plik


ÿþNagBe zagro|enia zdrowotne w [rodowisku górskim Zasady udzielania pierwszej pomocy PaweB PodsiadBo 2010 Spis tre[ci 1.Wstp & & & & & & & & & ...& & & & & & ...& & & & & & & ..& & & & & ....& .str. 3 2.Wybrane wiadomo[ci z fizjologii czBowieka & & & & & & & & & & & & & & .& .str. 4 3.Postpowanie z nieprzytomnym  podstawowe zabiegi ratujce |ycie & & & .& & & & & & & & & & & & & & & & & & & .& ....str. 7 4.Postpowanie wstpne w urazach & & & & & & & & & & & .& & & & ...& & ..str. 13 5.Pierwsza pomoc w wybranych schorzeniach & & & & & & & & & & & ...& & .str. 17 6.Hipotermia i przegrzanie & & & & & & & & & & & ..................& & & & & & & str. 22 7.Postpowanie z ofiarami wypadków lawinowych & & & & ..& & & & & & & ....str. 25 8.Odmro|enia & & & & & & & ...& & & & & & & & & & & & & .& & & ...& & & .str. 27 9.Ra|enie piorunem & & & & ..& & & & & & & & & & & & & & & & & ...& .& & str. 29 10.Problemy zdrowotne w górach wysokich & & & & & & & .& & & & & & ..& ..str. 31 11.Pi[miennictwo & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..& & & & ....& .& str. 35 2 1. WSTP Góry s bardzo popularnym obszarem aktywnego spdzania czasu, zarówno w formie rekreacyjnej, jak i sportowej. Do ryzyka zwizanego z aktywno[ci fizyczn i zagro|eD specyficznych dla poszczególnych sportów górskich, dochodz zró|nicowane warunki klimatyczne i terenowe. Skutkiem tego osoba, która znajdzie si w stanie zagro|enia, czy to z powodu wypadku, czy nagBego zachorowania, pozostaje czsto niedostpna dla zespoBów systemu ratownictwa medycznego. Ju| samo wezwanie pomocy mo|e si okaza nie lada wyzwaniem, gdy znajdziemy si poza zasigiem telefonii komórkowej. Nawet formacje ratownictwa górskiego posiadajce specjalistyczne [rodki transportu potrzebuj relatywnie du|o czasu na dotarcie do poszkodowanego, gdy nie jest mo|liwe u|ycie [migBowca. Wszystko to sprawia, |e o szansach prze|ycia decyduj w du|ej mierze umiejtno[ci [wiadków zdarzenia w zakresie udzielania pierwszej pomocy, ich rozwaga i do[wiadczenie górskie. Czas oczekiwania na profesjonaln pomoc nie mo|e by czasem straconym, gdy| w nara|eniu na wychBodzenie czy skutki przebywania na du|ej wysoko[ci, nawet banalny uraz uniemo|liwiajcy samodzielny powrót, mo|e stanowi zagro|enie |ycia. Wspomniane ograniczenia dotyczce czasu dotarcia sBu|b ratowniczych powoduj, |e szczególnego znaczenia nabiera pojcie tzw. BaDcucha prze|ycia. Jego poszczególne ogniwa to cig czynno[ci, których prawidBowe i szybkie wykonanie decyduje o szansach uratowania pacjenta. Pierwsze dwa to dziaBanie [wiadków zdarzenia: powiadomienie systemu ratownictwa i pierwsza pomoc obejmujca podstawowe funkcje |yciowe. Dwa kolejne nale| do sBu|b ratowniczych  defibrylacja elektryczna w nagBym zatrzymaniu kr|enia i zaawansowana opieka medyczna. Wielu osobom pierwsza pomoc zapewne kojarzy si z nauk skomplikowanego banda|owania nadgarstka na lekcjach przysposobienia obronnego. Na szcz[cie w ostatnich latach wiedza o podstawowych zabiegach ratujcych |ycie staBa si bardziej powszechna, a dydaktyka w tym zakresie ustawowo wprowadzona do szkóB. Celem niniejszej publikacji jest usystematyzowanie wiedzy o podstawowych dziaBaniach wobec osób znajdujcych si w stanie nagBego zagro|enia zdrowotnego z uwzgldnieniem czynników [rodowiskowych wystpujcych w górach. Przedstawione postpowanie odbiega w niektórych przypadkach od zasad przyjtych w medycynie w warunkach  miejskich i jest kompromisem pomidzy standardami medycznymi a wymaganiami, jakie stawia przed ludzkim organizmem trudny teren i du|a wysoko[. 3 2. WYBRANE WIADOMOZCI Z FIZJOLOGII CZAOWIEKA Gospodarka wodna Ludzki organizm nieustannie traci wod. Jest ona wydalana z moczem, kaBem, w postaci potu oraz pary wodnej w wydychanym powietrzu. W cigu doby w spoczynku, w klimacie umiarkowanym wydalamy ok. 2,5 litra wody [1]. Straty te musz by na bie|co uzupeBniane, tak wic przyswajamy wod w napojach, pokarmie, a niewielkie ilo[ci nasz organizm wytwarza w toku przemian chemicznych. O ile u czBowieka o zdrowych nerkach przewodnienie jest maBo prawdopodobne (nadmiar wody zostanie natychmiast wydalony z moczem), to odwodnienie np. w upalny dzieD jest zjawiskiem powszechnym. Aatwym do wyobra|enia skutkiem odwodnienia jest zagszczenie krwi (bo to przecie| zawiesina krwinek w osoczu) i trudniejszy jej przepByw przez mikroskopijne naczynia wBosowate, a wic gorsze dostarczanie tlenu do tkanek (te| odwodnionych i traccych jdrno[ podobnie jak widnca ro[lina). Organizm broni si przed nadmiern utrat wody zmniejszajc wydalanie moczu, który przyjmuje ciemne zabarwienie. Oczyszczanie naszego ciaBa z toksycznych produktów przemiany materii staje si niedostateczne. Jest to oczywi[cie du|e uproszczenie, ale pozwala zrozumie skutki takiego stanu rzeczy  pogorszenie wydolno[ci fizycznej, bóle gBowy, czy podatno[ na odmro|enia. Niedobór wody spowoduje te| niedostateczne wytwarzanie potu, a wic ryzyko udaru cieplnego. Zapotrzebowanie pBynowe przy intensywnym wysiBku, w suchym klimacie bdz na du|ych wysoko[ciach znacznie przekracza podstawowe 2,5l i mo|e siga kilku litrów dziennie. Osobny problem stanowi ocena rzeczywistego zapotrzebowania na pByny. W warunkach stresu, du|ego zmczenia czy niedotlenienia zwizanego z wysoko[ci, kierowanie si tylko odczuwaniem pragnienia lub jego brakiem bywa zgubne. Zdarza si, |e czBowiek nie odczuwa pragnienia pomimo faktycznego niedoboru wody [1], a konieczno[ dBugotrwaBego topienia [niegu dziaBa demotywujco. Najprostsz metod oceny nawodnienia organizmu jest barwa oddawanego moczu  powinien by jasnosBomkowy. Autor spotkaB si równie|, w przekazie sBownym, z zasad  pij, a| si dwa razy wysikasz . Zasada ta, jakkolwiek sBuszna, nie zostaBa zbadana naukowo :& Odwodnienie najcz[ciej nie dotyczy tylko utraty wody, ale tak|e niektórych pierwiastków, gBównie sodu. Tote| braków nie nale|y uzupeBnia wyBcznie wod. Dobrym dodatkiem s soki owocowe, rozpuszczalne tabletki do przyrzdzania napojów, a w ostateczno[ci odrobina soli kuchennej. Termoregulacja Organizm czBowieka, podobnie jak innych ssaków, jest staBocieplny. Oznacza to, |e posiada zdolno[ wytwarzania ciepBa i utrzymania temperatury ciaBa na staBym poziomie (36  37°C). W zale |no[ci od potrzeb, stymulowane s mechanizmy zwikszajce bdz to wytwarzanie, bdz utrat ciepBa. Sterowanie tymi procesami odbywa si w o[rodkach podkorowych mózgu, bez udziaBu [wiadomo[ci, za po[rednictwem ukBadu nerwowego wegetatywnego (wspóBczulnego) i hormonów (noradrenalina, hormony tarczycy) [4,9]. Wytwarzanie ciepBa dokonuje si podczas przemian biochemicznych w komórkach. Wyró|niamy dwa zasadnicze zródBa ciepBa  procesy chemiczne w tkance tBuszczowej i wtrobie (termogeneza bezdr|eniowa) oraz dr|enia wBókien mi[niowych (termogeneza dr|eniowa). Ta ostatnia pokrywa 95% zapotrzebowania na ciepBo u dorosBych [5]. 4 Utrata ciepBa odbywa si poprzez skór i drogi oddechowe na drodze promieniowania  55-65%, przewodzenia (bezpo[redni kontakt z chBodniejszym obiektem) - 3%, konwekcji (do czsteczek powietrza i pary wodnej otaczajcych ciaBo)  10%, parowania (przeprowadzenie wody zawartej w pocie ze stanu ciekBego w gazowy)  25%, oddychania (ogrzewanie wdychanego powietrza)  2-9% [2]. Rozproszenie ciepBa jest wprost proporcjonalne do ró|nicy temperatur midzy powierzchni ciaBa a otoczeniem. W celu podniesienia temperatury narzdów wewntrznych, organizm zwiksza przemian materii i ogranicza straty, zmniejszajc przepByw krwi przez skór. Skóra staje si chBodniejsza i oddaje mniej ciepBa do otoczenia. W przypadku zbyt du|ej produkcji ciepBa (np. wysiBek fizyczny), naczynia krwiono[ne w skórze ulegaj rozszerzeniu, by wiksza ilo[ ciepBej krwi dotarBa do powierzchni ciaBa i tam ulegBa ochBodzeniu. Te mechanizmy kompensacyjne maj jednak ograniczon wydolno[ i w skrajnych sytuacjach mog okaza si niewystarczajce, co bdzie skutkowaBo nadmiernym obni|eniem lub wzrostem temperatury ciaBa. Ogromn rol w termoregulacji u czBowieka peBni równie| [wiadome d|enie do komfortu cieplnego poprzez korzystanie z urzdzeD grzewczych, klimatyzacji, a przede wszystkim dobór odpowiedniego ubrania. Przemiana materii i bilans energetyczny Energia dostarczona w postaci pokarmu wykorzystywana jest w dwojaki sposób. Cz[ po|ytkowana jest na utrzymanie podstawowych funkcji |yciowych, reszt wykorzystuj mi[nie podczas wysiBku. Nadmiar dostarczonej z po|ywieniem energii zostaje zmagazynowany w postaci tBuszczu, który zu|ywany jest w przypadku niedoboru. Ponadto w okresie gBodu organizm, oprócz tkanki tBuszczowej, zu|ywa równie| swoje biaBka budulcowe. Cz[ przyswojonej glukozy przetwarzana jest w posta  magazynow , czyli glikogen skBadowany w wtrobie i w mi[niach. Mo|e on by z Batwo[ci przeksztaBcony z powrotem w glukoz przy zapotrzebowaniu na energi. Ilo[ energii potrzebna do podstawowych przemian biochemicznych (tzw. podstawowa przemiana materii) szacowana jest na ok.1600 kcal w cigu doby dla dorosBej osoby wa|cej ok.70 kg. Dobowe zapotrzebowanie energetyczne osoby wykonujcej ci|k prac fizyczn mo|e siga 6000 kcal, a w przypadku wyczerpujcych sportów wytrzymaBo[ciowych nawet 10000 kcal [5]. Bezpo[rednim no[nikiem energii dla komórek mi[niowych jest ATP. Do jego bie|cej odbudowy wykorzystywane s (w ró|nym stopniu  zale|nie od rodzaju i czasu trwania wysiBku) fosfokreatyna, glikogen mi[niowy, glukoza kr|ca we krwi uwolniona z glikogenu wtrobowego, kwasy tBuszczowe zmobilizowane z tkanki tBuszczowej i aminokwasy pochodzce z rozpadu biaBek w mi[niach czy wtrobie. Po zakoDczeniu wysiBku organizm d|y do odbudowania zapasów energetycznych, zwBaszcza glikogenu, zatem istotne jest spo|ycie odpowiedniej ilo[ci wglowodanów. O ile fosfokreatyna odtwarzana jest w cigu kilku minut, to odbudowa glikogenu mi[niowego trwa do 48 godzin, ale 90% zostaje odtworzone w cigu 12 godzin. Co ciekawe, przy odbudowie powysiBkowej mi[nie mog zgromadzi dwukrotnie wicej glikogenu ni| zawieraBy przed wysiBkiem  jest to wykorzystywane w przygotowaniach sportowców do zawodów [5]. Dobrze jest uzupeBnia zapasy glukozy w trakcie wielogodzinnego wysiBku, w postaci Batwo przyswajalnej, np. sBodkich napojów. Przemianami energetycznymi w mi[niach steruj enzymy, których aktywno[ mo|na zwikszy poprzez systematyczny trening, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu wytrzymaBo[ci i szybko[ci. W warunkach 5 górskich mo|e to oznacza zdolno[ do ucieczki z trudnego terenu przed zmierzchem, ewakuacji chorego lub rannego partnera itp. 6 3. POSTPOWANIE Z NIEPRZYTOMNYM PODSTAWOWE ZABIEGI RATUJCE {YCIE Generaln zasad podczas udzielania pomocy jest ocena miejsca zdarzenia pod ktem bezpieczeDstwa, zarówno dla ratowanego, jak i dla ratujcego. Musimy zdecydowa, czy w pierwszej kolejno[ci nie nale|aBoby wynie[ chorego ze strefy zagro|enia, a dopiero potem si nim zaj, czy dostp do poszkodowanego nie stwarza zagro|enia dla nas samych, czy wchodzc w zbyt trudny teren nie powikszymy liczby ofiar. Pamitajmy, |e martwy ratownik nikogo nie uratuje. Podstawowe funkcje cechujce |ywego czBowieka to obecno[ oddechu i praca serca. Zarówno zatrzymanie serca, a wic ustanie kr|enia krwi, doprowadzi po chwili do zatrzymania oddechu, jak i odwrotnie  niemo|no[ oddychania spowoduje zatrzymanie serca. Owa niemo|no[ oddychania najcz[ciej zwizana jest z zatkaniem górnych dróg oddechowych. Ich udro|nienie jest pierwsz czynno[ci, któr nale|y wykona u nieprzytomnego. Najczstsz przyczyn niedro|no[ci jest zapadnicie si jzyka a| do tylnej [ciany gardBa [2]. Wynika to ze spadku napicia mi[ni. Ponadto drogi oddechowe s chronione przed wnikniciem ciaB obcych za pomoc odruchów, których istnienie tylko czasami sobie u[wiadamiamy. Jest to odruch poBykania, kaszlowy i wymiotny. Ich prawidBowe funkcjonowanie zale|y od stanu czynno[ciowego mózgu, podobnie jak [wiadomo[. Tak wic, równolegle do gBbokich zaburzeD [wiadomo[ci, wystpuje upo[ledzenie odruchów obronnych. Istniej ró|ne metody oceny stanu [wiadomo[ci, najprostsz jest skala AVPU. A  Alert otwarte oczy, rozmawia V  Verbal podsypia, otwiera oczy na bodziec gBosowy P  Pain nie reaguje na gBos, reaguje na bodziec bólowy U - Unresponsive nie reaguje na |adne bodzce Do celów pierwszej pomocy mo|na przyj, |e pacjent który nie reaguje na bodziec gBosowy i potrzsanie, nie jest w stanie chroni swoich dróg oddechowych. Zalecan metod udro|nienia dróg oddechowych jest odchylenie gBowy z jednoczesnym uniesieniem |uchwy [3]. W tym celu jedn rk kBadzie si na czole ofiary i odchyla gBow do tyBu, palec wskazujcy i kciuk tej rki posBu| do zaci[nicia skrzydeBek nosa przy sztucznym oddychaniu. Drug rk unosi si |uchw pacjenta do góry. 7 Bezprzyrzdowe udra|nianie dróg oddechowych Kolejn czynno[ci jest ocena oddechu. Nale|y w tym celu nachyli si nad twarz poszkodowanego próbujc wyczu na policzku ruch wydychanego przezeD powietrza, jednocze[nie nasBuchujc odgBosów oddychania i obserwujc, czy klatka piersiowa wykonuje ruchy oddechowe. Ocena obecno[ci oddechu Obserwacj tak prowadzi si ok. 10 sekund, w tym czasie prawidBowo oddychajcy czBowiek wykonuje okoBo 2 oddechy. Nie nale|y myli szcztkowych agonalnych westchnieD z prawidBowym oddechem. Takie westchnienia wystpuj u ok. 40% osób po zatrzymaniu kr|enia [3]. Je|eli ofiara oddycha, a nie doznaBa urazu, nale|y uBo|y j na boku w pozycji bezpiecznej, co zapobiega zapadaniu si jzyka i zalewaniu dróg oddechowych [lin, krwi bdz wymiocinami. Przed podjciem dalszych dziaBaD wzywamy pogotowie w my[l zasady  najpierw dzwoD . 8 Pozycja bezpieczna (jeden z wariantów) Oczekujc na sBu|by ratownicze trzeba regularnie sprawdza obecno[ oddechu. Je|eli natomiast nie stwierdza si prawidBowego oddechu, to nale|y przyj, |e doszBo do zatrzymania kr|enia i rozpocz uciskanie klatki piersiowej. DBonie powinny by uBo|one na [rodku klatki piersiowej, jedna na drugiej, palce splecione, Bokcie wyprostowane. Czstotliwo[ uci[ni powinna wynosi ok. 100/min, a gBboko[ 4  5 cm. UBo|enie rk na klatce piersiowej podczas resuscytacji Po 30 uci[niciach klatki piersiowej wykonuje si 2 oddechy ratownicze. Nale|y ponownie udro|ni drogi oddechowe, zacisn nos pacjenta, nabra powietrza (tyle co przy normalnym wdechu) i ustami wtBoczy spokojnie powietrze do lekko otwartych ust ofiary. Wdmuchiwanie powietrza powinno trwa ok. 1 sekund. Je|eli drogi oddechowe zostaBy prawidBowo udro|nione, nie wyczuwa si wyraznego oporu przy wdmuchiwaniu, a klatka piersiowa pacjenta lekko si unosi. Odczekawszy (równie| ok. 1 sek.) a| klatka piersiowa poszkodowanego opadnie, czyli wykona 9 wydech, nale|y drugi raz wdmuchn powietrze. Ponownie nastpuje 30 uci[ni, 2 oddechy itd. Wa|ne jest sprawne wykonywanie oddechów ratowniczych, by przerwy w uciskaniu klatki piersiowej byBy krótkie. Czstym bBdem w resuscytacji jest niedostateczne odgicie gBowy ofiary powodujce opór przy oddechu oraz zbyt gwaBtowne wdmuchiwanie du|ych ilo[ci powietrza, co koDczy si rozdciem |oBdka i zalaniem dróg oddechowych jego zawarto[ci. Mo|e si te| zdarzy, |e pomimo prawidBowych rkoczynów, klatka piersiowa ofiary nie unosi si przy wdmuchiwaniu powietrza i wyczuwa si du|y opór  nale|y wówczas otworzy szeroko usta poszkodowanego w poszukiwaniu ciaB obcych (proteza zbowa, [nieg w wypadkach lawinowych). Je|eli s widoczne, trzeba je delikatnie usun, nie wygarnia  na [lepo . Resuscytacj w sekwencji 30 uci[ni / 2 oddechy kontynuuje si do przybycia sBu|b ratowniczych lub do powrotu spontanicznego, prawidBowego oddechu. Bardzo wa|na jest szybka ocena sytuacji i wczesne podjcie zabiegów resuscytacyjnych u poszkodowanych, którzy nie reaguj i nie oddychaj. Przy braku resuscytacji po zatrzymaniu kr|enia szanse prze|ycia malej o 10% z ka|d minut, a je|eli podjto resuscytacj  jedynie o 3-4%. Tak wic podjte dziaBania zwikszaj trzykrotnie prawdopodobieDstwo prze|ycia [3]. Algorytm podstawowych zabiegów ratujcych |ycie MisieD sercowy jest pobudzany do skurczu za pomoc bodzca elektrycznego powstajcego w naturalnym rozruszniku zlokalizowanym w prawym przedsionku. Bodziec ten rozprzestrzenia si poprzez wBókna przewodzce, przypominajce nieco tkank nerwow, do komór serca, powodujc ich skurcz w sposób uporzdkowany. Skutkiem jest efektywny mechanicznie, odpowiednio zsynchronizowany skurcz, 10 a nastpnie rozkurcz mi[nia sercowego. Najczstsz przyczyn nagBego zatrzymania kr|enia u dorosBych jest zaburzenie elektryczne polegajce na powstawaniu w wielu miejscach serca niezsynchronizowanych ze sob pobudzeD o bardzo du|ej czstotliwo[ci  tzw. migotanie komór. MisieD nie jest w stanie kurczy si i rozkurcza z tak czstotliwo[ci, z jak powstaj te pobudzenia. Efektem jest jedynie dr|enie wBókien mi[niowych bez efektu mechanicznego w postaci pompowania krwi. Najskuteczniejsz metod leczenia tego stanu jest przepuszczenie przez misieD sercowy (w praktyce przez caB klatk piersiow) prdu elektrycznego o odpowiedniej energii. Powoduje on wygaszenie wszystkich pobudzeD i chwilow niewra|liwo[ na pobudzenia (tzw. okres refrakcji). Istnieje wówczas bardzo du|e prawdopodobieDstwo, |e jako pierwszy wy[le pobudzenia naturalny rozrusznik i bd si one szerzyBy naturaln drog przewodzenia. Zabieg ten nosi nazw defibrylacji elektrycznej, a urzdzenie do jego wykonania to defibrylator. Przez wiele lat warunkiem zastosowania defibrylatora byBa obecno[ wykwalifikowanego personelu medycznego, który analizujc zapis pobudzeD elektrycznych serca na monitorze, decydowaB o sposobie leczenia. Postp techniki komputerowej doprowadziB do skonstruowania defibrylatorów automatycznych (AED  Automated External Defibrillator), które posiadaj oprogramowanie analizujce rytm serca. Ponadto urzdzenia te wydaj polecenia gBosowe dotyczce prowadzenia podstawowych zabiegów resuscytacyjnych opisanych wy|ej. PodBczenie elektrod automatycznego defibrylatora ObsBuga AED sprowadza si do przyklejenia elektrod do klatki piersiowej poszkodowanego, który nie reaguje i nie oddycha. Wa|ne jest, by nikt nie dotykaB pacjenta podczas analizy rytmu i przy wyzwalaniu wstrzsu. Defibrylatory automatyczne znajduj si na wyposa|eniu stra|y po|arnej i górskich sBu|b ratunkowych, spotyka si je te| coraz cz[ciej w miejscach publicznych. Z uwagi na du|y wpByw wczesnej defibrylacji na prze|ycie osób dorosBych z nagBym zatrzymaniem kr|enia, obowizuje zasada  najpierw dzwoD . SBu|by ratownicze nale|y wezwa zaraz po stwierdzeniu zatrzymania kr|enia, a przed rozpoczciem 11 zabiegów resuscytacyjnych [3]. Dotyczy to oczywi[cie zachowania pojedynczego ratownika, gdy nie ma w pobli|u innych osób mogcych zawiadomi pogotowie. Nieco odmienny jest sposób postpowania w przypadku zatrzymania kr|enia u dzieci. W przeciwieDstwie do dorosBych, najczstsz przyczyn zatrzymania kr|enia s problemy oddechowe, a nie zaburzenia rytmu serca. Resuscytacj rozpoczyna si od 5 oddechów ratowniczych, a dopiero po nich prowadzi si uciskanie klatki piersiowej i oddechy w stosunku 30 : 2. Z uwagi na mechanizm zatrzymania kr|enia, priorytetem nie jest defibrylacja, tylko poprawa natlenienia krwi, zatem nie obowizuje tu zasada  najpierw dzwoD . Decydujce znaczenie ma resuscytacja, a sBu|by ratownicze wzywa si po okoBo minucie jej prowadzenia. 12 4. POSTPOWANIE WSTPNE W URAZACH Nastpstwa doznanych obra|eD wykraczaj znacznie poza cz[ ciaBa lub narzd, którego dotycz. Ból, upo[ledzenie kr|enia krwi lub oddychania, czy dysfunkcja ukBadu ruchu, spowoduj nie tylko przerwanie wspinaczki, ale utrudni lub uniemo|liwi powrót do bezpiecznego schronienia. Wobec nadchodzcego zmroku, spadku temperatury lub zaBamania pogody, mo|e to oznacza [miertelne niebezpieczeDstwo dla caBego zespoBu. GBównym celem czynno[ci podejmowanych w ramach pierwszej pomocy nie jest oczywi[cie wyleczenie obra|eD, ale zminimalizowanie ich skutków i zapobieganie tak groznym nastpstwom jak wykrwawienie, niedotlenienie lub wychBodzenie. Je|eli poszkodowany jest przytomny, nale|y dowiedzie si od niego o okoliczno[ci zdarzenia, aktualne dolegliwo[ci i choroby towarzyszce. UBatwi to poszukiwanie zBamaD, zranieD, mo|e wyja[ni przyczyn zdarzenia (np. napad padaczki) lub zapobiec komplikacjom (np. uczulenie na leki przeciwbólowe). Je[li za[ mamy do czynienia z nieprzytomnym, to podstaw postpowania jest zabezpieczenie dro|no[ci dróg oddechowych i ustalenie obecno[ci oddechu, który jest tak|e cech zachowanego kr|enia. Istotnym elementem postpowania pourazowego, zwBaszcza u nieprzytomnych, jest stabilizacja krgosBupa szyjnego, której dokonujemy jednocze[nie z udra|nianiem dróg oddechowych. Krgi w odcinku szyjnym maj stosunkowo delikatn budow, a ich zBamania mog powodowa uszkodzenia rdzenia krgowego. Stabilizacj wykonuje si trzymajc oburcz gBow poszkodowanego, nieruchomo w stosunku do tuBowia. Je|eli pacjent oddycha, pozostawiamy go w takiej pozycji, w jakiej go zastali[my, o ile nie zagra|a to w jakikolwiek sposób jego bezpieczeDstwu i nie uniemo|liwia innych koniecznych zabiegów (zatamowanie krwotoków, izolacja cieplna). Je|eli nie stwierdzamy oddechu, a gBowa ofiary jest przygita do klatki piersiowej, delikatnie odchylamy gBow do pozycji neutralnej. Zalecan metod udra|niania dróg oddechowych w urazach jest wysunicie |uchwy bez odginania gBowy do tyBu [2,10]. W tym celu klkamy z tyBu, za gBow ofiary, rce ukBadamy po bokach gBowy, kciuki na policzkach, pozostaBymi palcami chwytamy za kty |uchwy i wysuwamy j lekko do góry. Badanie oddechu i postpowanie przy jego braku opisano w poprzednim rozdziale. Manewr wysunicia |uchwy 13 Nastpnym elementem postpowania z pacjentem po urazie jest poszukiwanie i ocena obra|eD, przy czym jedna osoba powinna caBy czas stabilizowa krgosBup szyjny (je|eli ofiara zgBasza ból w obrbie szyi i zawsze u nieprzytomnego). Wa|ne jest, aby nie zadowoli si pierwszym  znaleziskiem , ale zbada caBego pacjenta. Aby niczego nie pomin, najlepiej zrobi to w uporzdkowanej kolejno[ci, od góry - gBowa, szyja, klatka piersiowa, brzuch, plecy, koDczyny. GBównym celem poszukiwaD s intensywnie krwawice rany oraz zBamania ko[ci. Niekiedy dostp do zranieD jest utrudniony przez odzie|. Wówczas rozcicie np. rkawa jest mniejszym zBem, ni| zdejmowanie kurtki przy poBamanym obojczyku lub ko[ciach koDczyny górnej. Trzeba te| pamita o ochronie wBasnego zdrowia i stosowa rkawiczki jednorazowe, gdy| krew zawsze traktujemy jako zródBo zaka|enia. Je[li z rany obficie wypBywa krew, trzeba j zaopatrzy natychmiast, stosujc jaBowy opatrunek przyci[nity bezpo[rednio do rany. Gdy opatrunek przesika krwi, nie wymieniamy go, ale kBadziemy na niego nastpny i zwikszamy ucisk na miejsce krwawienia. Przymocowujc opatrunek banda|em, zwracamy uwag, by byB równie mocno doci[nity. Zranienia, z których nie wypBywa strumieD krwi, nie stwarzaj zagro|enia |ycia i mo|na je opatrzy pózniej. Je|eli w ranie znajduje si jakie[ ciaBo obce, nie nale|y go usuwa. Opaski uciskowe byBy w ostatnich latach traktowane jako absolutna ostateczno[, gdy| Batwo mo|na przy ich pomocy spowodowa zmia|d|enie tkanek lub doprowadzi do martwicy koDczyny. Ich klasycznym zastosowaniem jest krwotok z kikuta przy urazowej amputacji koDczyny. Jednak|e do[wiadczenia tzw. ratownictwa taktycznego, dotyczcego pola walki, wskazuj na dopuszczalno[ i bezpieczeDstwo szerszego zastosowania opasek uciskowych, gdy klasyczny opatrunek uciskowy nie gwarantuje szybkiego i efektywnego zatrzymania krwotoku. Opaska (staza taktyczna, turniquet) ma posta ta[my z prostym systemem zacigania i blokowania  zbyt sBabe [ci[nicie nasili krwawienie, bo zahamuje odpByw |ylny, a nie zatrzyma napBywu ttniczego, zbyt silne za[ grozi zmia|d|eniem nerwów i naczyD. W medycynie polowej u|ywane te| s opatrunki hemostatyczne (w postaci proszku lub klasycznego opatrunku), których wBasno[ci fizykochemiczne powoduj szybkie wytworzenie skrzepu przy masywnych krwotokach z okolic, w których nie da si zaBo|y opaski uciskowej [11,12]. Wiele informacji mo|emy uzyska obserwujc zachowanie poszkodowanego. Pozycja siedzca z mocnym oparciem rk o podBo|e i napinaniem mi[ni szyi przy oddechach, [wiadczy o du|ej duszno[ci i powa|nych obra|eniach klatki piersiowej. Najdogodniejsza jest wówczas pozycja siedzca, gdy| pozwala  podwiesi |ebra na obrczy barkowej i uruchomi dodatkowe mi[nie pomagajce w oddychaniu. Nale|y sprawdzi, czy nie ma w obrbie klatki piersiowej rany ze sByszalnym przepBywem powietrza. Je[li jest, to zaopatruje si j opatrunkiem z folii przyklejonej do skóry, z pozostawieniem odcinka nie umocowanego plastrem . Dziki temu powietrze wydostajce si z rany wypBynie spod folii, ale przy wdechu nie zostanie zassane, gdy| podci[nienie przyklei foli do skóry. 14 Opatrunek zastawkowy Nudno[ci, wymioty, niesymetrycznie ustawione gaBki oczne lub nierówna szeroko[ zrenic i zaburzenia [wiadomo[ci towarzysz urazom gBowy. Jest to sygnaB do szczególnej dbaBo[ci o dro|no[ dróg oddechowych, która mo|e si gwaBtownie pogorszy, oraz o stabilizacj krgosBupa szyjnego. Je|eli poszkodowany le|y na wznak, a widzimy u niego odruch wymiotny, musimy go natychmiast odwróci na bok, by nie doszBo do zalania dróg oddechowych wymiocinami. Jest to trudny manewr, gdy| wymaga cigBej stabilizacji krgosBupa szyjnego i skoordynowanego, a jednocze[nie szybkiego dziaBania 2  3 osób Uraz krgosBupa podejrzewamy, gdy przytomna ofiara zgBasza ból w jego obrbie, ma zaburzenia czucia w koDczynach lub nie mo|e nimi porusza. Uszkodzenie jest prawdopodobne równie|, gdy z charakteru wypadku wynika, |e dziaBaBy du|e siBy np. upadek z wysoko[ci. Ka|dego nieprzytomnego po urazie nale|y zawsze traktowa tak, jakby miaB uszkodzony krgosBup w odcinku szyjnym (przemieszczanie ofiary z urazem krgosBupa powinno odbywa si w warunkach optymalnych z udziaBem co najmniej 3 osób). ZBamania ko[ci rozpoznamy po znieksztaBceniu koDczyny, wystpowaniu nieprawidBowej ruchomo[ci pomidzy stawami, czsto z towarzyszcym obrzkiem. W przypadku zBamaD otwartych, widoczny jest fragment ko[ci przebijajcy skór lub rana na wysoko[ci znieksztaBcenia, gdy ko[ po przebiciu schowaBa si z powrotem pod skór. ZBamania nale|y unieruchomi, gdy| ostre odBamy ko[ci poruszajc si, niszcz okoliczne tkanki, w tym naczynia krwiono[ne i nerwy, powodujc krwotoki wewntrzne i niedowBady. ZBaman koDczyn stabilizuje si w takim ustawieniu, w jakim j zastali[my, nie próbujemy nastawia, prostowa itp. Przy braku szyn Kramera, jako element unieruchamiajcy mo|na wykorzysta posiadany sprzt, jak kijki teleskopowe, czekan, stela| plecaka, karimata. Oczywi[cie, dopasowujemy ksztaBt usztywnienia do ksztaBtu koDczyny, a nie odwrotnie! Skuteczne unieruchomienie, poza ochron przed opisanymi wy|ej uszkodzeniami, przynosi efekt przeciwbólowy. Element usztywniajcy powinien by na tyle dBugi, by unieruchamiaB oba stawy ssiadujce ze zBaman ko[ci i starannie przymocowany banda|em na caBej dBugo[ci. Ewentualne zranienia w okolicy zBamania opatrujemy przed usztywnieniem. 15 Czstymi urazami koDczyn s skrcenia stawów, wynikajce ze zbyt silnego zgicia lub wyprostu przekraczajcego fizjologiczny zakres ruchu. Prowadzi to do naderwania lub zerwania wizadeB utrzymujcych stabilno[ stawu. Skrcenia objawiaj si obrzkiem i ró|nego stopnia ograniczeniem bólowym ruchomo[ci. Zwichnicia polegaj na przemieszczeniu ko[ci tworzcych staw poza jego normalny obrys. Towarzyszy temu rozerwanie aparatu wizadBowego, silny ból i nieprawidBowy ksztaBt stawu. Zarówno skrcenia, jak i zwichnicia nale|y unieruchomi w pozycji zastanej (nie próbowa nastawia), uniesienie koDczyny i zimny okBad zmniejszaj narastanie obrzku i ból. Utrata krwi jest czstym i niebezpiecznym dla |ycia nastpstwem urazów. Krwotoki zewntrzne s najcz[ciej Batwe do zatamowania na miejscu zdarzenia. Krwawienia wewntrzne mog by zaopatrzone dopiero w szpitalu. S one powodem du|ych ubytków krwi i dotyczy to nie tylko krwotoków do jamy brzusznej, czy jam opBucnowych, ale tak|e krwiaków wokóB zBamanych ko[ci z uszkodzeniem okolicznych naczyD krwiono[nych. Pocztkow reakcj organizmu na ubytek krwi jest przyspieszenie ttna, a nastpnie oddechu. Skutkiem niedotlenienia mózgu jest niepokój i pobudzenie przechodzce w apati. Pózniej dochodzi do tzw. centralizacji kr|enia polegajcej na ograniczeniu dopBywu krwi do koDczyn, do skóry i wikszo[ci narzdów wewntrznych z wyjtkiem serca i mózgu, a wic narzdów wa|nych |yciowo. Objawia si to zimn, blad skór zlan lepkim potem. z czasem ofiara traci przytomno[. Jest to obraz rozwinitego, ci|kiego wstrzsu krwotocznego. PrzedBu|anie si tego stanu i/lub dalszy ubytek krwi prowadz do [mierci. Mo|liwo[ci leczenia wstrzsu w warunkach  polowych s mocno ograniczone, trzeba wic pamita o jego zapobieganiu poprzez staranne zaopatrzenie urazów. UBo|enie poszkodowanego w pozycji poziomej i uniesienie koDczyn powy|ej tuBowia sprzyja centralizacji kr|enia i poprawia ukrwienie mózgu. W takiej te| pozycji ranny powinien by transportowany. Pacjent po urazie ma najcz[ciej ograniczon aktywno[ ruchow (a wic zmniejszon termogenez), czsto le|y na chBodnym podBo|u. W poBczeniu z czynnikami [rodowiskowymi - trudny teren, dBugo zalegajca pokrywa [nie|na, lokalne wiatry  sprzyja to wychBodzeniu, które w skojarzeniu z powa|nymi urazami, zwiksza [miertelno[. Dlatego wa|nym elementem postpowania w urazach jest izolacja termiczna poszkodowanego (wicej na ten temat w rozdziale o hipotermii). Równie du|e znaczenie ma walka z bólem. Przemawiaj za tym nie tylko wzgldy humanitarne - redukcja bólu zmniejsza zapotrzebowanie organizmu na tlen (narzdy s niedotlenione ju| z powodu utraty krwi), a przy urazach klatki piersiowej ból ogranicza ruchy oddechowe i pogarsza wymian gazow, pogBbiajc deficyt tlenu. Optymaln drog podania leku w sytuacji naglcej jest wstrzyknicie do|ylne. Przy braku takiej mo|liwo[ci pozostaje podawanie doustne, je[li stan [wiadomo[ci ofiary pozwala na przeBykanie. Leki w postaci roztworów wchBaniaj si i zaczynaj dziaBa szybciej ni| tabletki. 16 5. PIERWSZA POMOC W WYBRANYCH SCHORZENIACH Pobyt i aktywno[ ruchowa w górach wi| si zazwyczaj ze znacznym wysiBkiem fizycznym, nara|eniem na du|e wahania temperatur i ci[nienia atmosferycznego. Stanowi to powa|ne wyzwanie dla ukBadu oddechowego i ukBadu kr|enia, nawet u osób zdrowych. Choroby przewlekBe mog ulega w tych warunkach zaostrzeniu, manifestujc si gwaBtownymi objawami, wymagajcymi wezwania sBu|b ratunkowych i udzielenia pierwszej pomocy na miejscu zdarzenia. Czsto chorzy maj przy sobie leki i potrafi je stosowa. Rola [wiadków zdarzenia bdzie si wówczas sprowadzaBa do wezwania profesjonalnych ratowników, uspokojenia, pomocy w za|yciu leków. Postpowanie w przypadku utraty przytomno[ci omówiono w rozdziale 3. Jednak dwa specyficzne przypadki utraty przytomno[ci wymagaj osobnego omówienia, s to omdlenia ortostatyczne i napady drgawek. Omdlenie ortostatyczne wynika z chwilowego niedokrwienia mózgu. Dochodzi do niego przy gwaBtownej pionizacji lub po dBugotrwaBym staniu, najcz[ciej w gorcych, zatBoczonych pomieszczeniach, niekiedy pod wpBywem silnych emocji, zwykle u mBodych dziewczt i osób starszych. Serce pompujc krew do mózgu, pionowo do góry, musi zrównowa|y siB grawitacji. Omdlenie jest wyrazem chwilowego zachwiania tej równowagi. Ofiara odzyskuje przytomno[ bardzo szybko po upadku, na skutek kontaktu z chBodnym podBo|em i przyjciem pozycji horyzontalnej. Pomoc polega na wyniesieniu ofiary na [wie|e powietrze i uniesieniu nóg ku górze, co zwiksza powrót krwi |ylnej do serca. Je|eli epizod omdlenia ma miejsce po raz pierwszy lub w nietypowych okoliczno[ciach, powinno si zaplanowa wizyt u lekarza celem wykluczenia tBa chorobowego. Napad drgawek jest typowym objawem padaczki (ale zdarza si te| w innych schorzeniach). Chory traci przytomno[, upada, wystpuj pr|enia mi[ni, szczko[cisk, drgawki. Mo|e wystpi przej[ciowy bezdech, sine zabarwienie twarzy, zwBaszcza wokóB ust, nieregularne oddechy, bezwiedne oddanie moczu, zdarza si niewielkie krwawienie z ust wskutek przygryzienia jzyka. Po napadzie chory nie odzyskuje przytomno[ci natychmiast, zazwyczaj dopiero po kilkunastu minutach. Pierwsza pomoc polega na ochronie przed uszkodzeniami w czasie drgawek. Mo|e to by trudne na skalistym podBo|u, ale starajmy si przynajmniej podtrzymywa gBow. Nie nale|y tBumi pr|eD czy drgawek, wkBada niczego do ust, ani stosowa innych sposobów  medycyny ludowej . W okresie [piczki ponapadowej zapewniamy dro|no[ dróg oddechowych i ukBadamy pacjenta w pozycji bezpiecznej. Je|eli wiemy o chorym, |e cierpi na padaczk, mo|emy poprzesta na powy|szym postpowaniu, poczeka do odzyskania przytomno[ci i sprowadzi go w bezpieczne miejsce. Je[li nikt ze [wiadków nie zna chorego lub nie potwierdza rozpoznania padaczki, trzeba potraktowa napad drgawek jako nagB chorob dotyczc mózgu i wezwa sBu|by ratownicze. Ból w klatce piersiowej WysiBek fizyczny powoduje przyspieszenie czynno[ci serca i zwikszenie jego zapotrzebowania na tlen. U osób z chorob wieDcow serce jest niedokrwione i Batwo dochodzi do deficytu tlenowego manifestujcego si bólem w klatce piersiowej. Ból czsto ustpuje samoistnie po chwili odpoczynku, czasem dopiero po podjzykowym przyjciu leku. Samo pojawienie si dolegliwo[ci nie jest powodem do alarmu, jest bowiem normalnym objawem choroby. Oznacza jedynie, |e trzeba przerwa 17 wdrówk i zawróci w dóB, bo osignBo si kres wydolno[ci. Je[li jednak chory stwierdzi, |e ból jest silniejszy ni| zwykle, nie ustpuje lub nawraca po chwili mimo braku wysiBku, to nale|y wezwa ratowników. Taki pacjent wymaga konsultacji lekarskiej i obserwacji w warunkach szpitalnych, powinien by zwieziony lub zniesiony, nie schodzi o wBasnych siBach. W oczekiwaniu na pomoc nale|y zapewni choremu spokój i komfort termiczny, mo|liwo[ poBo|enia si (izolacja termiczna od podBo|a). Jest to pacjent nara|ony na nagBe zatrzymanie kr|enia  nie powinno si zostawia go samego. Oprócz choroby wieDcowej jest szereg innych przyczyn bólu w klatce piersiowej, ale problematyka ta przekracza ramy niniejszego opracowania. Napad duszno[ci. Najczstsze przyczyny wystpienia nagBej duszno[ci to astma oskrzelowa, niewydolno[ serca, a w górach wysokich - wysoko[ciowy obrzk pBuc. Astma oskrzelowa charakteryzuje si trudnymi do przewidzenia epizodami nagBej duszno[ci o podBo|u alergicznym, spowodowanymi kontaktem z czynnikiem uczulajcym, a niekiedy wywoBanymi wysiBkiem. W czasie napadu oskrzela obkurczaj si i wydzielaj gsty [luz. Chory przyjmuje pozycj siedzc, podpiera si rkami o podBo|e, oddycha z wyraznym wysiBkiem. Oddechom towarzysz wyraznie sByszalne [wisty, a gdyby[my przyBo|yli ucho do klatki piersiowej, usByszeliby[my  caB orkiestr . Z czasem wydzielina w oskrzelach ulega rozrzedzeniu, chory zaczyna kaszle, duszno[ stopniowo ustpuje. Zazwyczaj chorzy maj przy sobie leki w postaci aerozolu do wdychania, które Bagodz i skracaj przebieg napadu duszno[ci. Niekiedy duszno[ jest tak nasilona, |e konieczna jest interwencja zespoBu ratownictwa medycznego, a nawet hospitalizacja. Malejce z wysoko[ci ci[nienie atmosferyczne i wysiBek fizyczny mog zaostrzy objawy niewydolno[ci serca, zwBaszcza u osób starszych. Przyczyn tego zjawiska, w du|ym uproszczeniu, jest zaleganie nadmiaru krwi w kr|eniu pBucnym, gdy| serce nie jest w stanie wypompowa jej do innych narzdów. Chory z niewydolnym sercem po pewnej  porcji wysiBku zaczyna odczuwa duszno[, musi zatrzyma si, odpocz, po czym duszno[ ustpuje i pacjent mo|e kontynuowa wysiBek. Odpowiednio wolne tempo marszu pozwala zapobiec wystpieniu duszno[ci. Skrajn postaci niewydolno[ci serca jest obrzk pBuc. Jego objawy s bardzo podobne do wysoko[ciowego obrzku pBuc (pomimo innej przyczyny) i zostan omówione w rozdziale o górach wysokich. Obrzk pBuc jest stanem obarczonym wysok [miertelno[ci, wymaga jak najszybszej interwencji lekarskiej, a pierwsza pomoc sprowadza si do utrzymywania chorego w pozycji siedzcej, tak|e podczas transportu. Reakcje alergiczne Istot tych zjawisk jest nadmierna reakcja ukBadu odporno[ciowego na kontakt z niektórymi substancjami. Objawy s zró|nicowane, od Bagodnych w postaci wysypki na skórze, Bzawienia, wycieku z nosa, poprzez napady duszno[ci, a| do ci|kich objawów wstrzsu (tzw. wstrzs anafilaktyczny). Aagodne objawy, cho dokuczliwe, nie s grozne dla |ycia i postpowanie sprowadza si do podania doustnych leków antyalergicznych dostpnych w aptece bez recepty. Postpowanie w napadzie astmy omówiono powy|ej. Wstrzs wywoBany reakcj alergiczn przebiega do[ gwaBtownie, objawia si podobnie jak wstrzs krwotoczny blad, spocon skór, zasBabniciem, postpujcymi zaburzeniami [wiadomo[ci do utraty przytomno[ci wBcznie. Chorego nale|y uBo|y poziomo z nogami uniesionymi ku 18 górze, nadzorowa dro|no[ dróg oddechowych. Wskazane jest jak najszybsze podanie adrenaliny, tote| niezwBocznie trzeba wezwa zespóB ratownictwa medycznego. Mo|e si zdarzy, |e chory ze skBonno[ci do gwaBtownych reakcji alergicznych ma przy sobie ampuBkostrzykawk z adrenalin, któr najBatwiej wstrzykn domi[niowo w boczn powierzchni uda. Cukrzyca jest schorzeniem polegajcym na zaburzeniach przemiany glukozy zale|nych od insuliny. Mo|e by leczona lekami doustnymi lub wstrzykniciami insuliny, a efektem dziaBania tych [rodków jest obni|enie poziomu glukozy we krwi. O ile u chorych leczonych doustnie raczej nie zdarzaj si gwaBtowne spadki poziomu cukru, to w przypadku leczenia insulin takie zjawiska s czstsze. Ilo[ podanej insuliny musi pozostawa w równowadze z ilo[ci spo|ytych pokarmów, zachwianie tej równowagi spowoduje nadmierny wzrost lub nadmierny spadek poziomu glukozy we krwi. Objawy krótkotrwaBego nadmiaru glukozy s dyskretne i niegrozne, natomiast jej niedobór przejawia si bardzo gwaBtownie i stanowi zagro|enie |ycia. Glukoza jest jedynym zródBem energii dla mózgu, ale jest te| zu|ywana przez inne tkanki i narzdy, zwBaszcza przez mi[nie. WysiBek fizyczny nieuwzgldniony przy wyliczeniu dawki insuliny i wielko[ci posiBków, mo|e doprowadzi do krytycznego obni|enia poziomu cukru, czyli hipoglikemii. Jej objawami s: rozdra|nienie, dr|enia mi[niowe, blada, spocona skóra, utrata przytomno[ci, drgawki i szereg innych. Hipoglikemia mo|e spowodowa nieodwracalne uszkodzenia mózgu, a nawet zgon. Dopóki chory jest przytomny i nie ma problemów z przeBykaniem, mo|na podawa mu mocno osBodzone pByny. Je|eli straciB przytomno[, nale|y sprawdzi, czy nie ma przy sobie zestawu do podawania glukagonu  antagonisty insuliny. Po przygotowaniu roztworu zgodnie z instrukcj (rysunki na opakowaniu), trzeba go wstrzykn np. w misieD uda. Uwaga, nale|y sprawdzi co wstrzykujemy, nie wolno w tej sytuacji podawa insuliny! Zestaw do wstrzyknicia glukagonu Nie powinni[my obawia si, |e spowodujemy nadmierny wzrost poziomu cukru, w porównaniu z hipoglikemi jest to zupeBnie niegrozne. Je[li chory nie ma przy sobie ampuBki z glukagonem, jedyn nadziej pozostaje szybkie dotarcie zespoBu ratownictwa medycznego. Mo|e si zdarzy, |e nie znamy chorego lub nie wiemy, |e ma cukrzyc. Je[li wic widzimy nieprzytomnego z pr|eniami mi[ni i spocon skór, poszukajmy w jego odzie|y wstrzykiwacza do insuliny, fiolki z glukagonem, 19 czy glukometru. Niekiedy diabetycy nosz te| specjalne bransoletki z informacj o chorobie. Potwierdzenie rozpoznania cukrzycy ukierunkuje nasze dziaBania i zwikszy szanse prze|ycia pacjenta. Ukszenia owadów i w|y Do[ czsto spotykamy si z ukszeniami os, pszczóB, rzadziej szerszeni. W wikszo[ci przypadków poza bólem i obrzkiem w miejscu ukszenia, nie dochodzi do wystpienia powa|niejszych objawów. Jednak|e przy licznych ukszeniach lub w przypadku uczulenia na jad owadów mo|e doj[ do wstrzsu (patrz  reakcje alergiczne). Miejsce ukszenia przemywamy czyst wod, mo|na przyBo|y zimny okBad. Nale|y pamita, |e pszczoBy w przeciwieDstwie do innych owadów pozostawiaj w skórze |dBo ze zbiorniczkiem jadu, które trzeba ostro|nie usun. Szczególnie niebezpieczne s u|dlenia w obrbie gardBa. Mo|e do nich doj[ przy piciu napojów z puszki lub butelki, do których, zwBaszcza osy, czsto wchodz. Dochodzi wówczas do obrzku w okolicy krtani i niedro|no[ci dróg oddechowych. W tej sytuacji decydujce znaczenie ma czas dotarcia zespoBu ratownictwa medycznego. Jedynym jadowitym w|em w Polsce jest |mija zygzakowata. Jej atak jest najcz[ciej nastpstwem nadepnicia przez czBowieka, nie atakuje ludzi spontanicznie. Ukszenie pozostawia dwa [lady po zbach jadowych. Je|eli doszBo do wstrzyknicia jadu (zdarzaj si tzw. suche ukszenia), pojawia si ból, obrzk, drtwienie, sino-czerwone zabarwienie skóry w okolicy rany, wzmo|ona potliwo[, nudno[ci, wymioty, ból brzucha, gorczka. Nasilenie objawów zale|y od ilo[ci wstrzyknitego jadu [13]. Rany po zbach jadowych mo|na przemy czyst wod i zaBo|y opatrunek, nie powinno si ich nacina ani próbowa odsysania jadu [14]. KoDczyn nale|y unieruchomi, by ograniczy rozprzestrzenianie si jadu. Stosowanie opasek uciskowych powy|ej miejsca ukszenia jest kontrowersyjne - nie wykazano korzystnego wpBywu na przebieg choroby[13,14]. Wskazane jest te| zdjcie ze zranionej koDczyny zegarka, bransoletek, pier[cionków itp. zanim naro[nie obrzk. Poszkodowany powinien zosta przetransportowany do szpitala, by tam otrzymaB surowic przeciw jadowi |mij. Zatrucia pokarmowe Czstymi objawami ze strony przewodu pokarmowego, obok bólów brzucha, s wymioty i biegunka. Wi| si one z utrat wody z organizmu, czsto w du|ych ilo[ciach. Odwodnienie w warunkach górskich, z dala od cywilizacji, przy konieczno[ci pokonywania du|ych odlegBo[ci czy dBugotrwaBej wspinaczki, zwBaszcza na du|ej wysoko[ci, niesie za sob o wiele wiksze zagro|enia ni| w warunkach domowych. Spada wydolno[ fizyczna, wzrasta ryzyko odmro|eD, zakrzepowego zapalenia |yB, zatorów mózgu, choroby wysoko[ciowej [15]. Tote| leczenie tych objawów musi by bardzo zdecydowane, stale te| trzeba pamita o profilaktyce. Tzw. zatrucia pokarmowe mog by wywoBywane przez ró|ne czynniki  bakterie, wirusy, pierwotniaki. Podstaw profilaktyki jest higiena osobista, zwBaszcza mycie rk oraz unikanie pokarmów w stanie surowym (warzywa, saBatki, sosy). Obróbka termiczna  gotowanie, sma|enie  skutecznie ogranicza ilo[ drobnoustrojów chorobotwórczych. Dotyczy to równie| wody i przetworów mlecznych. Nale|y jednak pamita, |e grozne s nie tylko zarazki, ale tak|e wytwarzane przez nie toksyny, a te nie zawsze ulegaj rozkBadowi podczas gotowania. Zatem pokarmy przygotowane z nie[wie|ych surowców wywoBaj objawy chorobowe, pomimo 20 gotowania czy sma|enia. Równie wa|na jest higiena osób przygotowujcych posiBki i miejsca ich przyrzdzania, mycie naczyD i sztuców  bezpieczn wod. Podstaw leczenia zaburzeD |oBdkowo-jelitowych jest nawadnianie organizmu. Ilo[ pBynów, któr chory powinien wypi uzale|niona jest od intensywno[ci objawów (patrz rozdz. o gospodarce wodnej). Nawadnianie powinno si prowadzi roztworem glukozy oraz soli sodu i potasu, najpro[ciej z u|yciem gotowych preparatów (np. Saltoral, Gastrolit). Powstrzymanie si od jedzenia stwarza optymalne warunki powrotu do zdrowia, infekcja w jelitach najcz[ciej ulega samoistnemu wygaszeniu. Dopuszczalne s Batwostrawne, niezbyt obfite posiBki, np. rozgotowany ry|. SBodycze nasilaj fermentacj w jelitach, z wyjtkiem glukozy, która wchBaniana jest w postaci niezmienionej. Aby uchroni si przed odwodnieniem stosujemy loperamid, który mechanicznie  hamujc ruchy perystaltyczne jelit  zmniejsza czstotliwo[ wypró|nieD. Pamita jednak trzeba, |e biegunka jest dziaBaniem obronnym organizmu i ma na celu pozbycie si zarazków i ich toksyn. Loperamid i podobnie dziaBajce leki spowoduj ich zatrzymanie w jelitach, wic nie nale|y go nadu|ywa. Je[li objawy s nasilone, stosujemy leczenie przeciwbakteryjne: nifuroksazyd lub kotrymoksazol (Biseptol), w ci|kich przypadkach ciprofloksacyn [15]. Porady lekarza powinni[my zasign je[li wymioty utrzymuj si ponad 2 dni, biegunka ponad 5 dni, gorczka przekracza 39°C, pojawiBa si  krew w stolcu oraz w przypadku ci|arnych, dzieci i osób starszych [15]. 21 6. HIPOTERMIA I PRZEGRZANIE Opisane w rozdziale 2 mechanizmy termoregulacji maj ograniczon wydolno[. Przekroczenie zakresu ich skuteczno[ci spowoduje nadmierne wychBodzenie (hipotermi), lub przegrzanie (hipertermi) organizmu, z groznymi dla |ycia konsekwencjami. Hipotermia Najwiksze ryzyko hipotermii wystpuje przy niskiej temperaturze powietrza, du|ej wilgotno[ci i przy silnym wietrze. Najbardziej nara|one s dzieci, osoby starsze, sBabo wytrenowane, czynnikiem ryzyka jest te| niedo|ywienie, wyczerpanie, spo|ycie alkoholu, pozostawanie w bezruchu. Nasilenie zaburzeD funkcjonowania organizmu zale|ne jest od temperatury narzdów wewntrznych. PodziaB hipotermii na lekk (35 - 32°C),umiarkowan  (32 - 28°C) i gB bok (< 28°C) [6,7,8,9] uBatwia ocen  poszkodowanego i wybór metody postpowania. CzBowiek bdcy w lekkiej hipotermii jest przytomny, ma dreszcze i przyspieszone ttno (>90/min). W stadium umiarkowanym dreszcze zanikaj, pojawiaj si zaburzenia [wiadomo[ci  apatia, halucynacje, podsypianie, ttno bywa niemiarowe lub zwalnia <60/min. GBboka hipotermia oznacza utrat przytomno[ci, dalsze zwolnienie ttna, niekiedy <40/min., mo|liwe zatrzymanie kr|enia i oddechu. Niektórzy autorzy wyró|niaj IV stadium hipotermii z temperatur gBbok <24°C, z zatrzymaniem oddechu, kr|enia i bardzo wysok [miertelno[ci [2,6]. Postpowanie z czBowiekiem wychBodzonym ma na celu zatrzymanie utraty ciepBa, ogrzanie i oczywi[cie podtrzymanie podstawowych funkcji |yciowych  oddychania i kr|enia. Zabezpieczenie przed utrat ciepBa, czyli ogrzewanie bierne, powinno uwzgldnia osBon przed wiatrem (schronisko, namiot, jama [nie|na), zdjcie mokrej i zaBo|enie suchej odzie|y, owinicie dodatkowymi warstwami izolujcymi. Rzeczywistym czynnikiem izolujcym jest nieruchoma warstwa powietrza wokóB ciaBa, zatem wa|ne jest, by oprócz koca czy [piwora, u|y pBachty biwakowej lub folii (teoretycznie tzw. folia NRC odbija promieniowanie podczerwone z powrotem w kierunku ciaBa, ale jej rzeczywista skuteczno[ budzi kontrowersje). Je|eli stosujemy foli termiczn, nale|y pamita, |e ciepBo odbija jej srebrna strona i to ona powinna by zwrócona do ciaBa ofiary. Odwrotne ustawienie stosuje si przy ochronie przed przegrzaniem, osBaniajc ciaBo przed sBoDcem. Opiekujc si ofiar wychBodzenia nale|y pamita, |e tylko w lekkiej hipotermii mo|na pozwoli choremu samodzielnie si porusza. Jest to nawet korzystne, gdy| zwikszona aktywno[ mi[ni spowoduje dodatkow produkcj ciepBa. Je|eli natomiast chory nie ma dreszczy, utrudniony jest logiczny kontakt lub straciB przytomno[, to mamy do czynienia z umiarkowan lub gBbok hipotermi. Wówczas poruszanie koDczynami pacjenta mo|e mie fatalne nastpstwa. Organizm bronic si przed utrat ciepBa drastycznie ograniczyB przepByw krwi przez koDczyny (tzw. centralizacja kr|enia), zatem to w koDczynach wBa[nie zalega krew o temperaturze du|o ni|szej ni| w sercu, pBucach czy mózgu. Nieostro|ne manewry i zginanie koDczyn mog spowodowa napByw tej zimnej krwi do tuBowia i gwaBtowny spadek temperatury skutkujcy zatrzymaniem kr|enia. Z tego samego powodu, stosujc ogrzewanie aktywne, nale|y pakiety grzewcze lub termofory ukBada na brzuchu lub klatce piersiowej, a nie na koDczynach. Prób pojenia ciepBym, sBodkim pBynem mo|na podj u tych poszkodowanych, którzy s przytomni i maj zachowany odruch poBykania. U nieprzytomnych nale|y udro|ni drogi oddechowe, a je|eli nie 22 stwierdza si oddechu  rozpocz uciskanie klatki piersiowej i sztuczne oddychanie (czynno[ci te szczegóBowo omówiono w rozdziale 3). Je|eli doszBo do zatrzymania kr|enia, nale|y liczy si z dBugotrwaB resuscytacj poBczon z ogrzewaniem pacjenta. Najcz[ciej dopiero wzrost temperatury umo|liwia przywrócenie czynno[ci serca [8,9]   nikt nie jest martwy, dopóki nie jest ciepBy i martwy . Algorytm postpowania w hipotermii Hipertermia Przy nadmiernej produkcji ciepBa i/lub utrudnionym jego rozpraszaniu (np. wysiBek fizyczny w upale), organizm intensyfikuje dziaBanie mechanizmów obni|ajcych temperatur. Nastpuje zwikszenie wydzielania potu i rozszerzenie naczyD krwiono[nych w skórze. Pociga to za sob zwikszon utrat wody i soli, a jednocze[nie konieczno[ szybszego pompowania krwi przez serce. Jest to du|e obci|enie dla ukBadu kr|enia, mogce manifestowa si omdleniami, a dla osób w podeszBym wieku i chorujcych na serce zwiksza ryzyko nagBego zgonu [5]. Zdarzaj si równie| obrzki okolicy kostek i skurcze mi[ni. Przy niedostatecznym uzupeBnieniu pBynów i soli, pojawiaj si objawy wyczerpania upaBem  apatia, zmczenie, bóle i zawroty gBowy, nudno[ci, wymioty. Je|eli zostan przekroczone granice wydolno[ci mechanizmów termoregulacyjnych, o co szczególnie Batwo przy 23 postpujcym odwodnieniu, temperatura gBboka ciaBa bdzie niebezpiecznie wzrasta, przekraczajc 40°C. Do wcze[niejszych objawów doBczaj si halucynacje, utrata przytomno[ci, drgawki. Wobec niedoboru wody, pocenie ustaje, skóra jest sucha. Jest to obraz udaru cieplnego, który nie leczony koDczy si zgonem. Postpowanie polega na przerwaniu dziaBania ciepBa  przeniesienie chorego w zacienione, przewiewne miejsce, zdjcie ubrania, polewanie wod. Mo|na stosowa mokre, chBodne okBady na caBe ciaBo. Nie wolno natomiast stosowa leków przeciwgorczkowych, gdy| s nieskuteczne i mog wywoBa uszkodzenie wtroby [2]. Ofiary udaru cieplnego zazwyczaj wymagaj obserwacji w warunkach szpitalnych. 24 7. POSTPOWANIE Z OFIARAMI WYPADKÓW LAWINOWYCH Zmier w lawinie mo|e nastpi wskutek urazów doznanych podczas upadku, uduszenia pod [niegiem lub hipotermii. O ile na pierwszy z tych czynników nie mamy wpBywu, to dwa pozostaBe s [ci[le uzale|nione od czasu pozostawania pod [niegiem. Zale|no[ szans prze|ycia od czasu pozostawania pod [niegiem. Falk M i wsp.[16] Przy odkopaniu w czasie pierwszych 15 minut prze|ywa ok. 90% ofiar lawiny. W cigu nastpnych 20 min, wszyscy, u których nie powstaBa kieszeD powietrzna  wolna przestrzeD wokóB twarzy umo|liwiajca oddychanie powietrzem zawartym w sypkim [niegu, gin przez uduszenie. Osoby, które prze|yBy pierwsze 35 minut, maj szanse prze|y nawet do póBtorej godziny, po czym dochodzi do wyczerpania zapasów tlenu w otaczajcym [niegu i zalodzenia kieszeni powietrznej, co przy postpujcej hipotermii znaczco podnosi [miertelno[ [16,17]. W normalnych warunkach wdychane powietrze zawiera 21% tlenu i 0,03% CO2, za[ wydychane odpowiednio 16% tlenu i 5% CO2. Zmiany zachodzce podczas oddychania pod [niegiem polegaj na stopniowym spadku zawarto[ci tlenu i wzro[cie st|enia dwutlenku wgla we wdychanym powietrzu. Wynika to z mieszania si powietrza wdychanego z wydychanym w ograniczonej przestrzeni kieszeni powietrznej. Je[li powstanie  maska lodowa , czyli oblodzenie powierzchni kieszeni, korzystanie z zasobów powietrza zawartego w [niegu stanie si niemo|liwe i szybciej nastpi [mier z powodu niedotlenienia. Oczywistym wnioskiem z powy|szej statystyki jest konieczno[ jak najszybszego odkopania ofiary przez [wiadków zdarzenia, jeszcze przed przybyciem sBu|b ratowniczych. Praktyka ratowników i przeprowadzone do[wiadczenia wskazuj, |e konieczne jest korzystanie z kompletnego zestawu lawinowego (detektor, sonda, Bopatka). Brak Bopaty, sondy lub obu tych elementów wydBu|a czas wydobycia ofiary 25 nawet kilkukrotnie. Pismo Neige et Avalanches opublikowaBo wyniki eksperymentu polegajcego na przeszukiwaniu lawiniska o wymiarach 200x300 m przez grupy ochotników z ró|nymi konfiguracjami wyposa|enia. Wyposa|enie Czas detektor, Bopata, sonda 16 minut detektor i Bopata 26 minut detektor i sonda 50 minut tylko detektor >60 minut Czas wydobycia ofiary lawiny. Na podst.  Neige et Avalanches Issue 100 Istotny jest te| kierunek odkopywania. Nie powinno si kopa od góry  nad ofiar, lecz z boku, by nie zniszczy kieszeni powietrznej [17]. Wydobycie powinno nastpi szybko, ale delikatnie, z uwagi ma potencjalnie doznane urazy (pamitamy o ochronie krgosBupa szyjnego) i hipotermi (nie zgina koDczyn). Przy udra|nianiu dróg oddechowych u nieprzytomnego, zwracamy uwag, czy nos i jama ustna nie s zatkane [niegiem. Informacja o istnieniu kieszeni powietrznej lub obecno[ci [niegu w drogach oddechowych bdzie istotna dla lekarza przy podejmowaniu decyzji o dalszym postpowaniu. Zakres dziaBaD w ramach pierwszej pomocy nie odbiega od opisanego w przypadkach urazów, hipotermii i postpowania z nieprzytomnym. Trudno[ polega na tym, |e niekiedy wszystkie te okoliczno[ci wystpuj jednocze[nie, a miejsce prowadzenia dziaBaD jest niebezpieczne  zagro|one zej[ciem kolejnej lawiny. 26 8. ODMRO{ENIA Zarówno wysoka, jak i niska temperatura, dziaBajc miejscowo na tkanki naszego organizmu, mog spowodowa ich uszkodzenie. RozlegBo[ i gBboko[ tego uszkodzenia decyduj o ostatecznych skutkach urazu, a zale| od intensywno[ci i czasu dziaBania czynnika uszkadzajcego [2]. Czynnikami sprzyjajcymi wystpieniu odmro|eD s: sBaba izolacja (odzie|), odwodnienie, niedotlenienie zwizane z wysoko[ci, ucisk naczyD krwiono[nych w koDczynach (przez ciasne buty, rkawiczki, bi|uteri, uprz|), pozostawanie w bezruchu i wcze[niejsze odmro|enia [18]. Typowe warunki [rodowiska to du|a wilgotno[, wiatr, znaczna wysoko[ i oczywi[cie niska temperatura. Najbardziej nara|one na uszkodzenie s palce rk i stóp, rzadziej uszy, nos, policzki. W przeciwieDstwie do oparzeD, w przypadku odmro|eD praktycznie nie wystpuje sygnaB ostrzegawczy w postaci bólu. Pocztkowo pojawia si mrowienie, osBabienie czucia, pózniej skóra blednie, twardnieje i nie daje si przesun wzgldem podBo|a. Wstpne postpowanie nale|y wdro|y ju| przy pierwszych objawach. Polega ono na znalezieniu schronienia przed wiatrem, wypiciu ciepBych pBynów, zdjciu butów/rkawiczek oraz bi|uterii i ogrzewaniu zagro|onej odmro|eniem koDczyny przez ok. 10 minut pod pach, na brzuchu lub w pachwinie. Nie wolno rozciera skóry ani ogrzewa nad palnikiem. Je[li czucie powróciBo, to mo|na kontynuowa wdrówk, pod warunkiem poprawy izolacji termicznej  zmiana mokrych rkawiczek na suche, dodatkowe Bapawice, luzniejsze zasznurowanie butów (w ciasnych butach paradoksalnie zmiana skarpetek na cieDsze mo|e poprawi sytuacj). Je|eli za[ po 10 minutach ogrzewania nie odczuwamy poprawy, trzeba zawróci do ciepBego schronienia i wdro|y postpowanie definitywne [18]. Odmro|on koDczyn zanurzamy w du|ym naczyniu z wod o temperaturze 40 - 42°C [2]. Konieczne jest utrzymywanie temperatury poprzez dolewanie kolejnych porcji ciepBej wody z dodatkiem [rodka odka|ajcego (jodyna, Rivanol, nadmanganian potasu). Ogrzewanie prowadzi si do czasu powrotu kr|enia krwi w koDczynie (zaczerwienienie) lub do osignicia temperatury ciaBa, zazwyczaj wystarcza 15  30 minut. Szybkie ogrzewanie (tzn. w wysokiej temperaturze jw.) lepiej chroni odmro|one tkanki ni| jakiekolwiek leki skojarzone z powolnym ogrzewaniem w ni|szej temperaturze [19]. Po ogrzaniu pojawia si obrzk (zdj wcze[niej bi|uteri!!!), pózniej mog powsta pcherze wypeBnione przezroczystym lub krwistym pBynem utrzymujce si kilka dni  nie nale|y ich przebija. Nie bdzie wic mo|liwe ponowne zaBo|enie butów i dalszy marsz. Szczególnie grozne jest ponowne zamro|enie tkanek. Je[li wic konieczna jest dalsza ewakuacja i poszkodowany z odmro|eniami stóp bdzie musiaB samodzielnie i[, trzeba odBo|y odmra|anie do czasu dotarcia do bazy/schroniska [2,18]. Chory powinien otrzyma leki przeciwbólowe np. tramadol 100mg. Je|eli zdarzenie ma miejsce powy|ej 4000m, nale|y poda tlen. KoDczyn trzeba unie[ ku górze, by zmniejszy narastanie obrzku, poprawi to przepByw krwi przez skór. Na odmro|one okolice zakBada si nieuciskajcy, jaBowy opatrunek, istniej doniesienia o korzystnym dziaBaniu preparatów aloesu. W obszarze uszkodzenia pojawiaj si zakrzepy krwi w drobnych naczyniach i gromadz si substancje nasilajce stan zapalny. W zwizku z tym podaje si aspiryn 500mg lub ibuprofen 400mg i powtarza si t dawk co 12 godzin. W pierwszych dniach korzy[ci mo|e przynie[ równie| podawanie 27 heparyny drobnoczsteczkowej i leków rozszerzajcych naczynia krwiono[ne (np. pentoksyfiliny) [19,20]. Pocztkowo wszystkie odmro|enia wygldaj podobnie i dopiero po definitywnym ogrzaniu mo|na oceni ich gBboko[ i snu prognozy na przyszBo[. Najlepiej rokuj te uszkodzenia, w których szybko powróciBo kr|enie i widoczne jest jedynie zaczerwienienie lub pcherze z przezroczystym pBynem. Gorsze s prognozy w przypadku pcherzy wypeBnionych krwi lub je[li koDczyna dBugo pozostaje blada i zimna pomimo prawidBowego ogrzewania. W takich przypadkach prawdopodobne jest wystpienie martwicy cz[ci palców. Po kilku tygodniach widoczna staje si granica midzy tkankami |ywymi i martwiczymi, które nastpnie samoistnie oddzielaj si [2]. Trzeba tu wspomnie o du|ym prawdopodobieDstwie istnienia hipotermii u pacjenta z odmro|eniami, udzielana mu pomoc powinna uwzgldnia i ten aspekt, przy czym leczenie hipotermii jest priorytetem. 28 9. RA{ENIE PIORUNEM WyBadowania atmosferyczne towarzysz najcz[ciej nadej[ciu frontu chBodnego z rozbudowanymi chmurami typu cumulonimbus. Typowymi miejscami uderzeD piorunów s wyniosBo[ci terenu  górskie szczyty, granie, wysokie drzewa, maszty. Na otwartej przestrzeni tak wyniosBo[ci jest równie| stojcy czBowiek. Zdarza si, |e wyBadowania pochodzce z górnych warstw chmury uderzaj kilka, a nawet kilkana[cie kilometrów od niej, w miejscu gdzie niebo jest niemal bezchmurne ( grom z jasnego nieba ). WyBadowanie rozprzestrzenia si wzdBu| dobrych przewodników prdu, jak BaDcuchy, ferraty, mokre liny, |leby ze spBywajc w czasie deszczu wod. Pora|enie mo|e nastpi nie tylko w sposób bezpo[redni (to najcz[ciej jest [miertelne), ale te| na skutek kontaktu z tak drog przewodzenia. Do pora|enia mo|e te| doj[ wskutek istnienia tzw. napicia krokowego - potencjaB rozchodzcego si po ziemi wyBadowania spada wraz z odlegBo[ci od miejsca uderzenia, pomidzy rozstawionymi nogami ofiary mo|e wystpi du|a ró|nica potencjaBów. Ocenia si, |e [mier ponosi okoBo 30% pora|onych [21]. Czynniki oddziaBujce na organizm przy uderzeniu pioruna to: energia elektryczna, fala dzwikowa oraz uderzenia spadajcych przedmiotów (np. odBamki skaB). WyBadowanie przechodzi przez ciaBo czBowieka czsto uszkadzajc ukBad nerwowy, powodujc utrat przytomno[ci, niepami, pora|enie o[rodka oddechowego, gBuchot, [lepot i niedowBady koDczyn. Objawy te nierzadko ustpuj po pewnym czasie. PrzepByw prdu przez ukBad przewodzcy serca powoduje jego zatrzymanie, przy czym skuteczno[ prawidBowo prowadzonej resuscytacji jest w tym przypadku bardzo wysoka [21]. Oparzenia spowodowane piorunem mog by powierzchowne lub widoczne s jako punktowe ubytki skóry odpowiadajce miejscu wej[cia i wyj[cia Buku elektrycznego. Dzwikowa fala uderzeniowa mo|e spowodowa rozerwanie bBony bbenkowej w uchu. Na skórze widoczne s niekiedy przebarwienia przypominajce ksztaBtem li[ paproci, tzw. figury Lichtenberga. Udzielanie pomocy w czasie burzy obarczone jest du|ym ryzykiem pora|enia kolejnym uderzeniem pioruna. Je[li tylko to mo|liwe, nale|y przenie[ poszkodowanego w bezpieczniejsze miejsce, mniej eksponowane na wyBadowania (patrz wy|ej) i uBo|y na suchej karimacie, zwinitej linie itp. (w celu ochrony przed napiciem krokowym). Ka|dy pora|ony powinien znalez si w szpitalu, nawet je[li wydaje si, |e nie odniósB powa|nych obra|eD, gdy| w cigu kilkunastu godzin mog pojawi si gro|ne zaburzenia rytmu serca. Zasady udzielania pierwszej pomocy nie odbiegaj od przyjtych w innych przypadkach. Wbrew kr|cym zabobonom, dotknicie pora|onego piorunem nie jest niebezpieczne. 29 Chmura typu cumulonimbus, tzw. kowadBo burzowe, ruchy mas powietrza i rozkBad Badunków elektrycznych. 30 10. PROBLEMY ZDROWOTNE W GÓRACH WYSOKICH Ostra choroba wysoko[ciowa (AMS), Wysoko[ciowy obrzk mózgu (HACE), Wysoko[ciowy obrzk pBuc (HAPE) Wraz z wysoko[ci spada ci[nienie atmosferyczne, a wic siBa z jak powietrze wtBaczane jest do naszych pBuc. W efekcie, pomimo niezmienionej zawarto[ci tlenu (21%), wystpuj objawy niedotlenienia organizmu. NagBe znalezienie si na wysoko[ci powy|ej 4  5 tysicy metrów npm. skoDczyBoby si utrat przytomno[ci, a nawet zgonem. Przy powolnym nabieraniu wysoko[ci organizm uruchamia mechanizmy przystosowawcze, czyli aklimatyzuje si. Wczesn reakcj jest przyspieszenie oddechu, ttna i zwikszone wydalanie moczu, co poprawia wymian gazow w pBucach, przyspiesza transport tlenu do tkanek i zwiksza zagszczenie czerwonych krwinek w osoczu. Proces intensywniejszej produkcji krwinek czerwonych jest bardziej rozcignity w czasie. PrawidBowa aklimatyzacja (konieczna powy|ej 3000m npm) polega na stopniowym zdobywaniu wysoko[ci, tak aby ró|nica wysoko[ci pomidzy kolejnymi noclegami nie przekraczaBa 300m, a po ka|dym zyskanym 1000m powinien by 1 dzieD odpoczynku. Warunki terenowe mog jednak wymusi wiksze deniwelacje pomidzy poszczególnymi obozami. Optymalnym rozwizaniem jest wówczas zasada  wspinaj si wysoko  [pij nisko , zakBadajca wysokie wyj[cia aklimatyzacyjne zakoDczone zej[ciem ni|ej na nocleg. Konieczna jest te| dbaBo[ o wypicie dostatecznej ilo[ci pBynów. Normalnymi objawami reakcji na du| wysoko[ jest przyspieszony oddech, czste oddawanie moczu, czste przebudzenia w nocy i zmienny rytm oddechu podczas snu. Niedostateczna aklimatyzacja spowodowana najcz[ciej zbyt szybkim zdobywaniem wysoko[ci, mo|e wywoBa objawy ostrej choroby wysoko[ciowej. Oprócz bólu gBowy pojawia si osBabienie, utrata Baknienia, nudno[ci, wymioty, obrzki (najBatwiej dostrzegalne na twarzy), apatia, brak tchu przy niewielkim wysiBku. Objawy mog mie ró|ne nasilenie i nie wystpowa jednocze[nie, staBym symptomem jest ból gBowy [22,23]. Choroba wystpuje zazwyczaj powy|ej 2500m npm, w cigu kilku godzin, ale przed upBywem doby od osignicia nowej wysoko[ci [23]. Postpowanie obejmuje odpoczynek, zakaz dalszego nabierania wysoko[ci, skuteczne nawadnianie (patrz rozdz. 2), acetazolamid 250mg co 12 h, leki przeciwbólowe (ibuprofen, pyralgina) i w razie potrzeby przeciwwymiotne (np. Torecan w czopku). Je[li brak poprawy w cigu 24 godzin, konieczne jest zej[cie na wysoko[, na której chory nocowaB bez dolegliwo[ci. W przypadku mocno nasilonych symptomów choroby podaje si 8mg deksametazonu (mo|na powtórzy po 6 godzinach) i je[li to mo|liwe, schodzi co najmniej 500  1000m ni|ej. Nie nale|y schodzi, je|eli chory nie jest w stanie bezpiecznie si porusza i je[li po drodze s odcinki podej[cia (chory idzie bez obci|enia). Gdy zej[cie nie jest mo|liwe, podaje si tlen i/lub  spr|a si chorego w worku hiperbarycznym. Po wstpnym leczeniu stan pacjenta mo|e poprawi si na tyle, |e bdzie on zdolny do zej[cia. Je|eli teren, sprzt i umiejtno[ci zespoBu pozwalaj, to chorego mo|na opuszcza na linie nie czekajc na popraw po lekach. Dalsze wspinanie mo|liwe jest po caBkowitym ustpieniu objawów. Wysoko[ciowy obrzk mózgu mo|na traktowa jako kraDcowe stadium ostrej choroby wysoko[ciowej [22], wystpuje zazwyczaj powy|ej 4000  5000m npm. (zdarza si ni|ej). Charakteryzuje si nasilonymi objawami AMS z wyraznymi 31 zaburzeniami [wiadomo[ci i upo[ledzeniem koordynacji ruchowej. Aatwym do wykonania i czuBym testem jest próba przej[cia po pBaskim podBo|u po zaznaczonej linii prostej z precyzyjnym przystawianiem pity do czubków palców. Zdarzaj si omamy, dra|liwo[, brak rozeznania co do swojego stanu. KoDcowym stadium jest utrata przytomno[ci i [mier. Najcz[ciej wystpienie HACE jest efektem lekcewa|enia objawów choroby wysoko[ciowej i dalszego zdobywania wysoko[ci pomimo zBego samopoczucia. Postpowanie jest podobne jak w ci|kim przypadku AMS, przy czym pocztkowa dawka deksametazonu wynosi 40 mg, a nastpnie podaje si 8 mg co 6 godzin [23]. Wskazane jest równie| uniesienie tuBowia, tak by gBowa znajdowaBa si powy|ej poziomu klatki piersiowej. Z uwagi na zaburzenia równowagi, chory wymaga szczególnego nadzoru przy ewakuacji. Wysoko[ciowy obrzk pBuc polega na przesikaniu pBynu z naczyD krwiono[nych do [wiatBa pcherzyków pBucnych. Przyczyn tego stanu jest podwy|szenie ci[nienia krwi w ttnicy pBucnej wynikajce z niedotlenienia. Sprzyja temu wychBodzenie i wysiBek [22]. PBuca przypominaj mokr gbk, a dostarczanie tlenu do krwi jest znacznie upo[ledzone. Objawia si duszno[ci w spoczynku,  bulgoczcym , przyspieszonym oddechem, znacznie przyspieszonym ttnem, kaszlem z pienist, niekiedy czerwonaw wydzielin. Pojawia si sinica wokóB ust, chory najlepiej si czuje w pozycji siedzcej. Najmniejszy nawet wysiBek potguje duszno[. Kluczowe znaczenie dla przebiegu choroby ma wczesne rozpoznanie i szybkie wdro|enie leczenia [22]. Choremu trzeba natychmiast zapewni odpoczynek, ochron przed zimnem, tlen (je[li to mo|liwe), poda tabletk nifedypiny (20 mg o powolnym uwalnianiu). Nastpne tabletki podaje si w zale|no[ci od objawów  przy ich ponownym nasileniu, jednak wa|niejsze jest podawanie tlenu i ewakuacja w dóB [22,23]. W czasie zej[cia optymalnym rozwizaniem jest transport [migBowcem lub znoszenie chorego, bowiem ka|dy wysiBek, nawet marsz z góry, bdzie podnosiB ci[nienie w ttnicy pBucnej i nasilaB obrzk pBuc. Podobnie jak w AMS i HACE, worek hiperbaryczny mo|e by stosowany przy niemo|no[ci zej[cia. Umieszczenie chorego w zamknitej przestrzeni o ci[nieniu wy|szym od otaczajcego imituje pobyt na mniejszej wysoko[ci. Jest to jednak dziaBanie dorazne, nie zastpujce faktycznego zej[cia. Pewnym ograniczeniem stosowania tych urzdzeD jest odizolowanie pacjenta od opiekunów i brak mo|liwo[ci udra|niania dróg oddechowych, jednak przy starannym uBo|eniu w pozycji bezpiecznej, nawet nieprzytomny pacjent mo|e by  spr|any . Z uwagi na mo|liwe powikBania  rozerwanie bBony bbenkowej, zatrucie dwutlenkiem wgla  tylko przeszkolone osoby mog obsBugiwa worki hiperbaryczne. Wa|ne jest bowiem utrzymanie odpowiedniej, innej dla ka|dego typu worka, czstotliwo[ci pompowania powietrza dla utrzymania ci[nienia i wymiany powietrza wewntrz worka (ok.40 litrów/min). Przez okienko w worku obserwuje si pacjenta i wskazania pulsoksymetru (pomiar utlenowania krwi). Je[li podczas pompowania pacjent odczuwa ból uszu pomimo czstego przeBykania [liny, konieczne jest wolniejsze podnoszenie ci[nienia. Dodatkowe korzy[ci daje podawanie tlenu przez mask wewntrz worka. Spr|anie kontynuuje si przez 60  120 minut, co przy 8  12 naci[niciach pompy na minut, jest ogromnym wysiBkiem fizycznym, zwa|ywszy na wysoko[ [24]. 32 ZBote zasady: " ka|d chorob na du|ej wysoko[ci traktuj jak ostr chorob wysoko[ciow, dopóki nie oka|e si, |e jest inaczej " je[li masz objawy AMS nie idz wy|ej " je[li czujesz si coraz gorzej, schodz natychmiast " chorego na AMS nigdy nie zostawiaj samego Zlepota [nie|na jest wynikiem oparzenia rogówki oka promieniowaniem ultrafioletowym. Wraz z wysoko[ci wzrasta nat|enie promieniowania UV, a pokrywa [nie|na odbijajc promienie, potguje to zjawisko. Filtry stosowane w okularach przeciwsBonecznych maj odpowiednie oznaczenia odpowiadajce wysoko[ci, do jakiej zapewniaj ochron. Dobranie kategorii szkieB do celu wyprawy zapewnia nie tylko komfort, ale przede wszystkim bezpieczeDstwo akcji górskiej. By ochrona byBa skuteczna, okulary musz te| zabezpiecza przed [wiatBem padajcym z boku. Po nadmiernej ekspozycji na promienie UV, oczy staj si przekrwione, bolesne, pojawia si [wiatBowstrt, Bzawienie i obrzk powiek. Chory nie jest w stanie otworzy oczu przy [wietle dziennym, staje si praktycznie [lepy. Leczenie polega na zapewnieniu oczom odpoczynku, stosowaniu kropli o dziaBaniu rozszerzajcym zrenic oraz ma[ci/kropli z antybiotykiem [25]. Oprócz oczu, tak|e skóra na du|ych wysoko[ciach ulega poparzeniu promieniami UV, trzeba wic pamita o stosowaniu kremów z filtrem o warto[ci co najmniej 40. Wysoko[ciowe zapalenie oskrzeli to mczcy kaszel spowodowany oddychaniem suchym, zimnym powietrzem dra|nicym bBon [luzow gardBa, krtani i oskrzeli. Kaszel mo|e by bardzo uporczywy, uniemo|liwia sen, utrudnia normalne oddychanie, opisywano nawet przypadki zBamaD |eber. Mo|e nasuwa podejrzenie wysoko[ciowego obrzku pBuc, jednak nie ma tu duszno[ci i obni|enia wydolno[ci fizycznej. Zrodkiem zapobiegawczym jest stosowanie masek z kilku warstw gazy. W leczeniu stosuje si [rodki przeciwkaszlowe zawierajce kodein i popularne tabletki do ssania na ból gardBa. Zakrzepica |ylna, zatorowo[. W normalnych warunkach procesy powodujce krzepnicie krwi i rozpuszczanie skrzepów pozostaj w równowadze. Podczas dBugotrwaBego pobytu na du|ej wysoko[ci dochodzi do zachwiania tej równowagi i pojawia si tendencja do nadmiernej krzepliwo[ci krwi. Sprzyja to powstawaniu w naczyniach krwiono[nych skrzeplin, które przemieszczajc si z prdem krwi mog zatyka maBe ttnice, czyli powodowa zatory [26,27]. Bdzie to skutkowaBo np. niedowBadami czy utrat przytomno[ci w przypadku udaru mózgu lub duszno[ci w zatorowo[ci pBucnej. Czynnikami sprzyjajcymi zakrzepicy s: odwodnienie, zwikszona ilo[ czerwonych krwinek, zimno, obcisBa odzie| lub ekwipunek, niedotlenienie, pozostawanie w bezruchu. Z uwagi na jednoczasowe wystpowanie tych czynników, zasadne wydaje si stosowanie przed i w trakcie wyprawy profilaktyki przeciwzakrzepowej w postaci aspiryny (np. 150mg 2  3 razy w tygodniu), jednak|e nie ma w tej kwestii jednomy[lno[ci i jednoznacznych zaleceD. Przeciwnicy takiego postpowania wskazuj na zwikszone ryzyko krwawieD z przewodu pokarmowego, gdy| aspiryna, podobnie jak inne leki przeciwzapalne i przeciwbólowe, uszkadzaj bBon [luzow |oBdka. Bezsporna w kwestii profilaktyki pozostaje dbaBo[ o prawidBowa aklimatyzacj, nawodnienie i unikanie epizodów 33 wychBodzenia. W przypadku unieruchomienia koDczyn np. z powodu urazu lub odmro|enia, nale|y rozwa|y stosowanie wstrzykni podskórnych heparyny drobnoczsteczkowej. 34 11. PIZMIENNICTWO 1. Tweedle D.E.F. Postpowanie w zaburzeniach metabolicznych. PZWL Warszawa 1987 2. Plantz S.H., Wipfler E.J. Medycyna ratunkowa wyd. II polskie. Elsevier Urban&Partner WrocBaw 2008 3. Handley A.J., Koster R., Monsieurs K. i in. European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2005, Section 2. Adult basic life support and use of automated external defibrillators. Resuscitation 2005; 67S1, S7-S23 4. Danzl D.F., Pozos R.S. Accidental hypothermia. (1994) NEJM 331: 1756- 1760 5. KozBowski S., Nazar K. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL Warszawa 1984 6. Aysenko L. Przypadkowa hipotermia. Med. Intens. Rat. 2003; 6 (3): 135-145 7. McInerney J.J., Breakell A., Madira W. i in. Accidental hypothermia and active rewarming: the metabolic and inflammatory changes observed above and below 32°C. Emerg med J 2002; 19: 219-223 8. Biem J., Koehncke N., Classen D. i in. Out of the cold: management of hypothermia and frostbite. CMAJ, FEB. 4, 2003; 168 (3) 9. Mallet M.L. Pathophysiology of accidental hypothermia. Q J Med 2002; 95: 775-785 10. Jakubaszko J.(red) Ratownik medyczny. Górnicki Wyd. Med. WrocBaw 2003 11. Lex J. Combat Wounds: Lessons from the front lines. Zimowe Sympozjum Medycyny Ratunkowej i Intensywnej Terapii, Karpacz 2010. 12. Domanasiewicz A., Szetelnicki P., Elsaftawy A. i in. Porównanie skuteczno[ci wojskowych miejscowych [rodków hemostatycznych i analiza mo|liwo[ci ich zastosowania w cywilnej medycynie ratunkowej. Zimowe Sympozjum Medycyny Ratunkowej i Intensywnej Terapii, Karpacz 2009. 13. Kpa L., Oczko-Grzesik B., Stolarz W. Przypadki ukszeD ludzi przez |mije  obserwacje z terenu Zlska w latach 1999  2003. Przegl. Epidemiol. 2004;58:219-26 14. Boyd J.J., Agazzi G., Svajda D i in. Venomous snakebite in mountainous terrain: prevention and management. ICAR. Recommendation REC M 0022 of the Commission for Mountain Emergency Medicine of 2007 15. Küpper Th., Schoefll V., Milledge J. Traveller`s Diarrhoea  Prevention and Treatment in the Mountains. Consensus Statement of the UIAA Medical Commission 2008 vol.5. 16. Falk M., Brugger H., Adler-Kastner L. Avalanche Survival Chances. Nature, 1994 Mar 3; 368(6466):21 17. Brugger H., Durrer B. On site Treatment of Avalanche Victims. ICAR, Recommendation REC M 0013 of the Commission for Mountain Emergency Medicine of 1999 18. Syme D. On Site Treatment of Frostbite for Mountaineers. ICAR. Recommendation REC M 0015 of the Commission for Mountain Emergency Medicine of 2000 19. Murphy J.V., Banwell P.E., Roberts A.H.N i in. Frostbite: Pathogenesis and Treatment. J Trauma Inj Infect Crit Care,2000; 48(1), 171-178. 20. Imray CHE, Oakley EHN. Cold Still Kills: Cold-Related Illnesses in Military Practice. Freezing And Non-Freezing Cold Injury. J R Army Med Corps 2006; 152: 218-222. 35 21. Zafren K., Durrer B., Herry J-P. i in. Lightning injuries: prevention and on-site treatment in mountains and remote areas. ICAR. Recommendation REC M 0018 of the Commission for Mountain Emergency Medicine of 2005 22. Hackett P.H., Roach R.C. High Altitude Illness. N Engl J Med, Vol.345, No 2  July 12, 2001 23. Küpper Th., Gieseler U., Angelini C. i in. Emergency Field Management of Acute Mountain Sickness, High Altitude Pulmonary Oedema and High Altitude Cerebral Oedema. Consensus Statement of the UIAA Medical Commission 2008 vol.2. 24. Küpper Th., Gieseler U., Milledge J. Portable Hyperbaric Chambers. Consensus Statement of the UIAA Medical Commission 2008 vol.3. 25. Morris D. Management of eye problems on expeditions. Mountain and Wilderness Medicine World Congress 2007, Aviemore, Scotland. 26. Kotwal J., Hemat F., Chopra G.S. i in. High Altitude: A Hypercoagulable State: Results of a Prospective Cohort Study. Blood, 2004; 104 (11). 27. Dickinson J., Heath D., Gosney J.i in. Altitude-related deaths in seven trekkers in the Himalayas. Thorax 1983;38:646-656. 36

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Mikotoksyny w piwie zagrożenia zdrowotne
Nagłe zagrożenia w schorzeniach układu oddechowego
Zagrożenia człowieka w środowisku pracy Drgania i hałas
Zagrożenia hałasem w środowisku pracy (1)
Zagrozenia zdrowotne
Zagrozenia zdrowotne
Zagrożenia zdrowotne związane z seksem homoseksualnym (homoseksualizm edu pl)
Zagrożenia zdrowotne związane z seksem homoseksualnym (homoseksualizm edu pl)
OCENA ZAGROŻEŃ ZDROWOTNYCH
zagrozenia zdrowotne
Zagrozenia zdrowotne
Czynniki zagrozen w srodowisku pracy
Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia
MCR w zagrożeniach środowiskowych

więcej podobnych podstron