1109899065

Rys 12. Pistola. kościół S Marla delle Grazie, rzut poziomy, skala 1:966

^ •^pchiWktunr wiotkiej, poczynając od średniowiecza. schemat koacsoia Wmgitudinalnogo, w którym jednak zaznacza się element cen-^,Tm*^no*ei. nie stanowi nad kości. W okresie renesansu wyróżnić można ^tr*T typy takich połączeń centralno-podłużnych. Do pierwszego zaliczyć hodowle na nucie krzyża łacińskiego, którego ramie tworzące korpus różni się od pozostałych, identycznych między sobą, wyłącznie długością: element cen-tralnosci podkreśla ponadto zaakcentowanie kopułą skrzyżowania naw. Taki układ przestrzenny utworzony jest jak gdyby dzięki wydłużeniu jednego z ramion krzyża greckiego w drodze zwielokrotnienia jego elementów. Doskonałymi przykładami tego typu są florenckie kościoły Bru-nelieschiego. szczególnie zaś S. Spirito, w którego projekcie wrażenie centralności spotęgowane jest przez otoczenie ramion krzyża jednolitym obejściem, obiegającym nieprzerwanie całe wnętrze ^,ł0. Do tego typu należy również S. Andrea w Mantu! w swej obecnej postaci (rys. 10).

Dwa dalsze typy powstały w drodze dodania do siebie dwu członów przestrzennych, z których jeden, stanowiący część prezbiterialną kościoła, jest w zasadzie centralny, granica zaś między obu członami jest wyraźnie czytelna. Różnica między tymi dwoma typami połączeń centralno-longitudinalnych przejawia się w ukształtowaniu członu centralnego.

Typ drugi odznacza się niepełną centralnością części prezbiterialnej. Zaliczyć można do niego kościoły, w których podłużny korpus dołączony jest do członu centralizującego, zbudowanego na zasadzie trójliścia; można by powiedzieć, że w kościołach tego typu jeden z czterech identycznych elementów członu centralnego został odrzucony i zastąpiony przez korpus. Przykładami mogą tu być niektóre rysunki z traktatu Francesca di Giorgio Martiniego^1X1, kościół S. Maria delle Grazie w Pistoi (rys. 12), w którym jedno ze sklepionych ramion krzyża greckiego „usunięte" zostało na rzecz rozległej sali nakrytej stropem ^txt, czy wreszcie

'■* L. H. Heydenrelcb, Spatwcrke firunclleschit (Jahrbuch der Preussl-»ehea Kur.iuammiungen III. 1931, s 13), określa system przestrzenny S. Lorenzo :*ntraiuntrend* Haultka. — Por. lei R. Ze 111 er, Uber den Innenraum won Santo Spirito ru Floren* (ideo and Form. Stwllen in the IłUtory of Art, Figura NS. I, [19091. s O—C«).

^m Florencja, BłbL Laurenzłana, Cod. Ashburnham 361, f. Il^r — reprod. Paplał, oe. II. UU. 236

** Por. wylej przypis S0.

Ab

niektóre z longitudinalnych projektów bazyliki watykańskiej ^,n Spośród późniejszych od Gesu wymienić należy Palladia kościół Redentore w Wenecji — tu jednak układ taki jest wynikiem wtórnego doprojekto wania korpusu nawowego do zamierzonej pierwotnie centralizującej budowli^,M,

W trzecim typie cześć prezbiterialna zachowuje pełną centralność. Ten właśnie typ .układu przestrzennego określany jest w niniejszej pracy jako „kompozytowy”.

Przed przystąpieniem do omówienia genezy tego układu zwrócić należy uwagę, że przeprowadzony wyżej podział ma charakter ramowy , i określa raczej ogólne tendencje niż konkretne dzieła. Tylko niektóre budowle wykazują w formie czystej cechy danego typu, inne zaś stanowią formy pośrednie. Odnosi się to zarówno do kościołów o najprostszym układzie przestrzennym, jak i do budowli bardziej skomplikowanych. Jednonawowy kościół S. Maria al Calcinaio koło Kortony, projektowany przez Francesca di Giorgio Martiniego (model drewniany 1484, rozpoczęcie budowy 1485)^,s interpretować można trojako: albo jako budowlę na rzucie krzyża greckiego, którego jedno ramię zostało wydłużone (trzy przęsła nawy przy jednoprzęsłowych ramionach tran-septu i prezbiterium) — wówczas zaliczyć go można do typu pierwszego: albo jako budowlę, w której jedno ramię krzyża greckiego zastąpione zostało przez wydłużoną nawę — a więc kościół reprezentować może typ drugi; albo wreszcie — zgodnie z Frankiem — jako budowlę złożoną z układu centralnego na rzucie krzyża greckiego i dwuprzęsłowej nawy — a więc należącą do typu trzeciego. Podobnie odczytany z modelu drewnianego bogaty rzut poziomy katedry w Pawii^,T7 nasuwa trudności interpretacyjne. Dzięki poszerzeniu przestrzeni pod kopułą środkową, dodaniu czterech jednakowych pomieszczeń w narożnikach między ramionami krzyża, identycznemu opracowaniu ścian bocznych oraz identycznemu rozwiązaniu zakończenia prezbiterium i transeptu w całości dominuje układ centralny, mimo iż korpus znacznie różni się długością od pozostałych ramion krzyża. Najprostsza wydaje się interpretacja korpusu jako wydłużonego ramienia krzyża greckiego, jednak odmienne rozwiązanie zakończenia korpusu pozwala widzieć w nim element dodany do układu centralnego.

Prototypem układu „kompozytowego” jest kościół Grobu Chrystusa w Jerozolimie, w którym z rotundą Anastosis połączony jest podłużny

^,M Np. projekt Rafaela, znany z ryciny w traktacie S • r 1 i a. k*. III (cyt wyd. f. 8S^r).

^U«S. Sindlng-Larien, Palladiom Redentorr. A Compromwe in Compontton (The Art Bulletin XLVII. IOW. a. 410-437). ^m P a p I n 1, ox. I, a. 99 i nn.

•** Franki, ac., t. 43.

'*» F6r»tcr, o.c.,i. 104—111

49

4 — Prac* * historii utufct *. t