1841899828

86 MIECZYSŁAW INGLOT

Problemy, które stanęły przed artystami plastykami nie były obce i dla powstających podówczas środowisk literackich. Przed twórcą-inteligentem stawał w coraz to większym stopniu problem pogoni za pracą, problem konieczności zarobkowania. Dramat pisarza postawionego przed taką koniecznością był dramatem poważnym z dwóch głównie powodów. Po pierwsze, byl to przeważnie pisarz romantyk, który odczuwał poważne ideowe opory przeciwko „handlowi płodami umysłu i uczucia”. ,,Ja nigdy nie mogłem zgodzić powołania Autora z profesją człowieka na chleb pra-pracującego, w moim pojęciu autor, wieszcz prawd moralnych, wyraziciel nie ziemskiej na ziemi doskonałości jest czymś wyższym od zwyczajnych ludzi, a praca ducha w żaden sposób nie kombinuje się z pretensjami jarmarkowej czeladzi”²) — pisał jeden z najbardziej radykalnych publicystów Gwiazdy kijowskiej. Po drugie, był to najczęściej zdeklasowany lub też deklarujący się ziemianin. W środowisku literackim zachodziły o kilkadziesiąt lat wcześniej te wszystkie przemiany psychologiczno-oby czaj owe, które w okresie pozytywizmu zostaną na innej płaszczyźnie przedstawione w powieści Antoniego Sygietyńskiego pt. Wysadzony z siodła.

W ogólnonarodowych dyskusjach nad materialną podstawą bytu twórców niebagatelny głos zabierał również Józef Ignacy Kraszewski. Historycy sztuki na ogół sumiennie zestawili jego poglądy w tym zakresie ograniczając się jednak do wypowiedzi pisarza na temat malarstwa. My zajmiemy się poglądami Kraszewskiego na materialne podstawy zawodu pisarskiego, sięgając nie tylko do wypowiedzi publicystycznych czy krytyczno-literackich, ale czerpiąc materiał z kart utworów, oraz obok tego wykorzystując materia! archiwalny. Podjęcie rozważań nad treścią wypowiedzi Kraszewskiego w sprawie materialnych podstaw zawodu pisarskiego, wydaje się nam o tyle istotne, że niezależnie od wysokich walorów intelektualnych i reprezentatywnej dla epoki kompetencji dyskutanta, sam problem łączy się bardzo ściśle z tym, co nauka uznała za najistotniejsze w badaniach nad naszym pisarzem. Mówiąc o koncepcji twórczego rozwoju Kraszewskiego, Wincenty Danek dochodził do wniosku, że procesem charakterystycznym dla całej twórczości naszego pisarza był proces oswobadzania się spod ideowych wypływów środowiska szlacheckiego, w którym się urodził i wychował, a którego ciążenie dawało o sobie znać do końca życia ^:!). Trzeba w tym miejscu zapowiedzieć, że jednym z istotnych wyznaczników tak pojmowanej ewolucji Kraszewskiego będzie właśnie stosunek pisarza do materialnych podstaw jego profesji.

Jest to zatem istotny problem światopoglądowy i jego przedstawienie pozwoli na lepsze zrozumienie przyczyn ‘stopniowego zrywania więzów łączących pisarza nie tylko ze środowiskiem szlacheckim, które chciało z niego zrobić ziemianina, ale także z intelektualną czołówką tego środowiska, z koterią petersburską.

Przystępując do omówienia rozwoju poglądów Kraszewskiego na materialne podstawy bytu pisarzy zdajemy sobie sprawę, że w dużej mierze były one kształtowane przez praktykę twórczą pisarza, autora i redaktora. Nie sposób dzisiaj odtworzyć w pełni obrazu tej praktyki. Brak jest

-’) B. Dołęga (J. Jurkiewicz): Do Pana Aleksandra Parczewskiego, Gwiazda, 1817. nr 2, s. L.

^:’) Por. W. Danek: O program badań nad Kraszewskim, Pamiętnik Literacki 1960. z. 1, s. 13.