1841899571

ORZESZKOWA ELIZA

Pseud. i krypt.: Bąk (Z Wa-Lit-No); E. O.; Gabriela Litwinka; Li....ka

Ur. 6 czerwca 1841 w majątku rodzinnym Milkowszczyzna koło Grodna; córka Benedykta Pawłowskiego, zamożnego ziemianina o wykształceniu prawniczym, i Franciszki z Kamieńskich. Po śmierci ojca w 1843 i drugim zamążpójściu matki w 1849 jej wychowaniem zajmowała się głównie babka, Elżbieta Kamieńska. Po śmierci jedynej siostry Klementyny w 1851 została umieszczona na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie przebywała do 1857. Na pensji była koleżanką Marii Wasiłowskiej, późniejszej Konopnickiej. Na jej zdolności literackie wywarł znaczny wpływ nauczyciel języka polskiego Ignacy Kowalewski. Ukończyła pensję w szesnastym roku życia i w kilka miesięcy później została wydana za mąż za krewnego jej ojczyma. Piotra Or/eszkę. Zamieszkała w majątku męża Ludwinów koło Kobrynia na Polesiu. Tu rozpoczęła pracę samokształceniową oraz zorganizowała szkółkę dla dzieci wiejskich. W 1862 dłuższy czas spędziła w Warszawie, dążąc do zerwania niedobranego małżeństwa. W powstaniu styczniowym wzięła udział, podejmując prace w zakresie służby pomocniczej na rzecz powstańców. Późną wiosną 1863 gościła w Ludwinowie przez około dwa tygodnie Romuałda Traugutta, którego następnie odwiozła do granic Królestwa. Z tego powodu jej mąż został aresztowany jesienią 1863, a w marcu 1865 zesłany do guberni permskiej. Po sprzedaży Ludwinowa zamieszkała w Milkowszczyźnie i tu kontynuowała pracę oświatową, organizując szkółkę dla dzieci wiejskich oraz rozpoczęła twórczość literacką.

Debiutowała w 1866 w Tygodniku Ilustrowanym opowiadaniem „Obrazek z lat głodowych *. Jeszcze przed powrotem do kraju Piotra Orzeszki po amnestii w 1867 wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa. Powodem było uczucie do młodego lekarza Zygmunta Święcickiego. Jednak do powtórnego jej małżeństwa nie doszło, choć uzyskała unieważnienie ślubu w 1869. Pod koniec tego roku przeniosła się do Grodna, a w 1870 sprzedała Milkowszczyznę. Do tej decyzji przyczynił się jej doradca prawny i jeden z nielicznych przyjaciół, Stanisław Nahorski. Wiążąca ich później miłość doprowadziła po latach dwudziestu kilku do małżeństwa w 1894, po śmierci żony Nahorskiego. W swych utworach zajmowała się najważniejszymi problemami współczesności. Brała udział w ruchu emancypacyjnym kobiet, pisząc m.in. rozprawę,.Kilka słów o kobietach" (1870) oraz „Marlę" (1873). W 1875-1876 wygłosiła kilka odczytów w Warszawie (m.in. „O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia", „O niedolach dziecięcych"). W 1879 w Wilnie założyła wspólnie z Wincentym Chełmińskim spółkę księgarsko-wydawniczą pod firmą „E. Orzeszkowa i S-ka". Księgarnią kierował Wacław Makowski. Firma ta wydała dwadzieścia pozycji rozpoczynając od studium społecznego Orzeszkowej „Patriotyzm i kosmopolityzm" (1880). Po zamknięciu księgami i rozwiązaniu spółki wydawniczej przez carski Departament Policji pozostawała przez pięć lal w Grodnie pod nadzorem policyjnym. W 1883 warszawski wydawca Salomon Lewental zawarł z nią umowę na lanie zbiorowe wydanie jej pism. Ukazało się 47 tomów w lalach 1884-1889. Wiele utworów Orzeszkowej tłumaczono na obce języki. W czasie wielkiego pożaru Grodna w 1885 uległo zniszczeniu jej mieszkanie wraz ze znaczną częścią księgozbioru i autografami niektórych utworów. Jej ówczesna działalność na rzecz pogorzelców (apele do władz, listy, artykuły) przyniosła znaczne efekty finansowe dla najbardziej poszkodowanych.

W 1886-1888 napisała swoje dwie najlepsze powieści: „Nad Niemnem" i „Chama". Drukowała w czasopismach artykuły i studia dotyczące literatury, spraw społecznych oraz o tematyce folklorystycznej („Ludzie i kwiaty nad Niemnem", 1888-1891). Ulubionym jej zajęciem było tworzenie artystycznych zielników z suszonych kwiatów. W 1S91 uroczyście obchodzono ćwierćwie-