PLN a 53 PLN. Teoretycznie przy
takiej cenie podaż równa się dokładnie popytowi. Nie występuje żaden typ
nierównowagi, na rynku nie ma nadwyżki popytu ani nadwyżki podaży.
W praktyce takie stany rzadko występują. W naszym przykładzie makler powinien
wybrać spośród wspomnianych dwóch cen, tę przy której zachodzi maksymalny obrót.
Maksymalny obrót to największy stopień zadowolenia dla klientów. Przy cenie 52 PLN
zawartych transakcji będzie 700, natomiast przy cenie 53 PLN transakcji będzie 600.
Ilość zawartych transakcji przy danej cenie jest ograniczana, albo niewystarczającym
popytem, albo niewystarczającą podażą. W związku z powyższym cena waloru na tej
sesji wyniesie 52 PLN. Cena 52 PLN w tendencji równoważy popyt z podażą. Nadwyżka
popytu nad podażą mieści się w liczbie ofert kupna po 52 PLN.
Nierównowagi rynkowe wystąpiłyby w przypadku gdy mechanizm rynkowy zakłócany
byłby interwencjami administracyjnymi. Ceny niższe od 52 PLN powiększałyby
nierównowagę popytową (nadwyżka popytu nad podażą), natomiast ceny wyższe od
52 PLN powiększałyby nierównowagę podażową (nadwyżka podaży nad popytem).
Liczba realizowanych transakcji byłaby zawsze mniejsza.
Krzywe popytu i podaży mogą przesuwać się w górę lub w dół. W przypadku gdy
zwiększy się podaż, to ceny spadną. Długotrwałość takiego zjawiska oznacza bessę.
Bessa jest przykładem dyskontowania cen akcji na skutek wystąpienia różnych
czynników (dekoniunktura na rynku dóbr i usług, wstrząsy polityczne, kataklizmy,
zamachy terrorystyczne, wojny).
W odwrotnej sytuacji gdy zwiększy się popyt, to ceny wzrosną. Długotrwałość takiego
zjawiska oznacza hossę. Występuje ona gdy nastroje wśród inwestorów są
optymistyczne, większość z nich przewiduje, iż w przyszłości ceny akcji będą rosły.
15
Przypadek wzrostu podaży (popyt pozostaje bez zmian)
Arkusz wyznaczenia ceny akcji (waloru) w systemie jednolitej ceny dnia
Oferty Oferty
kupna Popyt Cena Podaż sprzedaży
100 100 55 7600 1400
200 300 54 6200 1200
300 600 53 5000 1000
400 1000 52 4000 1000
500 1500 51 3000 900
600 2100 50 2100 900
700 2800 49 1200 700
800 3600 48 500 500
y
ródło: opracowanie własne
Krzywa popytu i podaży
y
ródło: Opracowanie własne
Opis arkusza i dołączonego rysunku:
Wzrost podaży do 7600 szt., przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowego popytu
spowodował spadek ceny równowagi do 50 PLN. Przy tej cenie równoważy się podaż z
popytem, a obrót jest maksymalny i wynosi 2100 transakcji.
16
Przypadek wzrostu podaży (popyt pozostaje bez zmian)
Arkusz wyznaczenia ceny akcji (waloru) w systemie jednolitej ceny dnia
Oferty Oferty
kupna Popyt Cena Podaż sprzedaży
400 400 55 1400 250
700 1100 54 1150 250
800 1900 53 900 200
800 2700 52 700 200
800 3500 51 500 150
900 4400 50 350 150
900 5300 49 200 100
1000 6300 48 100 100
y
ródło: Opracowanie własne
Krzywa popytu i podaży
y
ródło: Opracowanie własne
Opis arkusza i dołączonego rysunku:
Wzrost popytu do 6300 szt., przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowej podaży
spowodował wzrost ceny równowagi do 54 PLN. Przy tej cenie podaż w tendencji
równoważy się z popytem. Istnieje niewielka nadwyżka podaży nad popytem, wynosi
ona 50 ofert. Ilość zawartych transakcji kupno-sprzedaż przy cenie 54 PLN jest
największa w porównaniu ze wszystkimi innymi kombinacjami popytu i podaży.
17
Również w tym przypadku mechanizm rynkowy doprowadził do zgodności interesów
kupujących i sprzedających.
5. Elastyczności popytu i podaży
W piśmiennictwie ekonomicznym powszechnie stosowane są pojęcia elastyczności
popytu i podaży. Pojęcia te należy rozumieć jako reakcje popytu lub podaży na zmiany
w czynnikach wyjaśniających. Z punktu widzenia matematycznego elastyczność
cenowa popytu (podaży) jest ilorazem procentowej zmiany popytu (podaży) do
procentowej zmiany ceny.
Wzór na elastyczność cenową popytu:
Współczynnik elastyczności cenowej popytu =
Wzór na elastyczność cenową podaży:
Współczynnik elastyczności cenowej podaży =
Natomiast elastyczność dochodowa popytu to iloraz procentowej zmiany popytu do
procentowej zmiany dochodu. Relacje tę można zapisać w postaci wzoru:
Współczynnik elastyczności dochodowej popytu =
Elastyczność cenowa popytu dla wszystkich kategorii dóbr i usług, z wyjątkiem dóbr
podrzędnych i prestiżowych, jest ujemna. Ta zależność wynika z prawa popytu oraz z
położenia krzywej popytu. Wyłącznie paradoks Giffena i Veblena powoduje, że
współczynnik elastyczności cenowej popytu jest dodatni24.
Wartości tych współczynników są cennymi informacjami dla przedsiębiorstw, które z
racji swojej pozycji i wielkości, manipulując ceną sprzedaży, mogą wpływać na
wielkość przychodu i zysku. Jeśli współczynnik elastyczności popytu waha się w
przedziale od 0 do 1, wówczas popyt jest nieelastyczny, obniżenie ceny (opusty,
rabaty, skonta) o x % nie zwiększy na tyle obrotu, aby przedsiębiorstwo osiągnęło
24
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
18
wyższy przychód końcowy. Strategia cenowa w przedsiębiorstwie pozostanie
niezmieniona. Natomiast jeśli współczynnik elastyczności cenowej popytu na danym
rynku jest większy od 1, wówczas firma będzie skłonna zmienić strategię cenową i
wprowadzić obniżki cen, w celu osiągnięcia większego obrotu. Przypadek krytyczny
zachodzi gdy współczynnik elastyczności cenowej popytu osiąga wartość 1. Mówimy
wówczas o neutralnym popycie25.
Elastyczność cenowa podaży zazwyczaj jest dodatnia, co wynika z prawa podaży i
położenia krzywej podaży. Jeśli współczynnik elastyczności cenowej podaży mieści
się w przedziale od 0 do 1, wtedy krzywa podaży jest nieelastyczna. Taka sytuacja
występuje zazwyczaj w krótkim czasie, gdy przedsiębiorstwo nie może z przyczyn
technicznych i organizacyjnych zwiększyć produkcji w reakcji na wzrost cen
określonych produktów. W przypadku gdy współczynnik elastyczności cenowej podaży
jest większy od 1, krzywa podaży jest elastyczna. Taka sytuacja zachodzi w długim
okresie, gdy firma może zmienić technologię, wprowadzić usprawnienia i zmienić
organizację pracy. Również tutaj występuje przypadek krytyczny, gdy współczynnik
osiąga wartość 1, co oznacza elastyczność jednostkową.
Współczynnik elastyczności dochodowej popytu osiąga wartości dodatnie, jedynie dla
dóbr podrzędnych może osiągać wartości ujemne. Współczynnik elastyczności
dochodowej ściśle wiąże się z prawami Engla. Dla pierwszego prawa Engla
współczynnik ten waha się w przedziale od 0 do 1. Dla drugiego prawa osiąga wartość
krytyczną 1, a dla trzeciego jest większy od 126.
25
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
26
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
19
6. Aneks
System gospodarczy według J. K. Galbraitha
J. K. Galbraith (amerykański ekonomista) w swoim dziele Ekonomia a cele społeczne,
opisuje współczesny kapitalizm jako wyraz
nie spolaryzowany system gospodarczy.
Dominuje w nim sektor planujący, który składa się z transnarodowych korporacji i
biurokracji. Drugą częścią systemu jest sektor rynkowy. Znajdują się w nim pozostałe
firmy, konsumenci i inne podmioty społeczno-polityczne, które są wyraz
nie
podporządkowane sektorowi planującemu.
W opinii J. K. Galbraitha wielu teoretyków ekonomii popełnia poważny błąd założenia.
Współczesny rynek nie jest zdominowany przez relacje konkurencyjne, tylko przez
zmowy, porozumienia i stosunki symbiozy. W związku z tym opis systemu
gospodarczego przy użyciu klasycznych (neoklasycznych) mechanizmów rynkowych
(praw popytu i podaży) jest niewystarczający. Stosunki konkurencyjne występują
tylko w sektorze rynkowym, natomiast sektor planujący splatany jest relacjami
symbiozy, która zawiązują się między technostrukturami korporacji a biurokracją.
 Tendencja do wzajemnego popierania się będzie występować zawsze wtedy, gdy
technostruktura i biurokracja są blisko ze sobą związane. Ta tendencja organizacji
publicznych i prywatnych do znajdowania i realizowania wspólnego celu nazywa się
biurokratyczną symbiozą 27.
Technostruktury korporacji to zespoły naukowców, inżynierów, specjalistów,
lobbystów, prawników oraz ludzi posiadających wyspecjalizowaną wiedzę28. Stanowią
oni najsilniejsze ogniwo systemu gospodarczego. Wielkie organizacje gospodarcze
wywierają nacisk na pozostałych podmiotach aby te dostosowały swoje działania do
ich potrzeb i interesów. W systemie gospodarczym coraz wyraz
niej widać
nierównomierny rozwój, który jest rezultatem nierównego podziału władzy. Stosunki
między sektorem planującym a sektorem rynkowym, nierówne tempo ich rozwoju,
eksploatacja drugiego przez pierwszy oraz wynikające stąd nierówności dochodów to
główne cech nierówności gospodarki29.
27
J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979., s. 231.
28
Tamże, s. 142.
29
J. w., s. 219.
20
Proces ten pociąga za sobą szkodliwe skutki społeczne30.  W nowoczesnej gospodarce
władza w coraz większym stopniu spoczywa w wielkich organizacjach, a w coraz
mniejszym stopniu w rękach rzekomo suwerennego konsumenta (obywatela) 31.
 Obraz społeczeństwa gospodarującego nie jest zgodny z rzeczywistością. Służy on
jako surogat rzeczywistości ustawodawcom, urzędnikom publicznym, dziennikarzom,
profesjonalnym prorokom, słowem tym wszystkim, którzy muszą przemawiać, pisać
lub podejmować działania w sprawach ekonomicznych32. J. K. Galbraith uważa, iż
współczesna ekonomia prowadzi do  wniosków, które są korzystne dla wielkich
korporacji, ale szkodliwe dla społeczeństwa 33. W relacjach między sektorem
planującym a rynkowym występują: naciski, groz
by i perswazja, które stają się
podstawowym narzędziem sprawowania władzy34.
J. K. Galbraith w swoich rozważaniach dostrzega w ewolucji kapitalizmu proces zaniku
autonomii i suwerenności konsumenta i obywatela35. Zmienia się więc sam charakter
społeczeństwa gospodarującego, a decydującym narzędziem tego przeobrażenia jest
nowoczesna korporacja. Ona jest motorem zmian36. Wraz z rozwojem nowoczesnych
korporacji, zwiększa się ich niezależność od wpływów zewnętrznych. Władza
przechodzi w ręce technostruktur korporacji, co staje się z czasem podstawową siłą
zmieniającą całe społeczeństwo gospodarującej37.
W ocenie J. K. Galbraitha różnica między sektorem planującym a rynkowym polega na
środkach dzięki którym cele przedsiębiorstw są osiągane oraz na ich skuteczności.
 Uczestnicy sektora rynkowego muszą działać wspólnie lub uzyskać pomoc państwa.
Niestety ich wysiłki są często nie wystarczające lub nieskuteczne. Ustawodawcy nie
30
J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979., s. 31.
31
Tamże, s. 33
32
J. w., s. 43
33
J. w. s. 34.
34
 Jedną z metod prowadzenia skutecznej perswazji jest utrzymywanie  pokaz
nej liczebnie klasy
duszpasterzy, którzy są wykorzystywani podczas różnych seminariów, konferencji przemysłowców,
posiedzeń na temat technik sprzedaży, a także mogą zajmować się indoktrynacją klientów i inwestorów oraz
uczestniczyć w innych korporacyjnych rytuałach. A
ączą oni z lekka ekstrawaganckie umiejętności
dydaktyczne z pozorami głębokiego myślenia. - J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1979., s.262.
35
 Gdy niedostępne są mieszkania i opieka zdrowotna, ale za to pod dostatkiem jest męskich
dezodorantów, samo pojęcie uczciwej reakcji na potrzeby społeczne zaczyna ustępować pod naporem
rzeczywistości.  J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1979.,.s. 46.
36
Tamże, s. 88.
37
J. w., s. 91.
21
zawsze działają na korzyść sektora rynkowego. W sektorze planującym
przedsiębiorstwo automatycznie i bez publicznych fanfar zyskuje kontrolę nad cenami
oraz nad produkcją z tytułu samych swoich rozmiarów 38.
W praktyce istnieją takie sytuacje, w których korporacja potrzebuje pomocy państwa.
 Nie zwraca się ona z tym do ustawodawców lecz do biurokracji. To nie wymaga
takiego rozgłosu. Biurokracja zaś jako że jest potężniejsza najpewniej będzie również
skuteczniejsza w działaniu. Sektor planujący dąży do sprawowania kontroli nad swym
otoczeniem gospodarczym i czyni to z powodzeniem 39.  Kontrola cen, kosztów,
popytu konsumentów oraz państwa stanowi część jednolitego wykorzystania władzy,
takiego mianowicie które służy celom technostruktury oraz całego sektora
planującego 40. Głównymi motywami działania korporacji są: wzrost dochodów dla
technostruktur, większy prestiż oraz korzyści biurokratyczne. Cały sektor planujący
spycha do podrzędnej roli społecznej wszystko czego nie może wchłonąć lub
wykorzystać.
Według J. K. Galbraitha korporacja realizuje w pierwszej kolejności cele ochronne
następnie pozytywne.  Cel ochronny technostruktury to zapewnienie podstawowego i
niezakłóconego poziomu dochodów. Wszystko co służy temu celowi  a więc
stabilizacja cen, kontrola kosztów, sterowanie reakcjami konsumentów, kontrola
zakupów państwowych, nakłanianie rządu do podejmowania działań zmierzających do
stabilizacji popytu- będzie miało decydujące znaczenie dla wysiłków technostruktury.
Natomiast pozytywnym celem korporacji jest wzrost wynagrodzenia finansowego oraz
prestiżu technostruktury przedsiębiorstwa, a w niektórych przypadkach również
przejmowanego. Osiąga się to nie przez zwiększenie stopy przychodu, ale w drodze
zwiększenia rozmiaru przedsiębiorstwa 41.
Wzrost korporacji jest złożonym procesem w którym może występować wiele rożnych
strategii.  Pierwszą z nich jest rozwijanie produkcji oraz sprzedaży przez daną
jednostkę korporacji. Przejawia się to w rozszerzeniu produkcji o artykuły i usługi o
podobnych cechach technicznych, do których wytwarzania można wykorzystać już
posiadane umiejętności techniczne. Drugą strategią wzrostu jest przejmowanie
38
J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979., s. 105.
39
J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979., s.106.
40
Tamże, s. 212.
41
J. w., s. 162.
22
mniejszych przedsiębiorstw, działających w zbliżonych lub nawet całkiem odmiennych
dziedzinach, w celu zespolenia ich z technostrukturą przedsiębiorstwa
przejmującego 42.
W ocenie J. K. Galbraitha przedsiębiorstwo, które osiąga korzyści zadawala się
aktualnie istniejącym systemem perswazji, natomiast  przedsiębiorstwo któremu idzie
gorzej, szuka skuteczniejszych metod wmawiania klientom istniejących produktów lub
poszukuje nowych towarów i wzorców, które nadawałyby się do skuteczniejszej
perswazji. Wcześniej czy póz
niej odnosi powodzenie, a wówczas grę podejmują
rywale, którzy poprzednio mieli większe sukcesy. Rezultatem jest kontrola zachowań
konsumentów 43.
Technostrukturom bardzo zależy na niezależności od państwa z wyjątkiem tych
przypadków gdy jego działania są mu potrzebne. Realizacja celów podstawowych i
pozytywnych w korporacjach wymaga często uzupełniających inwestycji
państwowych44. Sektor rynkowy oddziałuje na rząd za pośrednictwem legislatury. Ma
więc kontakty z tym ramieniem władzy którego względne znaczenie zmniejsza się.
Technostruktura natomiast ma związki z biurokracją publiczną45.
O ile sektor rynkowy może powstrzymać wahania popytu wywodzące się z niego
samego, to jest on wyjątkowo podatny na niekorzystne zjawiska mające z
ródła w
sektorze planującym46. Jeżeli więc w celu uchronienia się przed inflacja wydatki
publiczne mają być zlikwidowane, odkładane lub zmniejszane, to ograniczenia te
głównie będą dotyczyć nakładów na opiekę społeczną, budownictwo, usługi miejskie,
oświatę itp. Ograniczenia budżetowe nie wywierają wpływu na sektor planujący, lecz
na usługi cywilne w sektorze publicznym i w sektorze rynkowym47. Drugą metodą
zmniejszenia popytu jest podnoszenie stopy procentowej. Odmienny wpływ tego
środka na obydwa sektory jest oczywisty. Trzecim sposobem ograniczenia popytu jest
podnoszenie podatków. Sektor planujący ma kontrolę nad swoimi cenami. Jest więc w
stanie przerzucić na społeczeństwo obciążenia z tytułu wyższego opodatkowania
42
J. K. Galbraith, Ekonomia a cele społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979., s. 173-174.
43
J. K. Galbraith, & , op. cit., s. 226.
44
J. K. Galbraith, & , op. cit., s. 245.
45
J. K. Galbraith, & , op. cit., s. 255.
46
J. K. Galbraith, & , op. cit., s. 285.
47
J. K. Galbraith, & , op. cit., s. 299.
23
wytwarzanych dóbr i usług, a być może nawet wyższego podatku dochodowego, czego
nie może zrobić sektor rynkowy48.
48
Tamże, s. 301-302.
24
Schemat 1
Koncepcja systemu ekonomicznego J. K. Galbraitha
TRANSNARODOWE
KORPORACJE
1
SEKTOR PLANUJ
CY
2
symbioza
3
WA
ADZE
4
Perswazja
POLITYCZNE
Nacisk
Groz
ba
Procedury demokratyczne
SEKTOR RYNKOWY
Wymiana oparta na regulacjach rynkowych
Opracowanie własne
LEGENDA:
1. Zaawansowane technologie, kapitał finansowy i intelektualny oraz informacje
2. Technostruktury korporacji
3. Biurokracja (część urzędników i polityków)
4. Pozostałe władze publiczne różnych szczebli
25