Rozdzia� XI : PROBY OPANOWANIA KRYZYSU REALNEGO SOCJALIZMU W LATACH 1983 - 1988 1.POLITYKA RZ�DU GEN. JARUZELSKIEGO (LIPIEC 1983 - PA�DZIERNIK 1985) Zniesienie stanu wojennego w lipcu 1983 r. wytworzy�o now� sytuacj� w Polsce. Wi�kszo�� przyw�dc�w opozycji zosta�a uwolniona z wi�zie� i miejsc odosobnienia i powr�ci�a do legalnej dzia�alno�ci. "Solidarno��" by�a jednak zdelegalizowana. Rz�d og�osi�, �e organizacji takiej nie ma, a Wa��s� pr�bowano traktowa� jako "osob� prywatn�". Wielu konspirator�w skorzys- ta�o z amnestii, ujawni�o si� i zerwa�o kontakt z organizacj�. Wg informacji ministr�w S. Zawadzkiego i Cz. Kiszczaka z amnestii skorzysta�o 11 tys. os�b, w tym 3068 dzia�aczy politycznych w kraju i 25 za granic�. By�y w�r�d nich 533 osoby ju� skaza�e. Umorzono 749 spraw b�d�cych w toku. Do 3 XII 1983 r. ujawni�o si� 722 konspirator�w w kraju i 25 z zagranicy. W Polsce znajdowa�o si� nadal 217 wi�ni�w politycznych. Cz�� dzia�aczy jednak nie skorzysta�a z amnestii, nie ujawni�a si� i pr�bowa�a kontynuowa� dzia�alno�� konspiracyjn�. Nadal dzia�a�a Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ "Solidarno��" z Z. Bujakiem, B. Lisem i W. Frasyniukiem na czele. Mo�liwo�ci dzia�ania bardzo si� jednak skurczy�y. Spo�ecze�stwo by�o zm�czone stanem wojennym i nie chcia�o do niego wraca�. W okresie tym g��wne zaplecze "Solidarno�ci" stanowi�y jej organizacje zagraniczne. Two- rzyli je emigranci polityczni z lat 1968 - I 981. Korzystali oni ze wsparcia starej emigracji i rz�d�w pa�stw zachodnich, szczeg�lnie USA, RFN i Francji. Gromadzono pieni�dze, rozwijano dzia�alno�� wydawnicz�, uprawiano propa- gand�, organizowano pomoc dla struktur konspiracyjnych w kraju. Dzia�alno�� t� silnie nag�a�niano w polskoj�zycznych rozg�o�niach radiowych. Popularyzowano Wa��s� przyznaj�c mu tytu�y doktora h.c., r�ne nagrody i dyplomy uznania. 587 Struktury organizacyjne "Solidarno�ci" w kraju korzysta�y nadal z opie- ki i pomocy Ko�cio�a. Niekt�rzy konspiratorzy ukrywali si� w ko�cio�ach. Wielu ksi�y anga�owa�o si� w dzia�alno�ci konspiracyjnej lub wspiera�o j� swym autorytetem. Autorytet Ko�cio�a w ca�o�ci bardzo wzr�s�. Po drugiej pielgrzymce papie�a do Polski hierarchia ko�cielna zdwoi�a wysi�ki, aby rozszerzy� wp�ywy ko�cio�a. Biskupi wyg�aszali kazania karc�ce rz�d i po- szczeg�lne osobisto�ci i podnosz�ce znaczenia "Solidarno�ci". Otwart� dzia�alno�� organizacyjn� hamowa�y jednak specjalne ustawy i wynikaj�ce z nich zagro�enia. W kierownictwie PZPR brak by�o jednolitego stanowiska w sprawie perspektyw dalszego rozwoju kraju. Znaczna cz�� aparatu partyjnego, kadry MSW i MON by�a wychowana w duchu dogmatycznym i sekciarskim; za jedynie s�uszne uznawano zasady marksizmu-leninizmu. Uznawano nadal system dyktatury proletariatu i monopartyjno�ci. ��dano wi�c ea�kowitej likwidacji opozycji, ograniczenia roli hierarchii ko�cielnej, a nawet os�abienia pozycji ZSL i SD. Wzywano do umocnienia kierowniczej roli PZPR w pa�stwie. W kierownictwie partyjnym wyrazicielami interes�w tego nurtu byli m.in. Tadeusz Grabski, Miros�aw Milewski, Marian Orzechowski, Albin Siwak. Na drugim biegunie kszta�towa�o si� skrzyd�o liberalne, nie przywi�zuj�ce szczeg�lnego znaczenia do zasad marksizmu-leninizmu, a szczeg�lnie do koncepcji dyktatury proletariatu. Nurt ten r prezentowali g��wnie przed- stawiciele nauk spo�ecznych, jak np. J. Baszkiewicz, W. Markiewicz, F. Ryszka, A. Schaff, J. Wiatr. W kierownictwie partii z nurtem tym zwi�zani byli g��wnie prof. dr H. Kubiak, M. F. Rakowski, Janusz Reykowski. Byli oni rzecznikami dialogu i porozumienia narodowego. Wok� gen. Jaruzelskiego ukszta�towa�o si� pragmatycznie nastawione centrum partii. W okresie tym dominowali w nim wojskowi z genera�ami Kiszczakiem i Siwickim na czele. Spo�r�d dzia�aczy cywilnych z Jaruzelskim blisko wsp�pracowali J. Czyrek, J. Tejchma. Poczynania tej grupy kr�powa�y nie tylko skomplikowane uk�ady w �onie KC PZPR, ale r�wnie� trudna sytuacja w ZSRR. W ostatnich latach �ycia Bre�niewa stosunki w kierownictwie KPZR by�y niejasne. Wiadomo by�o, �e Bre�niew osobi�cie nie panuje nad sytuacj�. Polityk� ZSRR i ca�ego bloku wschodniego kierowa�a grupa o tendencjach konserwatywnych. Sytuacji w Polsce nie rozumiano. Zajmowa�a si� ni� grLipa os�b zwana Klubem Polskim lub Sztabem Kryzysowym. Zaliczano do niej: Sus�owa, Andropowa, Gromyk�, Ustinowa, Rusakowa i Gorbaczowa. 10 XI 1982 r. Bre�niew zmar�. Nast�pc� jego zosta� J. Andropow. Podj�� on dzia�ania zmierzaj�ce ku reformom, ale zmar� ju� 9 II 1984 r. Kolejny I sekretarz KC KPZR K. Czernienko, by� rzecznikiem tendeneji konser- watywnych. Jego kilkunastomiesi�czn� dzia�alno�� r�wnie� przerwa�a 588 r �mier�. Sytuacja w KC KPZR wywiera�a bardzo negatywny wp�yw na ca�y ob�z socjalistyczny, a szczeg�lnie na stoj�c� wobec reform Polsk�. Decyzje o kierunku i tempie reform w Polsce w tych warunkach rodzi�y si� wolno. Partia notorycznie podejmowa�a sp�nione decyzje. Przekszta�ci�a si� w si�� konserwatywn�. Podejmowano r�ne inicjatywy, ale nie pilnowano ich realizacji, rozpoczynano r�ne prace, ale nie ko�czono ich itp. I sekretarz KC wyg�asza� �adne przem�wienia, ale z realizacj� przyj�tych plan�w si� nie spieszy�. Jaruzelski by� coraz bardziej krytykowany za zwlekanie z podej- mowaniem decyzji, kunktatorstwo, brak konsekwencji w dzia�aniu. Jedno- cze�nie kumulowa� on w swym r�ku kilka najwa�niejszych stanowisk w pa�stwie. Zniesienie stanu wojennego nie spowodowa�o zmiany rz�du, ani kierunku dzia�ania. Ju� 1 I 1982 r. przyst�piono do realizacji szeroko reklamowanej reformy gospodarczej. Pe�nomocnikiem do spraw reformy zosta� prof. dr W�adys�aw Baka. Opracowano koncepcj� reformy, spowodowano uchwalenie przez sejm odpowiednich ustaw. W 1983 r. przyst�piono do realizacji planu 3-letniego (1983 -1985). Mia� on spowodowa� znaczne o�ywienie gospodarcze pa�stwa. Tymczasem sankcje ekonomiczne ze strony USA i RFN hamowa�y rozw�j gospodarczy Polski. By�a ona coraz bardziej uzale�niona ekonomicznie od ZSRR. Efekt�w reformy nie by�o wida�. Sytuacja gospodarcza by�a trudna. Z�e te� by�y nastroje. Wraz z uchwaleniem ustawy o zwi�zkach zawodowych zlikwidowano stare centrale ruchu zawodowego i przyst�piono do tworzenia nowych zwi�zk�w. Jak wspomniano wy�ej, rz�d sta� na stanowisku, �e "Solidarno��" nie istnieje. Wa��s� traktowano jako osob� prywatn�. Pr�bowano go o�mieszy� w opinii publicznej. Podj�� on ponownie prac� w Stoczni Gda�skiej im. W.I. Lenina. Latem 1983 r. wicepremier Rakowski postanowi� odby� spotkanie z za�og� stoczni celem wyja�nienia r�nych problem�w. Odby�o si� ono 25 VIII 1983 Telewizja zrelacjonowa�a obszerne fragmenty spotkania. Mia�o ono bardzo polemiczny, burzliwy charakter. Wicepremiera powitano gwizdami i wrogimi okrzykami. "Przem�wienie Rakowskiego w stoczni - wspomina Wa��sa - brzmia�o fa�szywie. Oskar�a� mnie o montowanie strajk�w /.../. Punkt po punkcie chcia� udowodni�, �e 16 miesi�cy "Solidarno�ci" by�o 16 miesi�cami strajk�w, niepokoj�w, "wiaro�omno�ci" i "anarchii"." Rakowski z kolei pisze po latach: "Przebieg spotkania w Stoczni szalenie burzliwy i nami�tny, wywo�a� bardzo zr�nicowane reakcje. Wielu partyjnych konserwatyst�w mia�o do mnie pretensje o to, �e umo�liwi�em Wa��sie wyst�pienie w telewizji, pierwsze od czasu wprowadzenia stanu wojennego." " p j Rakowski usi�owa� dowie��, �e "Solidarno�� sama s owodowa�a sw� upadek na skutek dzia�ania si� ekstremalnych, strajkowania, anarchizowania stosunk�w. Natomiast Wa��sa broni� idea��w "Solidarno�ci" twierdz�c, �e ruch ten rzekomo nie godzi w socjalizm, �e got�w by� dzia�a� w ramach 589 systemu socjalistycznego. "Nie chcemy burzy� socjalizmu - m�wi� Wa��sa - nie chcemy przej�� w�adzy, nie podwa�amy sojuszy. Chcemy by�cie siedli z nami do sto�u, pogadali o b��dach. Wsp�lnie znajdziemy rozwi�zanie i zabezpieczymy si� przed dalszymi wypaczeniami, dla lepszej przysz�o�ci naszej Ojczyzny. " Spotkanie uznano powszechnie za pojedynek s�owny Rakowskiego z Wa��s�. Opinie by�y bardzo podzielone. Jedni m�wili, �e pojedynek ten bezapelacyjnie wygra� Rakowski, a drudzy, �e Wa��sa. Bior�c pod uwag� fakt, �e Wa��sa by� zwyk�ym robotnikiem opinia na og� sta�a po jego stronie. Rakowski rzeczywi�cie stworzy� mu �wietn� okazj� do wy�o�enia swych racji w obronie rzekomo nie istniej�cej organizacji. W obronie Wa��sy i "Solidarno�ci" wyst�pi� prymas J. Glemp. W homi- lii w Cz�stochowie w dniu 4 IX 1983 r. oskar�y� on w�adze o sabotowanie porozumie� gda�skich, przyw�aszczenie sobie hase� "Solidarno�ci", brak etyki w post�powaniu. "Protest robotniczy - m�wi� prymas - by� s�uszny (...). Z tego protestu zrodzi�y si� postulaty odnowy, naprawy, reform. A wi�c robotnicy stoczni czy innych zak�ad�w s� autorami lub wsp�- autorami odnowy i reformy (...), nie mo�na im odm�wi� wk�adu w proces odnowy. Inaczej stajemy przed dziejowym plagiatem, a ka�dy plagiat jest rzecz� nieetyczn�". Prymas m�wi� te� o b��dach "Solidarno�ci", ale general- nie bra� j� w obron� i odpowiedzialno�ci� za stan wojenny obarcza� tylko w�adz�. Pope�niano nadal wiele ra��cych b��d�w w polityce wobec k� intelektual- nych i opiniotw�rczych. Polityk� kulturaln� partii od 28 X 1982 r. kierowa� sekretarz KC Waldemar �wirgo�. Kierownikiem Wydzia�u Kultury KC by� prof. dr Witold Nawrocki. W rz�dzie sprawy kultury podlega�y Rako- wskiemu. Funkcj� ministra pe�ni� prof. dr Kazimierz �ygulski. Zesp� ten nie i potrafi� doj�� do porozumienia z artystami, pisarzami i naukowcami. Roz- wi�zywano kolejne zwi�zki tw�rcze, zwalniano dyrektor�w teatr�w i redak- tor�w pism. W sierpniu 1983 r. zdecydowano ostatecznie o rozwi�zaniu starego, a w listopadzie tego� roku za�o�ono nowy ZLP. Konflikt w �rodowis- ku literackim utrwali� si� na d�u�szy czas. W listopadzie 1983 r. dokonano zmian w rz�dzie. 21 XI 1983 r. sejm uchwali� ustaw� o powszechnym obowi�zku obrony PRL. Powo�ano do �ycia Komitet Obrony Kraju. Gen. Jaruzelski zosta� przewodnicz�cym Komitetu, zwierzchnikiem si� zbrojnych PRL i ich naczelnym dow�dc� na czas wojny. W zwi�zku z tym zrezygnowa� on ze stanowiska ministra obrony narodowej. j Stanowisko to sejm powierzy� gen. F. Siwickiemu. Powo�ano 2 nowych j wicepremier�w. Jednym z nich zosta� prof. dr Zbigniew Messner z Katowic. Faktycznie pe�ni� on obowi�zki pierwszego zast�pcy szefa rz�du. Drugim wicepremierem zosta� Manfred Gorywoda. Obj�� on stanowisko przewod- nicz�cego Komisji Planowania. By�o to wzmocnienie pionu gospodarczego 590 w rz�dzie. Wobec rezygnacji S. Zawadzkiego stanowisko ministra sprawied- liwo�ci powierzono Lechowi Domerackiemu. 2 grudnia powo�ano Komitet Rady Ministr�w do Spraw Przestrzegania Prawa, Porz�dku Publicznego i Dyscypliny Spo�ecznej. Przewodnicz�cym Komitetu zosta� gen. Cz. Kiszczak. Od 1982 r. dyskutowano problem odpowiedzialno�ci konstytucyjnej b. prominent�w z lat 70-tych. 13 II 1984 r. pose� Z. Czeszejko-Sochacki przedstawi� sejmowi sprawozdanie z prac Komisji Odpowiedzialno�ci Kon- stytucyjnej. Komisja po zbadaniu sprawy uzna�a, �e nie ma podstaw do oskar�enia E. Babiucha i E. Gierka. Rozpatrywano sprawy J. Szydlaka i T. Pyki i nie znaleziono dostatecznych dowod�w, by skierowa� je do s�du. W tej sytuacji wnoszono o poci�gni�cie do odpowiedzialno�ci tylko P. Jaroszewicza i T. Wrzaszczyka. W dniu 13 I 1984 r., po 2 latach procesu, og�oszono wyrok w sprawie kierownictwa Radiokomitetu. M. Szczepa�skiego skazano na 8 lat wi�zienia i 5 lat pozbawienia praw publicznych i zajmowania stanowisk kierowniczych oraz 300 tys. z�. grzywny. Jego zast�pca, T. Patyk skazany zosta� na 2 lata pozbawienia wolno�ci. Wobec apelacji proces trwa� dalej przed S�dem Najwy�szym. W dniu 13 lutego 1984 r. sejm uchwali� ordynacj� wyborcz� do rad narodowych i ustaw� o przed�u�eniu kadencji sejmu. Wybory do rad narodo- wych przeprowadzono 17 VI 1984 r. "Solidarno��" wzywa�a do bojkotu wybor�w. Wzi�o w nich udzia� 74,7 '. � uprawnionych. Natomiast wybory do sejmu przeprowadzono dopiero jesieni� 1985 r. W dzia�alno�ci partii na czo�o wysuwano problematyk� ideologiczn�. W dniach 16 -18 III 1984 r. w Warszawie obradowa�a Krajowa Konferencja Delegat�w PZPR. By�a to konferencja planowana statutowo na okres mi�dzy zjazdami partii. Referat polityczny wyg�osi� W. Jaruzelski. Z. Messner przedstawi� informacj� o stanie gospodarczym pa�stwa i realizacji reformy gospodarczej. Obradowano na sesjach plenarnych i w 15 zespo�ach prob- lemowych. Oceniano stan realizacji uchwa� IX Zjazdu PZPR. W czasie dyskusji z�o�ono 2,3 tys. wniosk�w i postulat�w roboczych. Uchwalono dyskutowany od 1982 r. projekt deklaracji "O co walczymy, dok�d zmierza- my?" oraz kilka innych dokument�w. W lipcu 1984 r. uroczy�cie obchodzono 40 rocznic� proklamowania manifestu PKWN, og�oszono nowe publikacje eksponuj�ce rol� PRL, nada- no wiele wysokich odznacze� oraz nagrody za osi�gni�cia produkcyjne, naukowe i w dziedzinie kultury.Sejm uchwali� ustaw� o amnestii. Wed�ug informacji ministra sprawiedliwo�ci, L. Domerackiego, do 15 IX 1984 r. z amnestii skorzysta�o 321829 os�b, w tym 1916 oskar�onych o przest�pstwa polityczne. Wobec 126234 os�b umorzono post�powanie karne; 70213 ju� skazanym darowano kary, a 6646 skazanym do 3 lat obni�ono kary o po�ow�. 591 Obchody rocznicy sprzyja�y aktywizacji k� konserwaty wnych w PZPR. Atakowano nie tylko przedstawicieli KPN i "Solidarno�ci", ale r�wnie� libera��w i rewizjonist�w w �onie PZPR. Ataki w Polsce by�y zsynch- ronizowane z krytyk� podejmowan� w ZSRR Czechos�owacji i NRD. j! W kwietniu 1984 r. w ZSRR poddano ostrej krytyce pogl�dy polityczne prof. il dr. Adama Schaffa (Woprosy Fi�osofii nr 4/1984). W latach 40-tych i 50-tych i Schaff by� ortodoksyjnym marksist�; uchodzi� za czo�owego filozofa marksis- ' towskiego w skali ca�ego obozu socjalistycznego. Na jego podr�cznikach wychowa�y si� kadry m�odej inteligencji partyjnej. W latach 60-tych poddano go krytyce i odsuni�to od wp�yw�w. Przebywa� za granic�. W ostatnich latach stan�� na pozycjach euromarksizmu. Na zachodzie og�osi� ksi��k� pt. "Komu- nizm na rozstaju". W Polsce ksi��ki tej nie chciano vyda�. Po krytyce moskiewskiej zorganizowano na niego nagonk� w czasopismach polskich. Spraw� zaj�a si� Centralna Komisja Kontroli Partyjnej. 27 VI 1984 r. Zesp� il Orzekaj�cy CKKP postanowi� wydali� go z partii. Aktualny ideolog, prof. dr M. Orzechowski, szybko napisa� i opubiikowa� ksi��k� pot�piaj�c� pogl�dy Schaffa (Sp�r o marksistowsk� teori� rewolucji). Sprawa nabra�a wielkiego rozg�osu. Atakowano r�wnie� innych "rewizjonist�w", szczeg�lnie prof. dr. J. Wiatra i H. Kubiaka. Sprawom ideologicznym po�wi�cono kilka plenarnych posiedze� KC. Uchwa�� sejmu z 6 IV 1984 r. powo�ano do �ycia Akademi� Nauk Spo�ecznych przy KC PZPR. Rektorem jej zosta� M. Orzechowski, kt�ry 19 XI 1983 r. awansowa� na zast�pc� cz�onka BP KC PZPR. W zwi�zku ,i z tym w lipcu 1984 r. ust�pi� on ze stanowiska Sekretarza Generalnego PRON. ; Stanowisko w PRON obj�� Jerzy Jaskiernia. Organizacj� kszta�towano na !' wz�r Frontu Jedno�ci Narodu. Podejmowano te� pr�by sterroryzowania opozycji. 8 II 1984 r. w nie wyja�nionych do dzi� okoliczno�ciach zgin�� jeden z dzia�aczy ch�opskiej I "Solidarno�ci" w rejonie Bydgoszczy, Piotr Bartoszcze. Kontynuowano rozprawy s�dowe przeciw cz�onkom KOR, KPN, Solidarno�ci. 10 VI 1984 r. aresztowano cz�onka konspiracyjnej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ "Solidarno��", Bogdana Lisa. 13 VII 1984 r. przed Wojskowym S�dem Okr�gowym w Warszawie rozpocz�� si� proces przeciw J. Kuroniowi, A. Michnikowi, H. Wujcowi i Zb. Romaszewskiemu, oskar- �onym o przynale�no�� do KSS KOR. Najwi�kszego rozg�osu nabra�a jed- nak sprawa zab�jstwa ks. Jerzego Popie�uszki. By� on silnie powi�zany z opozycj� i z tego powodu by� inwigilowany przez w�adze bezpiecze�stwa publicznego. Cz�� kadry MSW, szczeg�lnie w pionie bezpiecze�stwa, ;, bardzo negatywnie ocenia�a poczynania centrum partyjnego, kt�re oskar�ano o tolerowanie wrogiej dzia�alno�ci kleru. Patronowa� im by�y minister, sekretarz i cz�onek BP KC PZPR, Miros�aw Milewski. Prowadzono akcj� ograniczenia wp�yw�w kleru i o�cio�a. Ju� w grudniu 1983 r. pr�bowano skompromitowa� ks. Popie�uszk� podrzucaj�c do jego mieszkania materia�y 592 wybuchowe, bro� i nielegalne druki propagandowe. Prowokacja nie powiod�a si�. W dniu 13 X 1984 r. pr�bowano sprowokowa� katastrof� samochodu ks. Popie�uszki. Ta akcja r�wnie� si� nie powiod�a. W tej sytuacji 19 pa�dziernika Popie�uszk� porwano, gdy jecha� on do Bydgoszczy. Jak wynika z p�nie- jszych wyja�nie� naczelnika Wydzia�u I (Sprawy wyzna�) Departamentu IV MSW, kpt. Grzegorza Piotrowskiego (rozmowy z red. Tadeuszem Fred- ro-Bonieckim), akcja ta by�a zatwierdzona przez kierownictwo resortu i mia�a na celu nastraszenie Popie�uszki i spowodowanie, by wycofa� si� on z dzia�alno�ci politycznej. Wobec oporu i pr�b ucieczki uprowadzonego zamordowano. Cia�o wrzucono do Wis�y pod W�oc�awkiem. Sprawcy mordu s�dzili, �e sprawa si� nie wyda. S�dzili, �e b�d� chronieni przez zwierzch- nik�w. Tymczasem zagini�cie ks. Popie�uszki spowodowa�o bardzo ostr� reakcj� w�adz ko�cielnych i opinii publicznej. W�adze musia�y szybko reago- wa�. Podj�to �ledztwo i aresztowano 3 bezpo�rednich sprawc�w zbrodni. W czasie obrad XVII Plenum KC PZPR w dniu 26 X 1984 r. wieczorem gen. Kiszczak poinformowa� zebranych o tym, �e mordu dokonali pracownicy jego resortu (MSW) i zostali oni aresztowani. Prowadzone jest �ledztwo celem ustalenia motyw�w i ewentualnych inspirator�w mordu, kt�ry uznano za prowokacj� polityczn�. Gen. Kiszczak dowodzi�, �e by�a to prowokacja obliczona na skompromitowanie kierownictwa partii i rz�du, zaostrzenie stosunk�w w kraju i by� mo�e przewr�t polityczny. Tak spraw� ocenia�o te� �cis�e kierownictwo PZPR z Jaruzelskim na czele. Podj�to energiczne kroki celem zdystansowania si� od sprawc�w mordu i zachowania poprawnych stosunk�w z Ko�cio�em. KC PZPR podj�� specjaln� uchwa�� pot�piaj�c� mord. W nast�pnym dniu wieczorem gen. Kiszezak wyst�pi� w telewizji informuj�c o sprawie og� spo�ecze�stwa. Poszukiwania ewentualnych inspirator�w mordu poza resortem nie da�y rezultatu. Ostatecznie oskar�ono 4 oficer�w MSW. Proces przed S�dem Wojew�dzkim w Toruniu na prze�omie lat 1984/85 trwa� 26 dni, ekscytuj�c opinig publiczn� w kraju i za granic�. Adama Pietruszk� i Grzegorza Piotrowskiego skazano na 25 lat pozbawienia wolno�ci i 10 lat pozbawienia praw publicznych, Leszka P�kal� na 15 lat i Waldemara Marka Chmielews- kiego na 14 lat pozbawienia wolno�ci. Proces wzbudzi� wiele emocji i pozostawi� niedosyt. Na og� nie wierzono, by oficerowie ci dzia�ali z w�asnej inicjatywy. Tymczasem ani w �ledztwie, ani w procesie nie ujawniono inspirator�w mordu. Skazani odwo�ali si� do S�du Najwy�szego. Rozprawa apelacyjna toczy�a si� w kwietniu 1985 r. Nie przyczyni�a si� do rozwik�ania problemu. Wyrok S�du Wojew�dzkiego utrzymano w mocy. Mord na ks. Popie�uszce opinia publiczna ��czy�a z b. ministrem spraw wewn�trznych, Milewskim. Mimo i� w procesie powi�zania tego nie ujaw- niono, zosta� on zmuszony do ust�pienia z zajmowanych stanowisk. W czasie 593 obrad XIX Plenum KC PZPR, w maju 1985 r., poprosi� on o zwolnienie z obowi�zk�w sekretarza, cz�onka BP i cz�onka KC. G��wny oskar�ony w sprawie zab�jstwa ks. Popie�uszki, kpt. Grzegorz Piotrowski, w czasie �ledztwa i procesu zachowywa� si� nadal jak pracownik MSW. By� przekonany o s�uszno�ci swych poczyna�, nie chcia� szkodzi� MSW i liczy� na pomoc szefa resortu. W 1989 r. rozczarowa� si�, ujawni� wiele poufnych spraw i oskar�y� swoich prze�o�onych, i� uczynili z niego koz�a ofiarnego. Na skutek procesu dokonano powa�nych zmian personalnych w MSW. Zwolniono z pracy dyrektora genera�nego MSW gen. Konrada Straszews- kiego i kilku dyrektor�w departament�w. Wiceministra gen. W�adys�awa Ciastonia skierowano do ambasady w Tiranie, a gen. Zenona P�atka do Pragi. Do sprawy powr�cono w 1989 r. W pa�dzierniku tego� roku genera��w Milewskiego, Ciastonia i P�atka aresztowano. Milewskiego w powi�zaniu " z tzw. Afer� "�elazo, a Ciastonia i P�atka w zwi zku z wznowieniem �ledztwa w sprawie zab�jstwa ks. Popie�uszki. Problemy zwi�zane z zab�jstwem ks. Jerzego Popie�uszki w 1991 r. znalaz�y odbicie w filmie Agnieszki Holland pt. "Zabi� ksi�dza". Sprawa ks. Popie�uszki spowodowa�a dalsze podwa�enie autorytetu i os�abienie wp�yw�w PZPR i rz�du w Polsce. Umocni� si� natomiast autorytet i wp�yw Ko�cio�a. Gr�b ks. Popie�uszki w Warszawie sta� si� centrum kultu religijnego i demonstracji w obronie praw cz�owieka. Dyplomaci zagraniczni, ! odwiedzaj�c Polsk�, ��dali, by z�o�enie wie�ca na grobie ks. Pqpie�uszki wprowadzi� do oficjalnego programu wizyty. Rz�d pr�bowa� si� temu przeciwstawi�. Prowadzi�o to do nowych konflikt�w i nieporozumie�. ' W czasie kryzysu ko�ci� polski szczeg�lne zainteresowanie zwr�ci� na by�e kresy wschodnie II Rzeczypospolitej. 23 VI 1984 r. w Katedrze na Wawelu dokonano konsekracji biskupa ks. prof. dr. Mariana Jaworskiego. Zosta� on ' przez papie�a powo�any na administratora apostolskiego archidiecezji lwows- kiej z siedzib� w Lubaczowie. Konsekracji dokona� kardyna� F. Macharski przy wsp�udziale ks. arcybiskupa H. Gulbinowicza z Wroc�awia i biskup�w J. Ablewicza, A. Adamiaka z Opola, J. Tokarczuka z Przemy�la i J. Groblic- kiego. W uroczysto�ci wzi�� udzia� kardyna� W�adys�aw Rubin z Rzymu. Kontynuowano r�wnie� dzia�alno�� duszpastersk� w dawnej archidiecezji wile�skiej, kt�rej siedziba znajdowa�a si� w Bia�ymstoku. Stabilizowa�a si� sytuacja w ruchu zawodowym. Mimo bojkotu ze strony przyw�dc�w "Solidarno�ci" powstawa�y nowe zwi�zki zawodowe. Ruch ten popiera�a silnie PZPR. W po�owie roku 1984 liczy�y one ju� 3 mln cz�onk�w. Tworzono organizacje bran�owe, regionalne i og�lnokrajowe. 24 XI 1984 r. po- ��czy�y si� one tworz�c Og�lnopolskie Porozumienie Zwi�zk�w Zawodowych. Przewodnicz�cym OPZZ zosta� przewodnicz�cy Federacji Zwi�zk�w Zawodo- wych Hutnik�w, b. pracownik Huty im. Lenina, Alfred Miodowicz (1929). 594 Kontynuowano represje wobec dzia�aczy podejmuj�cych dzia�alno�� "So- lidarno�ci". 31 VIII 1984 r. w Kolegium d/s Wykrocze� we Wroc�awiu skazano J�zefa Piniora i W�adys�awa Frasyniuka na kar� po 2 miesi�ce aresztu. Michnik opu�ci� wi�zienie w lipcu, Frasyniuk w listopadzie, a B. Lis dopiero w grudniu 1984 r. Mimo to kontynuowali oni dzia�alno��. W pocz�tku stycznia 1985 r. w Warszawie SB przerwa�a konferencj� 22 dzia�aczy "Solidarno�ci" z udzia�em R. Bugaja, S. Jakubowicza, R. Rosnera i H. Wujca. Uczestnik�w spotkania ostrze�ono, ale nie aresztowano. Inaczej by�o w Gda�sku. 13 II 1985 r. spotkali si� dzia�acze "Solidarno�ci" z ca�ego kraju. W spotkaniu bra� te� udzia� L. Wa��sa. Planowano strajk na 28 stycznia. Wkroczy�a SB. Zatrzymano B. Lisa (Gda�sk), A. Michnika (Warsza- wa), W. Frasyniuka (Wroc�aw), J. Pa�ubickiego (Pozna�), S. Handzlika (Kra- k�w), J. Merkela i M. Wilka (Gda�sk). Za szczeg�lnie niepoprawnych uznano Lisa, Michnika i Frasyniuka; zastosowano wobec nich areszt i podj�to �ledztwo. S�d Wojew�dzki w Gda�sku wyrokiem z 14 VI 1985 r. skaza� B. Lisa na 2 lata i 6 miesi�cy pozbawienia wolno�ci, Michnika na 3 lata i Frasyniuka na 3 lata i 6 miesi�cy. S�d Najwy�szy, decyzj� z 21 II 1986 r. wyroki te nieco obni�y�. Samopoczucie rz�du nieco poprawi�y nieznaczne efekty uzyskane w poli- tyce gospodarczej i na forum mi�dzynarodowym. Opozycja by�a os�abiona organizacyjnie i zdezorientowana politycznie. W tych warunkach w 1985 r. podj�to kampani� wyborcz� do sejmu. 2.PIERWSZE KROKI GABINETU ZBIGNIEWA MESSNERA (1985 - 1986) W dniu 29 V I 985 r. sejm uchwali� now� ordynacj� wyborcz�. Prawo g�osu mieli obywatele, kt�rzy uko�czyli 18 lat; kandydowa� mogli ci, kt�rzy uko�czyli 21 lat. Prawo zg�aszania kandydat�w uzyska�y specjalne konwenty wyborcze (krajowy i wojew�dzkie), sk�adaj�ce si� z przedstawicieli partii, stronnictw, zwi�zk�w zawodowych i stowarzysze� spo�ecznych. Nowo�ci� by�o zg�oszenie krajowej listy kandydat�w. W okr�gach na 1 mandat zg�aszano 2 kandydatury, a na li�cie krajowej 1 kandydatur� na 1 mandat. Osobnym rozporz�dzeniem Polsk� podzielono na 74 okr�gi i 21649 obwod�w wyborczych. Wybory wyznaczono na dzie� 13 X 1985 r. Za program wyborczy przyj�to deklaracj� PRON. "Solidarno��" wzywa�a zn�w do bojkotu wybor�w. Nie mia�a w tym czasie wielkiego pos�uchu. Sytuacja w kraju wydawa�a si� do�� ustabilizowana. Szef CBOP doc. dr S. Kwiatkow- ski w 5 nr "Polityki" z 1 II 1985 r. informowa�, i� do zbojkotowania aktu wyborczego gotowych jest zaledwie 5 - 6 % wyborc�w. 595 Na 26 mln os�b uprawnionych do gtosowania vzi�o w' nich udzia� 20,i mln, tj. 78,7" ,. G�vs�w wa�nych by�o ?0,4 mln, tj. 99 '" \X ojew�dzkie Konwenty Wyborcze zg�osi�y 820 kandydat�w, a Og�lnopolski Konwent Wybvrezy 50 kandydat�w na tzw. Krajow� I.ist� Wyborcz�. Do nuwego sejmu wesz�o 460 pos��w. Pierwsze posiedzenie sejmu odby�o si� 6 XI 1985 r. Prowadzi� je prof. dr B. Suchodolski jako marsza�ek senior. Marsza�kiem sejmu zosta� prezes NK ZSL, Roman Malinowski (1935). Stanowiska wicemarsza�k�w obj�li: prz wv- dnicz�ca Ligi Kobiet Janina Biedrzycka (PZPR; 1945), dzia�acz katolicki i wiceprzewvdnicz�cy RK PRON prof. dr Jerzy Ozdowski (1925), M.F. Rakowski (PZPR) i wiceprzewodnicz�cy CK SD Marek X'ieczvrek (1929j. Powo�ano Rad� Pa�stwa. Przewodnicz�cym RP zosta� gen. W. Jaruzelski (PZPR), stanowiska zast�pc�w przewodnicz�cego ubj�li: Kazimierz Barciko- wski (PZPR), Zenon Komender (PAX), Tadeusz Witold M�y�czak (SD), Tadeusz Szelachowski (ZSL). Sekretarzem RI' zosta� Zygmunt Surow-iec (ZSL). W sk�ad RP weszli ponadto: prof. dr Adolf Ciborowski (PRONj, El�bieta �ucja C acek (L.iga Kobietj, W�adys�aw Jonkisz (I ZPR), VZ itold Lipski (ZSLj, Alfred Miodowicz (OPZZ), Kazimierz Murawski (ChSS), prof. dr Jerzy Nawrocki (PZPR), prof. dr Kazimierz Secomski (bezp.), Piotr Stefa�ski (SDj, W�adys�aw Szyma�ski (ZSL), prof. dr Sylwc.ster Zawadzki (PZPR). Na 17 cz�onk�w Rady Pa�stwa PZPR reprezentowa�o 7 os�b, ZSL - 4, SD - 2, PAX - 1, ChSS - 1 a 2 vsoby by�y bezpartyjne. Na propvzycj� ge:n. W. Jaruzelskiegu 13 X 1985 r. na nowegu szefa rz� u wybrano dotychczasowego wicepremiera prof. dr. Z. tessnera (19?9). Na jegu wnivsek 1? XI 1985 r. powo�ano nowy rz�d. I.iczy� on 36 os�b, tj. mniej ni� ust�puj�cy gabinet Jaruzelski go. Wicepremier�w by�v 5 zamiast 8. 4? Zostali nimi prof. dr Zbigni w C ertych (1922), Manfred Gorywvda (19 ), W�adys�aw Gw iazda (1935;, JcSzef Kozio� (1939; i Zbigniew Sza�ajda (1934). V 'icepremier Gorywoda obj�� stanowisko przewodnicz�cego Komisji Plano- wania. 17 ministr�w by�o z pvprzedniego rz�du, a 12 by�o nowych. Zniesivnv urz�d p �nomocnika do spraw reformy gospvdarczej uznaj�c, �e nvwy rz�d w ca�o�ci b�dzie musia� wi�cej zajmowa� si� reform�. Prof. dr VC . Baka skierowany zosta� na stanowiskv prezesa NBP. Zniesiono ministerstwo cen. Zlikwidowano te� Komitet Spo�eczno-Polityczny Rady Ministr�w, Komitet Rady Ministr�w do Spraw Wsp�pracy ze Zwi�zkami Zawvduwymi, urz�d podsekretarza stanu do spraw wsp�pracy ze Zwi�zkami Zawodowymi i urz�d podsekretarza stanu do spraw wsp�pracy z sejmem. Z rz�du usuni�to Bak�, Cioska, E. Kowalczyka, Z. Krasi�skiego, S. Olszowskiego, Rakowskiego. Miejsce Olszowskiego w MSZ obj�� prof. dr Marian Orzechowski. Rzecznik prasowy rz�du J. Urban zachowa� swe stanowisko na skutek interwencji genera��w Jaruzelskiego i Kiszczaka. W rz�dzie by�o 9 prvfesor�w 596 i 4 genera��w. 25 tek obj�li cz�onkowie PZPR, 5 ZSL, 2 SD, 2 ministr�w by�o bezpartyjnych. Z rz�du znikn�li natomiast przedstawiciele ugrupowa� katoli- ckich. Powo�ano nowy sk�ad Trybuna�u Stanu (6 XI). Przewodnicz�cym Trybuna�u Stanu zosta� prezes S�du Najwy�szego W�odzimierz Berutowicz. Przewodnicz�cym Trybuna�u Konstytucyjnego zosta� prof. dr Alfons Klaf- kowski. Trybuna� Stanu powo�ano na 4, a Trybuna� Konstytucyjny na 8 lat. Ju� w lipcu 1986 r. odwo�ano J�zefa Niewiadomskiego ze stanowiska ministra budownictwa, gospodarki przestrzennej i komunalnej; stanowisko to powierzono Jerzemu Bajszczakowi. Stanis�awa Nieckarza w min. finans�w zast�pi� Bazyli Samojlik. We wrze�niu 1986 r. odwo�ano gen. Czes�awa Piotrowskiego z min. g�rnictwa i energetyki i Kazimierza �ygulskiego z min. kultury i sztuki. Stanowiska opuszczone przez nich obj�li Jan Szlachta i prof. dr Aleksander Krawczuk. Powszechnie s�dzono, �e nowy rz�d skoncentruje sw� uwag� na sprawach gospodarezych. Sytuacja ekonomiczna by�a trudna. Mimo reformy prowadzo- nej od 1982 r. brak by�o widocznych efekt�w poprawy sytuacji. Odczucie opinii publicznej rozmija�o si� tutaj z optymistycznymi ocenami kierownictwa partii i rz�du. Rz�d przypomina�, �e na skutek strajk�w i represyjnych poczyna� rz�d�w pa�stw zachodnich gospodarka polska w latach 1980 - 1983 ponios�a trudne do odrobienia straty. Doch�d narodowy w okresie tym uleg� zmniejszeniu o 25"". Dopiero w 1983 r. doprowadzono do zahamowania jego spadku, a w 1984 r. wzr�s� on ponownie o 6" " ale ze wzgl�du na konieczno�� sp�aty d�ug�w i odsetek wzrost dochodu narodowego do podzia�u szacowano tylko na 4,5 ";,. Stopniowo odbudowano rynek. Nadal jednak ros�a luka inflacyjna. Szacowano, �e w ko�cu 1985 r. wynosi�a ona ju� 260 mld z�. Brakowa�o te� masy towarowej na rynek wewn�trzny. Tymczasem Polska musia�a eksportowa�, by sp�aca� d�ugi i podtrzyma� import. Wobec restrykcji pa�stw zachodnich w latach 1984 - 85 udzia� pa�stw obozu socjalistycznego w handlu zagranicznym Polski wzr�s� z 48,4 do 54" , w eksporcie i z 55 , do 60,5 "" w imporcie. Polska bezskutecznie zabiega�a o ponowne przyj�cie do Mi�dzynarodowego Funduszu Walutowego i o prolongat� termin�w sp�aty d�ug�w. Sp�ata odsetek poch�on�a w 1982 r. 158 mld, w 1983 r. 146 mld i w 1984 r. 142 mld z�otych. Rok 1985 zamkni�to bilansem, w kt�rym doch�d narodowy wytworzony, w przeliezeniu na 1 mieszka�ca, by� o 18" , ni�szy ni� w 1979; doch�d podzielony by� ni�szy o 22 , . Gospodarka polska cofn�a si� do lat 1973 - 74. Zad�u�enie zagraniczne dosz�o do 30 mld dolar�w i 6 mld rubli. W pocz�.tku roku 1986 w Polsce podj�to dyskusj� na temat stanu gospodarczego pa�stwa. Wywo�a� j� przedstawiciel opozycji Ryszard Bugaj, kt�ry w obszernym artykule pt. "Dlaczego kryzys si� przed�u�a" w "Tygo- dniku Powszechnym"(nr 1/1986) podj�� pr�b� krytycznej analizy sytuacji gospodarczej pa�stwa. Dowodzi� on, �e po okresie o�ywienia lat 1983 - 84 597 w 1985 r. gospodarka polska wst�pi�a w stan stagnacji. Zwraca� on uwag� na powierzchowno�� reformy, zawarte w niej sprzeczno�ci i jej degeneracj�. "G��wne czynniki pobudzaj�ce wzrost w latach 1983 - 1984 - pisze Bugaj - mia�y przecie� charakter przej�ciowy (wyd�u�enie czasu pracy, zmiany struktury importu), bo zwi�zane by�y z aktywizacj� resztek ekstensywnych rezerw, obni�eniem (w 1982 r.) spo�ycia i forsowaniem kr�tkookresowego wzrostu (zreszt� najzupe�niej s�usznie!) kosztem pogarszania przysz�ych per- spektyw. Niebagatelne znaczenie odgrywa� czynnik losowy - klimat. Do�� �agodnie zachowywali si� te� wierzyciele. Obecnie niekt�re z tych czynnik�w uleg�y wyczerpaniu. Nie mo�na ju� liczy� na ekspansj� opart� o eksploatacj� czynnik�w ekstensywnych. Wyczerpa�y si� mo�liwo�ci manipulowania struk- tur� importu. Wystarczy�o to, by sytuacja pogorszy�a si� dramatycznie. Dzieje si� tak dlatego, �e �r�d�em poprawy w latach 1983 - 1984 nie by� znacz�cy post�p efektywno�ci gospodarowania (...), jest to nast�pstwo impasu szeroko pojmowanej reformy systemu reguluj�cego gospodarki." Z tezami Bugaja polemizowa�o kilkunastu ekonomist�w z obozu rz�dowego, jak np. Z. Szeliga, K. Krauss, St. Che�stowski, K. Lutosta�ski. Bugaj odowiedzia� w maju 1986 r. broni�c swego stanowiska. Rz�d Z. Messnera nie potrafi� nada� reformie nowego rozmachu. Kryzys gospodarczy i polityczny odbi� si� negatywnie na rozwoju bada� naukowych. Da� temu wyraz III Kongres Nauki Polskiej, kt�ry odby� si� w dniach 5 - 7 marca 1986 r. Nak�ady na nauk� w Polsce spad�y z 2,2" , dochodu narodowego w 1979 r. do 1 ;' w 1983 r.,a wi�c uleg�y katastrofalnemu obni�eniu. W 1984 r. nast�pi� nieznaczny wzrost nak�ad�w. Orientacyjnie w przeliczeniu na 1 mieszka�ca wydatki na nauk� wynosi�y w Polsce 25 - 28 dolar�w, w Bu�garii 75 - 80 dol., w Gzechos�owacji 150 -160 dol., w NRD 170 - 180 dol., na W�grzech 80 - 85 dol., w ZSRR 140 - 150 dol. W latach 1981 - 1983 powa�na ilo�� pracownik�w naukowych opu�ci�a instytuty naukowe i wyjecha�a za granic�, lub pozostaj�c w kraju, podj�a inne, bardziej intratne prace. Dotyczy to g��wnie grupy adiunkt�w po doktoracie, a przed habilitacj�. Odp�yw ten szacowano na 30 tys. os�b. Zatrudnianie nowych pracownik�w post�powa�o powoli i ma�o dynamicznie. Osi�gni�to tutaj poziom 27 � planu przyj�tego przez II Kongres Nauki w 1973 r. Rozp�tano ponownie dyskusj� na temat roli PAN, systemu szkolnictwa wy�szego i stopni naukowych, efekt�w bada� naukowych. Sytuacja panuj�ca w szkolnictwie wy�szym i w nauce ! powodowa�a, i� znaczny odsetek ludzi zatrudnionych w tej dziedzinie zajmowa� krytyczne stanowisko wobec rz�du i pr�bowa� identyfikowa� si� z opozycj�. Krytycznie oceniano now� ustaw� o szkolnictwie wy�szym z 4 V 1982 r., odwo�anie opozycyjnie nastawionych rektor�w, internowanie niekt�rych pro- fesor�w. Kongres Nauki Polskiej nie by� w stanie sytuacji tej uzdrowi�. Kongres p � ostulowa� zwi kszenie nak�ad�w na badania naukowe do 3,5; dochodu narodowego w 1990 r. i 4" w 1995 r. Planowano rozw�j poszczeg�lnych 598 dyscyplin, ustalono zakres temat�w centralnie sterowanych (finansowanych), spos�b ich rozliczania itp. W 1986 r. podj�to przygotowania celem przeprowadzenia kolejnego, X Zjazdu PZPR. Sytuacja w kraju wydawa�a si� wzgl�dnie ustabilizowana. Dyskusja przedzjazdowa by�a w pe�ni kontrolowana przez aparat organizacyj- ny partii. Bezpo�rednio przed zjazdem aresztowano szefa konspiracyjnej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej "Solidarno�ci" Z. Bujaka. PZPR liczy�a w tym czasie oko�o 2,1 mln ez�onk�w. W okresie od IX Zjazdu w 1981 r. skre�lono 740887 i wydalono z partii 39574 cz�onk�w. Przyj�to natomiast tylko 146988 nowych kandydat�w. W zje�dzie bra�o udzia� 1774 delegat�w, w tym 356 kobiet. Zjazd przeprowadzono w stolicy w dniach 26 VI - 3 VII 1986 r. Dano mu bogat� opraw� propagandow�. "Nie przypomina� (on) - pisze M.F. Rakowski - dziewi�tego (zjazdu). Tamten odbywa� si� w atmosferze wielkiego politycznego podniesienia, dyskusja by�a bardzo burzliwa i, co najwa�niejsze, przepojona szczer� wol� reformowania systemu. X Zjazd nawi�zywa� do ducha i litery IX Zjazdu, ale przebieg dyskusji i podj�te uchwa�y sprawia�y wra�enie, �e partia wytraci�a dynamik� jak� zademonstrowa�a na IX Zje�dzie." Na zjazd przyby�o 107 delegacji zagranicznych. Przyj�to sprawozdanie z dzia�alno�ci KC i realizacji uchwa� IX Zjazdu, sprawozdania CKR, CKKP i Komisji Odwo�a�. Wys�uchano referatu KC przedstawionego przez W. Jaruzelskiego i referatu premiera Messnera o za�o�eniach planu spo�eczno-gospodarczego na lata 1986 - 1990 i do roku 1995. Przeprowadzono dyskusj�, przyj�to kilka uchwa� i rezolucji oraz wybrano nowe w�adze partii. Zjazd podtrzyma� koncepcj� kierowniczej roli PZPR w �yciu spo�ecz- no-politycznym Polski, koncepcj� budowy socjalizmu w oparciu o system spo�ecznej w�asno�ci i centralne planowanie oraz sojusz z ZSRR. Du�� uwag� przyk�adano do r�nych form wsp�pracy z ugrupowaniami stoj�cymi na gruncie uznania przyw�dztwa PZPR, takimi jak np. ZSL, SD, Stowarzysze- nie PAX i inne. Zapowiadano rozw�j ruchu zawodowego i PRON przy pe�nym zwalczaniu ugrupowa� opozyeyjnych. By� to krok wstecz w stosunku do uchwa� IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR, kt�ry uznawa� mo�liwo�� szerszego porozumienia. Inna by�a te� atmosfera panuj�ca w czasie obrad. W trakcie Zjazdu du�� rol� nadal odgrywa� aparat organizacyjny partii. Dominowa�o jednak partyjne centrum z Jaruzelskim na czele. Odrzucano tak dogmatyzm, jak i rewizjonizm. W tej atmosferze uchwalono nowy, bardzo optymistyczny program przeobra�e� socjalistycznych w Polsce. Proklamowa- no przej�cie do II etapu reformy gospodarczej, chocia� spo�ecze�stwo nie bardzo rozumia�o, na czym polega sens uko�czonego rzekomo I-go etapu. D�u�sze przem�wienie wyg�osi� przewodnicz�cy delegacji KPZR, M. Gor- baczow. Uzna� on, �e zjazd ma historyczne znaczenie. "I przyjaciele i wrogo- wie Polski - m�wi� Gorbaczow - nie rozumiej�, �e wasz zjazd odbywa si� 599 w wa�nym etapie w historii kraju. Podsumowuje on okres konfrontacji :deowo-politycznej, trudnej, wymagaj�cej ogromnych wysi�k�w walki o nor- malizacj� sytuacji, ukazuje perspektywy marszu naprz�d. Bynajmniej nie zawsze i nie wszyscy dostrzegali klasowe tre�ci zachodz�cych wydarze�. Jednak to nie zmienia ich istoty. W ostatecznym rozrachunku by�a to walka o samo istnienie socjalizmu w Polsce. I socjalistyczna Polska wytrwa�a, obroni�a rewolucyjne zdobycze - oto g��wny rezultat z jakim przyszli�cie na sw�j zjazd i dzi� mamy podstawy, aby wam tego pogratulowa� (...)." I sekretarzem KC PZPR zosta� ponownie gen. W. Jaruzelski. Innych kandydat�w nie zg�oszono. W sk�ad Biura Politycznego powo�ano ponadto: Kazimierza Barcikowskiego, J�zefa Bary��, J�zefa Czyrka, Jana G��wczyka, Czes�awa Kiszczaka, Zbigniewa Messnera, Alfreda Miodowicza, W�odzi- mierza Mokrzyszczaka, Zygmunta Mura�skiego, Mariana Orzechowskiego, Tadeusza Por�bskiego, Floriana Siwickiego, Zofi� St�pie� i Mariana Wo�niaka. Na 15 cz�onk�w BP by�o 4 genera��w (Jaruzelski, Bary�a, Kiszczak, Siwicki). Wybrano te� 5 zast�pc�w cz�onka BP (S. Bejger, B. Ferensztejn, J. Kubasiewicz, Z. Micha�ek, G. Rembisz) i 10 sekretarzy KC. Stanowiska sekretarzy KC obj�li: J. Bary�a, H. Bednarski, S. Ciosek, K. Cypryniak, J. Czyrek, J. G��wczyk, Z. Micha�ek, T. Por�bski, A. Wasilew- ski, M. Wo�niak. Do tej pory w KC nigdy tylu sekretarzy nie by�o. By�a to nadzwyczajna rozbudowa aparatu organizacyjnego partii. W kierownictwie partii nie by�o ju� T. Grabskiego, M. Milewskiego, S. Olszowskiego, A. Siwaka. Ale nie by�o te� H. Kubiaka, czy innego reprezentatywnego przedstawiciela kierunku reform. Dominuj�c� rol� zacz�li odgrywa� partyjni biurokraci z Bary��, Czyrkiem i G��wczykiem na czele. Gen. Bary�a zajmowa� si� problematyk� wewn�trzpartyjn�, a propagandow� G��wczyk. Starali si� oni nie ingerowa� w polityk� gospodarcz� rz�du. Genera� Jaruzelski pozby� si� czasoch�onnych obowi�zk�w szefa rz�du i ministra obrony. Jako I sekretarz KC PZPR i przewodnicz�cy Rady Pa�stwa koncentrowa� swoj� uwag� na problemach strategicznych. G��wnym jego celem by�o umocnienie procesu porozumienia narodowego. Jesieni� 1986 r. powo�a� on do �ycia Rad� Konsultacyjn� przy Przewodnicz�cym Rady Pa�stwa. Sk�ad jej dobierano przez kilka miesi�cy. W ko�cu znalaz�o si� w niej 65 przedstawicieli r�nych nurt�w i �rodowisk politycznych z wy��czeniem KOR, KPN i "Solidarno�ci". Po raz pierwszy zebrano j� w grudniu 1986 r. Rada dzia�a�a przez 2 lata i spe�ni�a wa�n� rol� w kszta�towaniu polityki porozumienia. Rad� zwo�ywano co par� miesi�cy, stawiaj�c przed ni� wa�ne' problemy nurtuj�ce opini� publiczn� i kierownictwo pa�stwa. Natomiast rz�d mia� realizowa� program reformy gospodarczej. Genera� Jaruzelski nie mia� jednak szcz�cia w doborze kadr. Z. Messner nie bardzo nadawa� sig do funkcji premiera w tych skomplikowanych warunkach. 600 Awansowa� szybko, ale nie reprezentowa� okre�lonej koncepcji. Wbrew potocz- nej opinii nie by� ani ekonomist�, ani mened�erem. W 1986 r. nast�pi� wzrost cen o oko�o 16 ' ,. Wzrost p�ac w gospodarce uspo�ecznionej szacowano na 19,7 , a rent i emerytur o 25 . Zwi�zki zawodowe by�y s�abe i nie broni�y dostatecznie gorzej uposa�onych grup pracowniczych. W tym samym roku przeprowadzono I Kongres OPZZ. Zrzesza�o ono 133 federacje i organizacje og�lnokrajowe licz�ce oko�o 7 mln cz�onk�w. Istotny wp�yw na kszta�towanie si� nastroj�w mia�a awaria elektrowni atomowej w Czernobylu na pograniczu Bia�orusi i Ukrainy w kwietniu 1986 r. W dniach 27 - 29 kwietnia niekt�re regiony w Polsce zosta�y silnie na- promieniowane. Wg raportu Pa�stwowej Agencji Atomistyki z 26 IV 1991 r. 25 " obszaru Polski zosta�o ska�one silnie, 50 : �rednio i 25 s�abo. Najwy�sz� dawk� promieniowania stwierdzono 29 kwietnia w rejonie Bia�ej Podlaskiej. Proflaktyczn� akcj� ochronn� obj�to oko�o 10 mln dzieci i m�odzie�y. Generalnie bior�c rok 1986 by� korzystny dla rolnictwa. Zebrano 24,9 mln ton zb�, 37 mln ton ziemniak�w,14 mln ton burak�w cukrowych,1,3 mln ton ro�lin oleistych. Odnotowano wysoki skup mi�sa (2 mln ton). W skali ca�ego kraju wprowadzono wolnorynkow� sprzeda� mi�sa. 3. WOKӣ II ETAPU REFORMY GOSPODARCZEJ (1987) Uk�ad poliiyczny w Polsce by� bardzo z�o�ony. Formalnie Polska by�a nadal pa�stwem socjalistycznym i wchodzi�a w sk�ad obozu pa�stw socjalistycznych; bra�a te� udzia� w pracach RWPG i Uk�adu Warszawskiego. Faktycznie spo�ecze�stwo polskie zapatrzone by�o na Zach�d. Marzono o demokracji zachodniej i stopie �yciowej mieszka�c�w USA, RFN i W. Brytanii. W latach 1981 - 1985 oko�o 500 tys. mieszka�c�w Polski przedosta�o si� na Zach�d i pozosta�o tam na sta�e. Utrzymywali oni o�ywione kontakty z rodzinami i znajomymi w kraju. W mniejszym stopniu czyni�a to emigracja z lat 1967 - 68 i powojenna. Polska by�a powa�nie zad�u�ona. Zad�u�enie Polski w strefie dolarowej w czerwcu 1986 r. wynosi�o ju� 31,3 mld dolar�w, tj. 836 dolar�w na osob�. Przewy�sza�o ono 5-krotnie warto�� ca�kowitego rocznego eksportu Polski i si�ga�o 40 warto�ci ca�ego dochodu narodowego wytworzonego. Zad�u�enie w strefie rublowej w latach 1981 -1986 w�ros�o r�wnie� z 3,8 mld do 6 mld rubli. Problem zad�u�enia nabra� w Polsce znaczenia ekonomicznego i politycz- nego. Prowadzono na ten temat zawi�e dyskusje i spory. Wg. raportu Instytutu 601 Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego i Instytutu Gospodarki Narodowej z wrze�nia 1986 r. w latach 1971-1985 Polska zaci�gn�a kredyty na sum� 46,9 mld dolar�w, z czego 1/3 przeznaczono na cele inwestycyjne i modernizacj� przemys�u, 1/3 na cele konsumpcyjne (import pasz, zb�, towar�w konsump- cyjnych) i 1/3 na import surowc�w, materia��w i p�fabrykat�w. W latach tych Polska sp�aci�a 21,3 mld dolar�w d�ugu i 16,7 mld odsetek, tj. razem 38 mld dolar�w. W mi�dzyczasie wzros�a jednak stopa procentowa. Polska ponios�a olbrzymie straty na skutek zastosowanych wobec niej sankcji w latach 1981 - 1986. Sankcje ameryka�skie kosztowa�y gospodark� polsk� oko�o 15 mld dolar�w. Ostatecznie zad�u�enie ros�o. Rz�d prowadzi� skomplikowane rokowa- nia w sprawie odroczenia sp�at kolejnych rat zad�u�enia i odsetek. Problemy te utrudnia�y przeprowadzenie w Polsce racjonalnej reformy gospodarczej i wyj�cie z kryzysu gospodarczego. System ekonomiczny realnego socjalizmu z problemami tymi nie umia� sobie poradzi�. Zapowiedziane przez X Zjazd PZPR.przej�cie do II etapu reformy gospodarczej op�nia�o si�. Rz�d nie przejawia� te� nadmiernej inicjatywy w sprawach gospodarczych. Rz�d Messnera od pocz�tku napotyka� zreszt� na nie�yczliw� atmosfer�. W kraju by�o wielu zawiedzionych i zazdrosnych. Warszawa spiskowa�a. "W kr�gach partyjnego i pa�stwowego establishmentu - wspomina M.F. Rako- wski - zacz곹 si� upowszechnia� opinia, �e rz�d jest nijaki, szary, pozbawiony rzucaj�cych si� w oczy osobowo�ci. To nie jest rz�d na te czasy, s�ysza�o si� w Warszawie." Dzia�alno�� rz�du potwierdza�a te obawy i zastrze�enia. "Zbigniew Messner jako premier - pisze Urban - nie mia� �adnej w�asnej wizji czy poczucia misji. Dzia�a� ostro�nie i niewyra�nie, dbaj�c o spychanie odpowiedzialno�ci na Biuro Polityczne. Ka�dy zamys� przedstawia� wi�c kierownictwu PZPR i to w formie stos�w szczeg�owych dokument�w przygotowanych przez urz�dnik�w. Nikt tego nie m�g� przeczyta� ani zanali- zowa�. Potem przybywa� z posiedze� Biura na posiedzenia swego gabinetu zaopatrzony na og� z g�ry w tak zwan� polityczn� aprobat� tego, nad czym mia� dopiero debatowa�. Ubezw�asnowolni� wi�c siebie i swych ministr�w, by podczas fina�u swego gabinetu publicznie powiedzie� w sejmie, �e to Biuro Polityczne a nie on rz�dzi�, wi�c dlaczego Messner ma odbiera� lanie." Nast�pi�a rozbudowa administracji i gwa�towny wzrost biurokracji. Gos- podark� kierowa� faktycznie wicepremier Zbigniew Sza�ajda, kt�ry nie rozu- mia� sensu i potrzeby reformy gospodarczej i dzia�a� po staremu. Planami gospodarczymi zajmowa� si� M. Gorywoda. Rozbudowano biurokracj�. "Ca�y ten system rz�d�w - pisze Urban - by� ju� zupe�nym anachronizmerp. Zalatywa� te� absurdem. Aparat rz�dowy swymi analizami i propozycjami w praktyce przes�dza� o kszta�cie decyzji Biura Politycznego, a decyzje Biura przedstawiane by�y z kolei rz�dowi jako obowi�zuj�ce. Messner by� wir- tuozem tej metody rz�dzenia, gdy� zdawa�o mu si�, �e uprawiaj�c j�, odpowiedzialno�� odsuwa od siebie." 602 Jesieni� 1986 r. rz�d wyst�pi� do sejmu z projektem pakietu ustaw modeluj�cych cz�ciowo system gospodarczy. Planowano zdyscyplinowa� produkcj� poprzez umocnienie tzw. organ�w za�o�ycielskich (kombinaty, zrzeszenia, ministerstwa) i dyrektor�w kosztem poszczeg�lnych zak�ad�w i za��g. Projekty te spotyka�y si� z ostr� krytyk� opozycji i OPZZ. Dopat- rywano si� w nich nowego zamachu na samodzielno�� i samorz�dno��. Pozycja rz�du uleg�a os�abieniu. Prac� rz�du pilnie obserwowali genera�owie Jaruzelski i Kiszczak. W pocz�tku 1986 r. powo�ano zesp� w sk�adzie: 1) sekretarz KC PZPR Stanis�aw Ciosek; 2) wiceminister spraw wewn�trznych gen. W�adys�aw Po�oga; 3) rzecznik prasowy rz�du Jerzy Urban. Zesp� ten od czasu do czasu spotyka� si� w willi MSW w Magdalence i przygotowywa� poufne analizy pracy rz�du. Analizy te by�y bardzo krytyczne. W marcu 1987 r. przed�o�ono analiz� uzasadniaj�c� konieczno�� odwo�ania premiera. Wydawa�o si�, �e zmiana rz�du jest przes�dzona. Tymczasem, na skutek niedyskrecji Urbana, premier Messner zosta� uprzedzony o sprawie i zdo�a� si� wybroni�. Egzysten- cja rz�du zosta�a przed�u�ona. Pewne informacje przedosta�y si� jednak do opinii publicznej; w stolicy kr��y�y na ten temat r�ne plotki. 1 IV 1987 r. odby�o si� posiedzenie Komisji do Spraw Reformy Gospodarczej. Genera� Jaruzelski podda� krytyce dotychczasowy stan wdra�ania reformy; krytykowa� " niedotlenienie" reformy, konserwatyzm, brak modernizacji. Przewod- nicz�cy Rady Pa�stwa wzywa� do przyspieszenia prac nad wdro�eniem II etapu reformy; wzywa� do oszcz�dno�ci. Podj�to akcj� oszcz�dno�ciow�, kt�r� koordynowa� gen. Kiszczak. Z dniem 1 VI 1987 r. rz�d wprowadzi� regulacj� cen w ramach realizacji programu polityki cenowo-dochodowej. Chodzi�o o zmniejszenie nawisu inflacyjnego. Przeciw podwy�ce wyst�pi� OPZZ i Ko�ci�. Zwi�zki zawodowe grozi�y strajkami protestacyjnymi; ��dano podwy�ki p�ac. Rz�d uleg� nacis- kom podwy�szaj�c p�ace w poszczeg�lnych bran�ach. W efekcie regulacja cen nie spowodowa�a �adnego pozytywnego efektu. Nieudana akcja powa�nie kompromitowa�a rz�d i obna�a�a jego s�abo��. Dojrzewa�a koncepcja generalnego zreformowania centrum zarz�dzania pa�stwem i funkcjonowania gospodarki. Gen. Jaruzelski wzywa� do oszcz�dno�ci. Przeprowadzono redukcj� aparatu partyjnego i pa�stwowego; podj�to prace nad tzw. atestacj� stanowisk. Przygotowywano atmosfer� generalnych zmian. Sprawy te omawiano w czasie kolejnych posiedze� (III i IV Plenum) KC PZPR, na posiedzeniach Komisji Mi�dzypartyjnej, w po- szczeg�lnych ogniwach PRON. Powo�ano do �ycia Komisj� Partyjno- -Rz�dow� do Spraw Przegl�du i Unowocze�nienia Struktur Organizacyjnych Gospodarki i Pa�stwa z M. Wo�niakiem na czele. Powo�ano ponownie do �ycia Komitet Rady Ministr�w d/s Realizacji Reformy Gospodarczej. 16 IV 1987 r. sejm odwo�a� wicepremiera Gertycha. Stanowisko wicepremiera 603 I i przewodnicz�cego Komisji Realizacji Reformy ( ospodarczej obj�� prnf. dr Zdzis�aw Sadowski (1925). Os�abienie autorytetu rz�du automatycznie o�ywi�o opozycj�. Du�� rol� spe�nia� w tym wzgl�dzie Ko�ci�. W czerwcu 1987 r. do Polski ponownie przyby� papie� Jan Pawe� II. Wizyta papie�a zosta�a uzgodniona w czasie pobytu gen. Jaruzelskiego w Watykanie w styczniu 1987 r. Papie� przebywa� w Polsce od 8 do 14 czerwca 1987 r. Sytuacja polityczna w Polsce ponownie si� komplikowa�a. W maju 1987 r. problem ten podjgto na forum Rady Konsultacyjnej przy przewodnicz�cym Rady Pa�stwa. Z referatem wyst�pi� socjolog, prof. dr Jan Szczepa�ski. Przeprowadzono d�ug� dyskusj�. Publikowano j� w kolejnych numerach czasopisma "Rada Narodowa". Spo�ecze�stwo by�o sfrustrowane. Brak by�o okre�lonych regu� dzia�ania i okre�lonej strategii rozwi�zywania problem�w. Pojawia�y si� kolejne konflikty, kt�rych rz�d nie potrafi� rozwi�za�. Doc. dr S. Kwiatkowski, analizuj�c wyniki bada� CBOS w lipcu 1987 r., informowa�, �e 75"" badanych �r�d�a antagonizm�w spo�ecznych w Polsce dopatrywa�o si� w z�ym systemie p�ac, 60" , w stanie posiadania, 42 '" w polityce w�adzy, 41"" w pogl�dach politycznych obywateli, 32"" w przynale�no�ci do PZPR, 29"" w podziale na pracownik�w fizycznych i umys�owych, 23" , w konflikcie pokole�. "W przekonaniu badanych - pisze S. Kwiatkowski - dobr�, uczciw� prac� mo�na si� wzbogaci�, ale nie w kraju (...). Wbrew temu, co si� u nas g�osi - wed�ug zebranych przez CBOS opinii - w kapitalizmie jakby �atwiej o socjalistyczne zasady ni� w Polsce, gdzie mo�na wzbogaci� si� raczej tylko w spos�b paso�ytniczy, moralnie naganny, nieuczciwy, nadu�ywaj�c przywi- lej�w oraz kombinuj�c, spekuluj�c itp." Oceniaj�c generalnie sytuacj� w Polsce w oparciu o dane z ankiet CBOS, Kwiatkowski stwierdzi�: "Polska rzeczywi�cie jest postrzegana przez spor� cz�� badanych jako ani socjalistyczna, ani kapitalistyczna. Temu kto pracuje, temu maj�tku dorobi� si� nie spos�b ani na wz�r socjalistyczny, ani tym bardziej kapitalistyczny. Patologiczne relacje migdzy prac� a p�ac� zabloko- wa�y drogi do uczciwego zaspokojenia wi�kszych aspiracji materialnych, do �yciowego powodzenia na wy�szym poziomie,w oparciu o lepsz� od innych prac�. Wi�kszo�� chce "mie�" ale nie widzi mo�liwo�ci uczciwego do- chodzenia do wy�szego standardu materialnego, dorobienia si�. Tych, kt�rym si� to uda�o (prywaciarze, prominenci, markieranci) ocenia si� krytycznie, jako paso�yt�w bogac�cych si� na pracy innych." (S. Kwiatkowski, Co Polak�w dzieli?, "Polityka", nr 38 z 16 VII 1987 r.). Latem 1987 r. .Zygmunt Szeliga podj�� w "Polityce" dyskusj� na temat koncepcji nowego modelu rz�du (Rz�d - jaki jest, jaki mo�e by�?j. Proponowa� on, by w miejsce 5 wicepremier�w pozostawi� 2, liczb� resort�w zredukowa� do 11 sta�ych i 4 - 6 powo�ywanych dora�nie na czas przej�ciowy. Spo�r�d 157 604 sekretarzy i podsekretarzy stanu planowa� pozostawi� 46 - 49. "��czny bilans takiej przebudowy - pisa� Szeliga - to rz�d nieliczny, kt�rego cz�onkowie kieruj� wielkimi dzia�ami gospodarki i �ycia spo�ecznego, rozwi�zuj� kluczowe dla kraju problemy. Znika wielka, oci�a�a i zrutynizowana machina biuro- kratyczna, nastawiona g��wnie na obrong partykularnych interes�w w�asnych i reprezentowanych przez siebie bran�." Szeliga postulowa�, by przeprowa- dzi� tak� usprawniaj�c� przebudow� r�wnie� w strukturach pozarz�dowych, a szczeg�lnie w sp�dzielczo�ci. Artyku� wywo�a� du�y rezonans. Do redakcji "Polityki" nades�ano wiele list�w i uwag polemicznych. 2 X 1987 r. Szeliga og�osi� du�y artyku� pt. "Rz�d - jaki b�dzie..." (Polityka nr 40). Deeyzje o reorganizacji tzw. centrum ju� zapad�y. Autor dowodzi�, �e Polska roku 1987 jest zupe�nie inna ni� Polska lat 50-tych, 60-tych, czy 70-tych. Stwierdza� on, �e zmieni�y si� zupe�nie role sejmu, rz�du, partii, rad narodowych. Nie zmieni�o si� tylko Centrum i spos�b zarz�dzania pa�stwem i gospodark�. Zapowiada� on szybkie zmiany Centrum. "Uwa�am wi�c - pisa� Szeliga - �e z punktu widzenia zasad socjalistycznej odnowy nie trzeba w og�le rozwa�a�, co mianowicie ma robi� Centrum. Wystarezy zastanowi� si�, czego Centrum nie wolno. Rz�d nie mo�e "wyr�cza�" ani "zast�powa�" Sejmu w jego konstytucyjnych uprawnieniach jedynego pra odawcy. Rz�d i administracja gospodarcza nie maj� �adnych mo�liwo�ci bezpo�redniego nakazywania czegokolwiek samodzielnym jedno- stkom gospodarczym, "ograniczania" konstytucyjnych uprawnie� rad naro- dowych, samorz�du lokalnego. Je�li "wolno wszystko, co nie jest zabronione", to bezsensowne staj� si� rozmaite ograniczenia i reglamentacja, wydawanie setek tysi�cy i milion�w zezwole�, zg�d, uprawnie� (...)." Zmiany proponowane przez ekip� Messnera zmierza�y w tym kierunku. W dniu 9 X 1987 r. premier przed�o�y� sejmowi pakiet 15 ustaw reformuj�cych Centrum. K. Barcikowski, w imieniu Komisji Nadzwyczajnej Sejmu, 23 X 1987 r. projekty te popar�. W dniu tym uchwalono ustawy o utworzeniu urz�d�w : 1) ministra przemys�u; 2j ministra gospodarki przestrzennej i budow- nictwa; 3) ministra transportu, �eglugi i ��czno�ci; 4) ministra pracy i opieki spo�ecznej; 5) ministra wsp�pracy gospodarczej z zagranic�; 6) rynku wc:wn�trznego; 7) edukacji narodowej; 8) Komitetu M�odzie�y i Kultury Fizycznej; oraz ustawy: 9) o zmianach w zakresie dzia�ania niekt�rych naczel- nych i centralnych organ�w administracji pa�stwowej;10) o zmianie niekt�rych ustaw reguluj�cych zasady funkcjonowania gospodarki narodowej; 11) o Fun- duszu Zmian Strukturalnych w Przemy�le;12) o utworzeniu Wsp�lnoty W�gla Kamiennego; 13) o utworzeniu Wsp�lnoty Energetyki i W�gla Brunatniego; 14) o Przedsi�biorstwie Pa�stwowym "Porty Lotnicze";15) o zmianie ustawy: Kodeks Post�powania Administracyjnego. Odwo�ano wicepremier�w M. Gorywod� i W. Gwiazd� oraz ministr�w: J. Bajszczaka, M. Cybulk�, E. Grzyw�, S. Jarz�bskiego, J. Kami�skiego, 605 A. Kwa�niewskiego, J. Maciejewicza, W. Majewskiego, J. Micha�owsk�- -Gumowsk�, B. Mi�kiewicza, A. Nowotnika, J. Paw�owskiego, J. Szlacht�, J. Wo�niaka. Stanowiska wicepremier�w zachowali Z. Sadowski (powo�any jednocze�nie na przewodnicz�cego Komisji Planowania), Z. Sza�ajda i J. Kozio�. Szefem Urz�du Rady Ministr�w pozosta� gen. M. Janiszewski. ministrem Edukacji Narodowej (po��czone resorty o�wiaty oraz szkolnictwa wy�szego) zosta� H. Bednarski, przemys�u J. Bilip, sprawiedliwo�ci L. Domeracki, gospodarki przestrzennej i budownictwa B. Ferensztajn, wsp�pracy gospodarezej z zagranic� W. Gwiazda, rynku wewn�trznego J. J�wiak, transportu, �eglugi i ��czno�ci J. Kami�ski, spraw wewn�trznych Cz. Kiszczak, zdrowia i opieki spo�ecznej J. Komender, kultury i sztuki A. Krawczuk, ochrony �rodowiska i zasob�w naturalnych W. Michna, spraw zagranicznych M. Orzechowski, pracy i polityki socjalnej J. Paw�owski, finans�w B. Samojlik, obrony narodowej gen. F. Siwicki, rolnictwa i gospoda- rki �ywno�ciowej S. Zi�ba, urz�du d/s wyzna� W. Loranc, kierownikiem Urz�du Post�pu Naukowo-Technicznego i Wdro�e� K. Tott. Komitet M�odzi �y i Kultury Fizycznej obj�� A. Kwa�niewski. Liczb� wicepremier�w zredukowano z 5 do 3, a ministr�w z 26 do 19. "Nie jest to jednak - pisa�a z.m. - w �yciu Warszawy - zwyk�a reorganiza- cja, jakich mieli�my po wojnie kilka. Po jakim� czasie - jak wiemy - administ- racja rozrasta�a si� (...). Tym razem nie chodzi jedynie o zmniejszenie liczby ministr�w, zwolnienie ilu� tam setek urz�dnik�w. Rzecz jest o wiele g��bsza - zmieniaj� si� funkcje i zadania nowych ministr�w, kt�rzy nie b�d� ju� prowadzi� za r�czk� bran� i przedsi�biorstw lecz kreowa� okre�lon� polityk� w interesie spo�ecznym, realizowa� programy strategiczne, zgodne z wymaga- niami radykalnego etapu reformy gospodarczej." I �udzono si�, �e "inicjatywa w dziedzinie bezpo�redniej efektywno�ci" przechodzi w maksymalnym stopniu "do samorz�dnych, samofinansuj�cych si�, samodzielnych przedsi�biorstw". 23 pa�dziernika sejm uchwali� te� uchwa�� w sprawie szczeg�owego okre�lenia przedmiotu referendum. Z inicjatyw� referendum gen. Jaruzelski wyst�pi� ju� na V Plenum KC PZPR w maju 1987 r. W dniu 6 V 1987 r. sejm uchwali� ustaw� o konsultacjach spo�ecznych i referendum. Przewidywa�a ona, �e wynik g�osowania jest pozytywny (rozstrzygaj�cy) je�li za roz- j wi�zaniem poddanym referendum opowie si� wigcej ni� po�owa upraw- nionych do udzia�u w referendum. By� to wym�g nie spotykany w �wiecie. Na og� za rozstrzygaj�c� uznawano wi�kszo�� g�os�w os�b bior�cych udzia� , w g�osowaniu, bez wzgl�du na frekwencj�. W dniu 17 IX 1987 r. Rada Pa�stwa uchwali�a zasady i tryb post�powania przy przeprowadzaniu referendum. 10 pa�dziernika sejm uchwali� ustaw� o referendum, a 23 pa�dziernika uchwali� pytania stawiane przed spo�e- cze�stwem. Powo�ano Centraln� Komisj� d/s Referendum. Przewodni- 606 cz�cym jej zosta� Adam �opatka. Utworzono 20745 obwodowych komisji referendum. Odby�o si� ono 29 XI 1987 r. Spo�ecze�stwo mia�o odpowiedzie� na 2 zasadnicze pytania: 1) Czy jeste� za pe�n� realizacj� przedstawionego sejmowi programu radykalnego uzdrowienia gospodarki zmierzaj�cego do wyra�nej poprawy warunk�w �ycia spo�ecze�stwa, wiedz�c, �e wymaga to przej�cia przez trudny, dwu-trzyletni okres szybkich zmian? 2) Czy opowia- dasz si� za polskim modelem g��bokiej demokratyzacji �ycia politycznego, kt�rej celem jest umocnienie samorz�dno�ci, rozszerzenie praw obywatelskich i zwi�kszenie ich uczestnictwa w rz�dzeniu krajem? Do ka�dego pytania za��czono wyja�nienie celu i u�ci�lenie uwarunkowa� prowadz�cych do tego celu. By�o to drugie referendum w historii PRL. Sens jego by� niejasny. Pytania sformu�owano w spos�b og�lny. Od d�u�szego czasu dyskutowano o reformie, ale nikt bli�ej nie wiedzia�, na czym ona polega. W �rodkach masowego przekazu straszono, �e chodzi o okres wy- rzecze� i trudno�ci. Spo�ecze�stwo reform� wi�za�o z polityk� podwy�ki cen. Mia�o ono samo dobrowolnie zgodzi� si� na podwy�ki cen, stagnacj� p�ac i r�ne inne wyrzeczenia w imi� niejasnej perspektywy poprawy sytuacji po latach. Dzia�aj�ce legalnie partie i stronnictwa polityczne wzywa�y do udzia�u w referendum i g�osowania 2 x tak. Natomiast opozycja krytykowa�a nadal rz�d i wzywa�a do zbojkotowania referendum. W efekcie w g�osowaniu wzi�y udzia� 17 638 483 osoby, tj. 67,3 ' , uprawnionych. G�os�w niewa�nych by�o 69520. Na pytanie 1 odpowiedzi pozytywnej udzieli�o 11 601 975 os�b, tj. 66" , g�osuj�cych, a negatywnej 4 866 207 os�b, tj. 27,7 ' g�osuj�cych. 1 100 781 os�b, tj. 6,3" odda�y karty �le wype�nione lub przekre�lone. Na pytanie 2 odpowiedzi pozytywnej udzieli�o 12127 621 os�b, tj. 69,0 : , g�osuj�cych wa�nie, a negatywnej 4 317 401 os�b, tj. 24,6 wa�nie g�osuj�cych. I tutaj naliczono 1 123 941 kart (6,4o ) przekre�lonych lub �le wype�nionych. A wi�c tylko 44,3 ' uprawnionych do udzia�u w referendum �osowa�o " g "tak na pytanie 1 i 46,3 na pytanie 2. W obu przypadkach nie osi�gni�to wi�c wymaganego minimum. Zgodnie z wymogami ustawy z dnia 6 V 1987 r. uznano, �e spo�ecze�stwo nie udzieli�o poparcia II etapowi reformy gospodar- czej, tj. nie popar�o zwi�zanych z ni� wyrzecze�. Jest to sprawa kontrowersyj- na. 12 mln doros�ych obywateli popar�o program rz�du, ale uznano, �e jest to poparcie niewystarczaj�ce. Tylko 36,7 ? , uprawnionych nie wzi�o udzia�u w referendum. By�a to b. wysoka frekwencja. Tylko 27,7 � g�osuj�cych wypowiedzia�o si� przeciw projektom rz�dowym.Te 27,7 % zadecydowa�o o losach reformy. Przyw�dcy partii i rz�du byli zaskoczeni tym wynikiem. Sami przecie� jednak zadecydowali o tym, �e do podj�cia decyzji potrzebna jest tak du�a wi�kszo��. Ju� 30 XI 1987 r. zwo�ano posiedzenia Centralnej Komisji 607 Wsp�dzia�ania Partii i Stronnictw Politycznych. 1 grudnia nad wytworzon� sytuacj� obradowa�o BP KC PZPR, a 15 grudnia II cz�� VI Plenum KC PZPR (I cz�� plenum odby�a si� 25 XI 1987 r.). Rz�d, mimo pewnej kompromitacji, nie poda� si� do dymisji. Z�agodzono natomiast planowane podwy�ki cen. "Odchodzimy od jednorazowej, radykalnej przebudowy struk- tury cen i dochod�w - stwierdzi� premier Messner na VI Plenum KC - rozk�adaj�c t� operacj� na kilka lat. Nie oznacza to rezygnacji z urealnienia rachunku ekonomicznego. B�dzie ono jednak nast�powa� wolniej, obejmuj�c w poszczeg�lnych latach kolejne segmenty rynku. Niew�tpliwie os�abi to skuteczno�� oddzia�ywania narz�dzi ekonomicznych na gospodark�. Zwi�kszy si� natomiast - jak s�dz� - mo�liwo�� uzyskania spo�ecznego zrozumienia dla kierunk�w proponowanych zmian." Planowan� na 1988 r. podwy�k� cen �rodk�w konsumpcyjnych wg informacji premiera obni�ono o 1/3, zachowuj�c planowane rekompensaty. Planowano utrzyma� pierwotne za�o�enia w odniesieniu do cen �rodk�w produkcji (40" ,). Zapowiadano rozw�j Funduszu Kultury. M. Wo�niak poinformowa� KC o efektach akcji oszcz�dno�ciowej i ates- tacyjnej. Przynios�a ona b. ograniczone efekty. W KC PZPR zmniejszono liczb� wydzia��w z 15 do 12. Zredukowano obsad� komitet�w wojew�dzkich. W kontrolowanych zak�adach pracy zniesiono 2500 stanowisk. Nie mia�o to istotnego znaczenia. VI Plenum KC dokona�o pewnych zmian personalnych. B. Ferensztajna odwo�ano z funkcji zast�pcy cz�onka BP, a H. Bednarskiego z funkcji sekretarza KC PZPR. Na funkcj� zast�pcy cz�onka BP wybrano M. iory- wod�, kt�ry obj�� po Ferensztajnie stanowisko I sekretarza KW PZPR w Katowicach i M. F. Rakowskiego. Redaktorem naczelnym "Nowych Dr�g" w miejsce S. Wro�skiego zosta� J�zef Barecki. Zmieniono kierow- nik�w kilku wydzia��w KC PZPR. Sekretarz KC PZPR S. Ciosek zosta� oddelegowany na stanowisko sekretarza generalnego Krajowej Rady PRON (po J. �widerskim). 4. ODBUDOWA NSZZ "SOLIDARNO��" Zgodnie z przewidywaniami Michnika i innych publicyst�w rz�dowi nie uda�o si� zlikwidowa� "Solidarno�ci". W�adze okaza�y si� bezsilne. Ludzi �ledzono, aresztowano, s�dzono i skazywano, a nast�pnie og�aszano amnesti� i uwalniano. Niekt�rzy przyw�dcy za�amywali si� i wycofywali z dzia�alno�ci. Np. przewodnicz�cy Zarz�du Regionu Wielkopolska, Z. Rozwalak, wyst�puj�c 17 XII 1981 r. przed kamerami TVP. P�niej uczyni� 608 to rzecznik prasowy KKP Marek Brunne i wielu innych dzia�aczy. Cz�onek TKK W. Hardek, aresztowany w lipcu 1983 r., wyst�pi� w telewizji z we- zwaniem do cz�onk�w konspiracyjnej "Solidarno�ci", by przerwali dzia�alno�� i ujawnili si�. Inni dzia�acze kontynuowali dzia�alno��. Uwag� opinii publicznej przykuwa� los I1 wi�ni�w politycznych, tj. Kuronia, Michnika, Romaszewskiego i Wujca z KOR oraz Gwiazdy, Jawors- kiego, Jurczyka, Modzelewskiego, Rulewskiego, Rozp�ochowskiego i Pa�ki z Komisji Krajowej "Solidarno�ci". Proponowano im wolno�� pod warunkiem, �e wyra�� zgod� na opuszczenie kraju. Propozycji tej nie przyj�li. Tymczasem na rz�d polski wywiera�y nacisk pa�stwa zachodnie. W tej sytuacji 17 VII 1986 r. sejm uchwali� kolejn� amnesti�. Najpierw og�oszono, �e nie obejmuje ona os�b szczeg�lnie zaanga�owanych w konspiracji, a nast�pnie wszystkich zwol- niono. Wynika�o to z jednej strony z obawy przed nowymi sankcjami, a z drugiej z d��enia w�adz do nawi�zania dialogu z opozycj�. Z. Bujaka aresztowano dopiero 31 V 1986 r., ale wkr�tce opu�cil on wi�zienie. Wielu kandydat�w do Rady Konsultacyjnej przy przewodnicz�cym Rady Pa�stwa udzia� sw�j w Radzie uzale�nia�o od likwidacji zjawiska wi�ni�w politycznych. Do uwolnienia aresztowanych wzywa� te� Episkopat. 11 IX 1986 r. podj�to decyzj� o zwolnieniu wi�ni�w politycznych. Rz�d liczy�, �e etos "Solidarno�ci" zosta� z�amany, �e w�ska grupa konspirator�w nie ma szerszego poparcia w spo�ecze�stwie. Wbrew stanowis- ku fundamentalist�w partyjnych przyj�to kurs na liberalizacj� stosunk�w i dialog z opozycj�. W tej sytuacji na scen� ponownie wyst�pi� L. Wa��sa. 29 IX 1986 r. powo�a� on do �ycia jawnie dzia�aj�c� Tymczasow� Rad� NSZZ "Solidar- no��". W sk�ad jej weszli: Borusewicz, Bujak, Frasyniuk, Jedynak, Lis, Pa�ubicki i Pinior. By�a to grupa najbardziej zdeterminowanych i do�wiad- czonych dzia�aczy podziemia. Og�oszono o�wiadczenie, w kt�rym uznano celowo�� podj�cia dialogu z rz�dem i kompromisu. 30 IX 1986 r. Bujak zorganizowa� konferencj� prasow� w Warszawie i og�osi�, i� RKW Mazowsze przechodzi do dzia�alno�ci jawnej w sk�adzie, jaki zosta� powo�any przed wprowadzeniem stanu wojennego. Na konferencji m.in. wyst�pili ukrywaj�cy si� dot�d Kulerski i Jan Lity�ski. S�u�ba bez- piecze�stwa nie reagowa�a. Ujawni�y si� kolejne komisje regionalne: 30 IX w Koninie, 5 X w Lublinie, 7 X w Regionie �l�sko-D�browskim, 8 X Ziemi ��dzkiej, a nast�pnie w Radomiu, Pile, Gorzowie Wlkp., Jeleniej G�rze, Opolu, Poznaniu. W�adze okaza�y si� bezradne. S�u�ba bezpiecze�stwa podejmowa�a roz- mowy ostrzegawcze i na tym ko�czy�o si� jej przeciwdzia�anie. Oficjalnie g�oszono, �e "Solidarno��" nie istnieje, a dzia�alno�� jej uznawano za niezgodn� z prawem, nielegaln�. Faktycznie organizacja istnia�a i prowadzi�a dzia�alno�� cz�ciowo konspiracyjn� i cz�ciowo legaln�. 18 XII 1986 r. 609 zosta�a ona afiliowana przy Mi�dzynarodowej Konferencji Wolnych Zwi�zk�w Zawodowych i �wiatowej Konfederacji Pracy. 23 listopada og�oszono istnienie Tymczasowej Krajowej Rady Rolnik�w "Solidarno��". Przewodnicz�cym Rady zosta� J�zef �lisz. Przyw�dcy "Solidarno�ci" zostali dowarto�ciowani przez dyplomacj� pa�stw zachodnich. Dyplomaci zachodni, wizytuj�c Polsk�, spotykali si� z Wa��s� i innymi przyw�dcami opozycji. Zwyczaj ten wprowadzi� zast�pca sekretarza stanu USA, John Whitehead w styczniu 1987 r. W oficjalnym przyj�ciu w ambasadzie USA wzi�li m.in udzia�: Wa��sa, Geremek, Kuro�, Michnik, Modzelewski, Onyszkiewicz. Szczeg�lne znaczenie mia�a kolejna, trzecia ju� pielgrzymka papie�a do Pol- I ski w czerwcu 1987 r. W toku przygotowa� do przyj�cia papie�a Wa��sa zaprosi� 31 V 1987 r. do Warszawy kilkadziesi�t os�b; uchwalono deklaracj� przypomi- naj�c� o prawach cz�owieka i narodu. "Solidarno��" wita�a papie�a z w�asnymi transparentami. By�a to pierwsza, po d�u�szej przerwie, manifestacja solidar- no�ciowa; o�ywi�a ona znacznie ruch i zaszezepi�a w nim nowy optymizm. Bujak i niekt�rzy inni przyw�dcy byli jednak rozczarowani postaw� Epi- skopatu, kt�ry odsun�� "Solidarno��" "na drugi, a nawet trzeci plan" w pro- gramie wizyty Jana Paw�a II. "Trudno oceni� - pisz� J. Holzer i K. Leski - w jakim stopniu trzecia pielgrzymka papieska przyczyni�a si� do tego, �e "Solidarno��" z�apa�a drugi oddech. Objawy da�y si� zauwa�y� dopiero wiosn� nast�pnego roku." Obok pielgrzymki papie�a du�� rol� w organizacji "Solidarno�ci" odegra�y niepowodzenia rz�du w realizacji reformy gospodarczej, a szczeg�lnie kom- plikacje zwi�zane z referendum w sprawie II etapu reformy. Bezpo�rednim jej j skutkiem by�y wysokie podwy�ki cen. Niebagateln� by�a te� sprawa pomocy fmansowej udzielonej "Solidarno�ci" przez Zach�d. Kongres USA w 1987 r. na ! jej wsparcie przeznaczy� 1 mln dolar�w. Pieni�dze przesy�a�y te� osoby prywatne i organizacje spo�eczne. W sumie ruch uzyska� powa�ne dotacje. W okresie 3 lat (1984 -1987) na konto "Solidarno�ci" wp�yn�o 3 mln dolar�w. ! Nadal nap�ywa�y nowoczesne urz�dzenia poligraficzne, papier, ksi��ki. We wrze�niu 1987 r. do Polski przyby� wiceprezydent USA G. Bush. Spotka� si� ', z Wa��s� i wraz z nim uda� si� na gr�b ks. J. Popie�uszki. 25 X 1987 r. powo�ano do �ycia Krajow� Komisj� Wykonawcz� NSZZ "Solidarno��". W sk�ad jej weszli: Wa��sa, Bujak, Frasyniuk, Lis, Pa�ubicki, J. D�u�niewski (��d�), S. Jurczak, A. Milczanowski (Szczecin), S. W�glarz (Lublin). Zlikwidowano natomiast TKK i Tymczasow� Rad�. W ruchu ukszta�towa�a si� opozycja wewn�trzna (Grupa Robotnicza Komisji Krajowej) " opieraj�ca si� o radykalnie usposobionych dzia�aczy z �odzi ( S�owik, Kropiwnicki), Szczecina (M. Jurczyk, S. W�do�owski) i Warszawy (S. Jaworski). Do opozycji przy��czyli si� p�niej A. Gwiazda z Gda�ska i J. j Rulewski z Bydgoszczy. 610 KKW wezwa�a do bojkotu referendum w sprawie II etapu reformy gospodarczej i wyst�pi�a przeciw podwy�ce cen. 7 X 1987 r. Wa��sa ponownie zaprosi� grup� wybranych os�b na spotkanie do Warszawy, przekszta�caj�c te spotkania w sta�� instytucj�. By�a to swego rodzaju konkurencja wobec Rady Konsultacyjnej przy gen. Jaruzelskim. 10 XI 1987 r. Duszpasterstwo Ludzi Pracy zwo�a�o kilkusetosobowe spotkanie w ko�ciele przy ul. Karolkowej w Warszawie. Faktycznym or- ganizatorem spotkania by�o RKW Mazowsze. Spotkania te organizowano r�wnie� p�niej w ko�ciele przy ul. Deotymy. Zwo�ywano dzia�aczy sa- morz�dowych. S�dzono, �e najprostsz� drog� do przej�cia wp�yw�w by�oby opanowanie samorz�du lokalnego. W dniu 5 XII 1987 r. KKW wyst�pi�a z postulatem zawarcia tzw. paktu antykryzysowego. Pr�bowano wyzyska� sytuacj� w jakiej znalaz� si� rz�d po przegranym referendum z 29 XI 1987 r. Zawarcie paktu prowa- dzi�oby do relegalizacji "Solidarno�ci" i uznania jej za partnera si� rz�dz�cych. By�by to powr�t do sytuacji sprzed 13 XII 1981 r. W wywia- dzie prasowym dla "Konfrontacji" z 15 XII 1987 r. (og�oszonym w lutym 1988) doc. dr B. Geremek uzasadni� to stanowisko trudn� sytuacj� pa�stwa. S�dzi� on, �e zawarcie paktu w 1987 r. mia�o wi�ksze szanse ni� w 1981 r. Po to, by pakt taki m�g� by� zawarty, obie strony musia�yby p�j�� na kompromis. Ob�z rz�dowy musia�by zrezygnowa� z pozosta�o�ci stanu wojennego w przepisach prawnych, przywr�ci� zasad� pluralizmu zwi�zkowego, zalegalizowa� "Solidarno��", przywr�ci� poszanowanie praw obywatelskich itp. Natomiast opozycja winna, zdaniem Geremka, uzna� obowi�zuj�cy w PRL porz�dek prawny wraz z zasad� przewodniej roli PZPR. Autor wywiadu dostrzega� pewne nowe akcenty w polityce obozu rz�dz�cego i wyra�a� prze�wiadczenie, �e kompromis jest mo�liwy do osi�gni�cia. Kierownictwo PZPR nie by�o jednak jeszcze gotowe do tego kroku. Nurt sk�onny do reform zdominowany by� przez obro�c�w starej linii politycznej. Zwi�zkowcy zrzeszeni w OPZZ bronili swego monopolu i od- rzucali zasad� pluralizmu zwi�zkowego. Z wywiadem Geremka kores- pondowa�, zamieszczony w tym samym numerze "Konfrontacji", wywiad zast�pcy redaktora naczelnego "Nowych Dr�g", Ludwika Krasuckiego. Kwestionowa� on w og�le prawo Geremka do wypowiadania si� w imie- niu spo�ecze�stwa i polemizowa� z g��wnymi tezami jego wywiadu. Mar- twi�o go obstawanie opozycji przy postulacie pluralizmu zwi�zkowego; nie dostrzega� potrzeby dokonania w Polsce zmian w przepisach karno- -porz�dkowych. "Pora te� - pisa� on - mi�dzy bajki w�o�y� tez�, �e dzi- siejszy kierunek i metody rz�dzenia s� obci��one psychologi� stanu wojen- nego." W istocie rzeczy odrzuca� on postulaty opozycji sformu�owane przez Geremka. 611 Na prze�omie stycznia i lutego 1988 r. grupa 30 intelektualist�w skierowa�a do w�adz pa�stwa apel wzywaj�cy do kompromisu i popieraj�cy ide� paktu antykryzysowego. W�adze zignorowa�y ten fakt. Tymczasem sytuacja w kraju systematycznie pogarsza�a si�. Zgodnie z planem II etapu reformy gospodarczej I II 1988 r. przeprowadzono regulacj� cen. Podwy�ce cen mia�y towarzyszy� rekompensaty p�ac w wyso- ko�ci 1760 z�. Przeciw koncepcji tej wyst�pi�a OPZZ, postuluj�c podniesienie rekompensaty do 6 tys. z�. Rozpocz�a si� fala strajk�w ekonomicznych. Niekt�re za�ogi wywalczy�y podwy�ki si�gaj�ce 20 tys. z�. Obronn� r�k� wysz�y za�ogi wielkich zak�ad�w. Za�ogi ma�ych zak�ad�w na og� nie strajkowa�y i podwy�ek nie uzyska�y. Ca�a operacja regulacji cen nie powiod�a si�. Jednocze�nie rz�d o�mieszy� si� w opinii publicznej. Gwa�townie wzros�a inilaeja. W marcu obchodzono 20 rocznic� vydarze� marcowych. Na uniwer- sytetach warszawskim, krakowskim i lubelskim zorganizowano du�e demonst- racje; ��dano legalizacji NZS. 1\ lanifestacje t�umi�o ZOMO. Fakt ten da� podstaw� do nowych protest�w. W kwietniu wybuch�y kolejne strajki. Zapocz�tkowa�a je za�oga jedne:go z wydzia��w Huty im. Lenina. Robotnicy ��dali podwy�ki p�ac o 12 tvs. z�. przywr�cenia do pracy zwolnionych koleg�w, relegalizacji "Solidarno�ci". Po kilku dniach do strajku przy��czy�y si� nowe wydzia�y huty, Stocznia im. Lenina w Gda�sku, Huta Stalowa Wola i inne. Przyw�dcy opozycji s�dzili, �e strajk mo�e si� rozszerzy�. Wa��sa uda� si� do Stoczni i og�osi� wezwanie wzywaj�ce do poparcia stoczniowc�w. Po paru tygodniach strajki j dnak wygas�y. Nie mniej spowodowa�y one pewne ust�pstwa ze strony w�adz. 16 V 1988 r. bliski wsp�pracownik Jaruzelskiego w KC PZPR, J. Czyrek og�osi� wywiad w "Trybunie Ludu". Uzna� on celowo�� dialogu tak z Ko�cio�em, jak i r�nymi organizacjami opozycyjnymi, ale zawarcie porozu- mienia uzale�nia� od wielu warunk�w wst�pnych. Pozycja rz�du Messnera bardzo os�ab�a. Przyw�dcy OPZZ ��dali zmiany rz�du. Kuro� w ko�cu lipca postulowa�, by powo�a� nowy rz�d "autentycznej szerokiej koalicji". Mia�by to by� rz�d fachowc�w ciesz�cy si� uznaniem i poparciem KC PZPR, Episkopatu i opozycji. Toczy�y si� poufne rozmowy kierownictwa partyjnego (Jaruzelski, Czyrek, Kiszezak) z przyw�dcami opozycji (Wa��sa) poprzez po�rednik�w. W rozmowach po�redniczyli ks. Alojzy Orszulik, mecenas W. Si�a-Nowicki, pr�f. dr A. Stelmachowski, prof. dr A. Gieysztor i inni. Jednocze�nie pr�bowano reformowa� system. Na mocy rozporz�dzenia Rady Ministr�w z 8 II 1988 r. 307 przedsi�biorstw pa�stwowych przekazano wojewodom. W czercu przekazano nast�pnych 330 przedsi�biorstw. Planowa- no, �e do ko�ca roku 1988 na 6900 przedsi�biorstw pa�stwowych 3500 znajdzie si� w gestii wojewod�w. Za�ogi wielu przedsi�biorstw uzyska�y prawo powo�ywania i odwo�ywania dyrektor�w. 11 V 1988 r. sejm uchwali� ustawy 612 o nadzwyczajnych pe�nomocnictwach dla rz�du. W pocz�tku czerwca ob- radowa�o VII Plenum KC PZPR. Rz�d poddano krytyce. W referacie Jaruzelskiego znalaz�y si� nowe akcenty na temat opozycji i porozumienia narodowego. Zapowiedzia� on spotkanie przedstawicieli r�nych nurt�w politycznych przy okr�g�ym stole. Poj�cie opozycji zaw�ono jednak do nie zwi�zanych z PRON ugrupowa� legalnych. Tymczasem do tego czasu w Polsce powsta�o wiele ugrupowa� nie uznanych przez administracj�. ��da�y one uznania i prawa g�osu. Szczeg�ln� rol� odgrywa�a w�r�d nich "Solidarno��". Do lata 1988 r. zdoby�a ona po- nownie powa�ne wp�ywy. 21 lipca Wa��sa napisa� poufny list do gen. Kiszczaka, proponuj�c podj�cie bezpo�rednich rozm�w. Do rozm�w nie dosz�o. W po�owie sierpnia w Polsce wybueh�a nowa fala strajk�w. U podstaw ich le�a�y tak problemy ekonomiczne, jak i polityczne. Jako pierwsza 15 sierpnia do strajku przyst�pi�a kopalnia w�gla kamiennego "Manifest Lipcowy" w Jastrz�biu Zdroju. Sformu�owano 22 ��dania o charakterze ekonomicznym, politycznym i socjalnym. Rz�d uzna�, �e strajk ma charakter nielegalny i podj�� przeciw strajkuj�cym r�nego rodzaju dzia�ania represyjne. "Solidar- no��" wezwa�a do wsparcia g�rnik�w. W ci�gu kilku dni strajk rozszerzy� si� prawie na ca�y kraj. Strajkowa�o 150 tys. os�b z 30 zak�ad�w pracy. W Gda�sku powsta� MKS, na kt�rego czele stan�� Jacek Merkel. Strajk nie przybra� charakteru powszechnego. Jednak wywar� istotny wp�yw na spos�b my�lenia przyw�dc�w opozycji i dalszy rozw�j wydarze�. O nastrojach panuj�cych w kraju �wiadczy�y has�a wypisywane na trans- parentach pielgrzymek pod��aj�cych w sierpniu na Jasn� G�r�. G�osi�y one np.: "Chcemy Polski katolickiej, a nie bolszewickiej", "Maryjo, uwolnij nas spod jarzma komunizmu", "Komunizm ha�b� ludzko�ci", "PZPR zdrajc� Ojczyzny" itp. Nie by�y to jednak nastroje powszechne. Cz�� spo�ecze�stwa obawia�a si� powrotu "Solidarno�ci". Zagro�eni poczuli si� przyw�dcy OPZZ. Zwi�zki zrzeszone w OPZZ liczy�y ju� 7 mln cz�onk�w. 20 sierpnia odby�o si� nadzwyczajne posiedzenie KW OPZZ. Zwi�zkowcy wyst�pili w obronie zasady, �e w jednym zak�adzie pracy mo�e dzia�a� tylko jeden zwi�zek zawodowy i przeciwstawili si� legalizacji "Solidarno�ci". "Toczy si� bitwa - m�wi� A. Miodowicz - o klasowe zwi�zki zawodowe, o ich stan obecny i o przysz�o��, o zaufanie za��g. Trzeba wyra�nie powiedzie�, �e klasowe zwi�zki zawodowe stoj� na gruncie zasady: jeden zwi�zek w jednym zak�adzie, ale otwarty dla wszystkich reprezentant�w za��g wybranych w spos�b demokratyczny. Atakuje sig zwi�zki zawodowe z dw�ch stron: atakuje nas opozycja, kt�ra domaga si� reaktywowania "Solidarno�ci" i ataku- je nas zbiurokratyzowana administracja, zw�aszcza �rednich szczebli zarz�dza- nia." Podj�to uchwa�� krytykuj�c� polityk� gospodarcz� i spo�eczn� rz�du i zwr�cono si� do marsza�ka sejmu z wnioskiem o zwo�anie nadzwyczajnego posiedzenia sejmu. 613 Natumiast gen. Jaruzelski podj�� decvzj� o przvst�pieniu do bezpo�re- dnich przvgutu va� "Okr�g�egu Sto�u". Zadanie to zleci� gen. Kiszczakowi, ktiiry naw-i�za� kuntakt z Vv'a��s�. Bezpo�rednie rozmowy uzale�nionu od przerwania akcji strajkowej. 31 sierpnia Kiszczak spotka� si� z Wa��s� w willi MSW \X 'arsza vi prz - ul. Zaw rat w ubecno�ci biskupa Jerzego D�brows- kiego i Stanis�aw a Cioska. Dokunano w sp�lnej oceny svtuacji, uznano celowo�� zorganizowania "Okr�g�ego Sto�u" i ustaluno ogiilnv cel dzia�ania. Droga do legalizacji "Solidarno�ci" zosta�a otw-arta. Bezpo�rednio po spotkaniu Wa��sa wezwa� za�ogi strajkuj�cych zak�ad�w do przerwania akcji strajkowej. 5.UPADEK MESSNERA I POWO�ANIE RZ DU M. F. RAKOWSKIEGO Jesieni� 1988 r. sytuacja w Polsc< by�a bardzo napi�ta. Stopa �yciowa mieszka�c� v w stosunku do poprz dniego roku uleg�a obni�eniu. Ros�a inflacja. Szaco vano j� w ci�gu roku na 80"". Brak by�o podstawowych to ryt t vtych za ten stan rzeczy. VII Plenum KC PZPR w czerwcu 1988 r. przyj�o wysuni�te przi:z gen. jaruzels- kiego has�o g�osz�ce, �e partia jest ta sama co poprzednio, ale nie taka sama. Spo�ecze�stwo nie dostrzega�o jednak istotnej r�nicy. Decyzj� VII plenum odwo�ano gen. Barv�g, S. Cioska, T. Mokrzyszczaka, T. Por�bskiego i M. Wo�niaka ze sk�adu sekretariatu i BP KC PZPR.1\ liejsce Wo�niaka zaj�� prof. dr W. Baka, kt�ry przej�� w KC sprawy ekonomiczne, miejsce Bary�y red. "�ycia ( ospodarczego" Jan G��wczyk. Do sekretariatu KC powo�ano ponad- to M. Orzechowskiego i 1\ I.F. Rakowskiego. \X' �lad za tym, w dniu 17 VI 1988 r., sejm udwo�a� J. Biedrzyck� i Rakowskiego ze stanowisk wicemarsza�k�w. Stanowiska te obj�li El�bieta Gacek i T. Por�bski. Wniosek o odwo�anie T. Hupa�owskiego zc stanowiska prezesa NIIZ nie uzyska� kwalifikowanej wi�kszo�ci g�os�w. W zwi�zku z tym nie mo�na by�o powo�a� na to stanowisko W. Mokrzyszczaka, jak to planowa� KC PZPR. Odwo�ano te� M. Orzechowskiego ze stanowiska ministra spraw zagranicznych. Na stanowisko to awansowa� dotychczasowy wiceminister w tym resorcie, Tadeusz Olechowski. W czasie sierpniowych strajk�w przeprow adzono obrady VIII Plenum KC PZPR. Poprzedzono je narad� konsultacyjn� w sprawie Okr�g�ego Sto�u. Odby�a si� ona 26 VIII 1988 r. Plenum obradowa�o w dniach 27 - 28 sierpnia. Sytuacj� spo�eczno-gospodarcz� kraju przedsta , �e lata 1984 -1986 zosta�y praktycznie stracone dla reformy, poniewa� bojkotowa�a 614 j� cz�� biurokracji partyjnej i pa�stwowej. Pod naciskiem KC w grudniu 1986 r. przyst�piono do II etapu reformy. W swoim wyst�pieniu prof. Baka stwierdzi� m.in., �e "Deklaracje rz�du o post�pach II etapu rozmijaj� si� z odczuciami spo�ecznymi." BP uzna�o, �e "podstawowe cele operacji nie zosta�y osi�gni�te", �e przeciwnie, "nast�pi�o znaczne wzmo�enie inflacji, pogorszenie sytuacji rynkowej oraz nieuzasadnione zwi�kszenie r�nic w po- ziomie dochod�w". KC zaleca�o okresowe zamro�enie cen i p�ac i szereg innych krok�w dora�nych. Problem rozszerzenia dialogu i porozumienia referowa� J. Czyrek. M�wi� o linii dialogu i porozumienia. Oskar�a� strajkuj�ce za�ogi, �e podj�y strajki w chwili, "gdy w rozwoju polityki porozumienia zrodzi�a si� idea prorefor- matorskiej koalicji", kiedy "zarysowa�y si� perspektywy powa�nego dialogu". Dowodzi�, �e strajki te obiektywnie godz� "w mozolnie osi�gni�te dzie�o dialogu", �e w strajkowej gor�czce "rodz� si� przes�anki innej koalicji - antyreformatorskiej si� anarchistyczno-destrukcyjnych i biurokratycz- no-konserwatywnych". "Porozumienie wok� programu reform - m�wi� Czyrek - chcemy kszta�towa� na najszerszych podstawach. Obejmowa� nim ca�e grupy spo�eczno-zawodowe, szczeg�lnie klas� robotnicz�, rolnik�w, podstawowe warstwy inteligencji (...). Wielk� wag� przywi�zujemy do pogl�d�w �rodowisk opiniotw�rczych, zar�wno zwi�zanych z parti� i jej sojusznikami, jak te� ze �rodowiskami innych orientacji." W referacie eksponowano wsp�dzia�anie z innymi partiami, ruchami spo�eczno-politycznymi i Ko�cio�em, pluralizm zwi�zkowy i koalicj� si� reformatorskich. Polityki rz�du bronili premier Z. Messner i wicepremier Z. Sadowski. Krytyczne uwagi Baki rozwin�� A. Miodowicz. Wzywa� on do zmiany rz�du. W dniu 19 IX 1988 r. sejm odwo�a� rz�d Messnera, powierzaj�c mu pe�nienie obowi�zk�w do czasu powo�ania nowego gabinetu. Nowego premie- ra powo�ano 27 wrze�nia. Zosta� nim M. F. Rakowski. Sk�ad rz�du powo�ano dopiero 15 X 1988 r. Rz�d Messnera urz�dowa� wi�c jeszcze prawie miesi�c po jego odwo�aniu. Ocena rz�du by�a krytyczna. "Zdaniem krytyk�w polityki Jaruzelskiego - pisze Rakowski - powierzenie funkcji premiera Messnerowi by�o b��dem, poniewa� jego rz�d nie wykorzysta� sprzyjaj�cej mu w�wczas sytuacji. W zwi�zku z tym nie jeden raz mo�na by�o us�ysze� pogl�d o straconych trzech latach. Podzielam ten pogl�d. Zak�adaj�c, �e w ostatecz- nym rozrachunku decyduje gospodarka, nie mo�na wykluczy�, �e gdyby np. w 1985 r. premierem zosta� Baka, to inaczej potoczy�by si� rozw�j kraju w nast�pnych trzech latach. Nale�y doda�, �e warunki ekonorniczne, a cz�ciowo polityczne dla reformowania systemu by�y w 1985 r. znacznie korzystniejsze, ani�eli w 1982 r." Premier Rakowski formu�owa� sw�j rz�d w okresie, gdy opozycja prowa- dzi�a ju� rozmowy w sprawie ewentualnego udzia�u w "Okr�g�ym Stole". 615 Przyw�dcy jej obalenie Messnera i powo�anie Rakowskiego odczytali jako manewr polityczny zmierzaj�cy do ponownego odsuni�cia ich od w�adzy. Umacnia�o ich w tym prze�wiadczeniu wyst�pienie Czyrka na VIII Plenum KC, kiedy m�wi� on o kszta�tuj�cym si� bloku antyreformatorskim si� anarchistyczno-destrukcyjnych i biurokratyczno-konserwatywnych, neguj�- cym socjalistyczn� odnow� i zbijaj�cym kapita� na trudno�ciach i niepowodze- niach. Termin rozpocz�cia obrad "Okr�g�ego Sto�u" odwlekano. "Powsta�y jednak w�tpliwo�ci - pisz� J. Holzer i K. Leski - czy zast�pienie Messnera przez Rakowskiego i pr�ba zwerbowania do nowego rz�du ludzi z opozycji mia�y przybli�y� czy zast�pi� "okr�g�y st�". Tote�, kiedy premier zwraca� si� do ludzi zwi�zanych z opozycj� o udzia� w rz�dzie, jego propozycje odrzucano. Prof. dr W. Trzeciakowski nie przyj�� proponowanej mu funkcji wice- premiera, J. Auleytner odm�wi� przyj�cia teki ministra pracy i spraw socjal- nych, A. Paszy�ski - stanowiska podsekretarza stanu w ministerstwie budow- nictwa i gospodarki przestrzennej, a A. Micewski - sekretarza stanu do specjalnych porucze�. Ko�a opozycyjne i ko�cielne zbojkotowa�y rz�d. W tej sytuacji w sk�ad rz�du, obok premiera, wesz�o 3 wicepremier�w i 18 ministr�w. Kilka miejsc pozosta�o nie obsadzonych. Zniesiono Komisj� Planowania. W jej miejsce utworzono Centralny Urz�d Planowania (CUP). Stanowiska wicepremier�w obj�li Janusz Patorski (PZPR), Kazimierz Olesiak (ZSL), kt�ry obj�� te� ministrstwo rolnictwa i gospodarki �ywno�ciowej i Ireneusz Seku�a (PZPR), kt�ry powo�any zosta� jednocze�nie na przewod- nicz�cego Komitetu Ekonomicznego Rady Ministr�w (KERM). Powo�ano te� Komitet Spo�eczno-Polityczny, kt�remu przewodniczy� Aleksander Kwa�niewski (PZPR). Spo�r�d dawnych ministr�w w rz�dzie pozostali genera�owie M. Janisze- wski (szef Urz�du Rady Ministr�w), Cz. Kiszczak (sprawy wewn�trzne) i F. Siwicki (obrona) oraz B. Ferensztajn (budownictwo), J. Kami�ski (transport), J. Kozio� (ochrona �rodowiska), A. Itrawczuk (kultura), W. Loranc (wy- znania) i T. Olechowski (sprawy zagraniczne). Nowymi ministrami zostali �ukasz Balcer ( sprawiedliwo��), Jacek Fisiak (edukacja), Zbigniew Grabow- ski (post�p naukowo- techniczny), Dominik Jastrz�bski (wsp�praca gos- podarcza z zagranic�), Marcin Nurowski (rynek wewn�trzny), Izabela P�aneta-Ma�ecka (zdrowie), Mieczys�aw Wilezek (przemys�) i Andrzej Wr�blewski (finanse). Przewodnicz�cym CUP zosta� Franciszek Gaik. Rzecz- nikiem prasowym rz�du pozosta� znienawidzony przez opozycj� Urban. Expose premiera wys�uchano 13 X 1988 r. Mia�o ono optymistyczny wyd�wi�k. Zapowiada� on kontynuowanie reform, przyspieszenie rozwoju ekonomicznego, ostateczne odej�cie od stalinizmu. Jednocze�nie zapowiada� nieust�pliwo�� w walce z si�ami ekstremalnymi. "Nie zawahamy si� - m�wi� nowy premier - siln� r�k� zapewni� spok�j pa�stwa i obywatelom, porz�dek dla reform, bezpiecze�stwo socjalistycznej orientacji Polski. Wiem, �e mog� 616 liczy� w tej sprawie na aktywno�� s�u�b powo�anych do zabezpieczenia �adu i porz�dku prawnego oraz niezawodne poparcie Ludowego Wojska Polskiego (...). Z tej wysokiej Trybuny - m�wi� premier - uwa�am za celowe, jako szef rz�du socjalistycznego pa�stwa polskiego, przestrzec przed zgubnymi nast�pstwami dzia�a� nieodpowiedzialnych, stwarzaniem fakt�w dokonanych, destabilizowaniem �ycia kraju." Inauguracyjne posiedzenie rz�du z udzia�em I sekretarza KC PZPR gen. Jaruzelskiego, prezesa NK ZSL R. Malinowskiego i przewodnicz�cego CK SD T.W. M�y�czaka, odby�o si� 17 X 1988 r. Du�� popularno�� zyskali wicepremier Seku�a oraz ministrowie Fisiak i Wilczek. Rakowski od pocz�tku napotyka� na powa�ne trudno�ci i opory. Cz�� aparatu partyjnego, pa�stwowego, korpusu oficerskiego uznawa�a go od dawna za rewizjonist�, reformist� i kapitulanta; odmawia�a mu swego poparcia. Do tego czasu nie mia� on uznania w ZSRR. Du�� popularno�ci� cieszy� si� natomiast w RFN. Rakowski pope�nia� te� b��dy i gafy uniemo�liwiaj�ce mu doj�cie do porozumienia z opozycj�, kt�ra potraktowa�a go wrogo. Pami�tano mu spotkanie w Stoczni im. Lenina w Gda�sku w sierpniu 1983 r. Na konferencji prasowej 28 X 1988 r. Rakowski wypowiedzia� si� za kontynuowa- niem przygotowa� do "Okr�g�ego Sto�u". Jednocze�nie jednak, w �lad za dyrektorem CBOS p�k Stanis�awem Kwiatkowskim ("Polityka" nr 42 z 8 X 1988 r.), �artobliwie stwierdzi�, �e Polacy woleliby nie tyle "okr�g�y" ile "dobrze zastawiony" st�. W czasie formowania rz�du przerwano przygotowa- nia do "Okr�g�ego Sto�u". Sprawami tymi zajmowa�o si� Biuro Polityczne, a szczeg�lnie J. Czyrek i Cz. Kiszczak. Rakowski nie mia� bezpo�rednio wp�ywu na zahamowanie rozm�w. Kuro� oskar�y� go jednak o sabotowanie przygoto- wa� do "Okr�g�ego Sto�u". Przyw�dcy "Solidarno�ci" uznali, �e nowy premier jest przeciwnikiem rozm�w i legalizacji "Solidarno�ci". Wa��sa zmian� rz�du uzna� za szopk� "ukartowan� za kulisami", a pogr�ki Rakowskiego przeciw ekstremistom za skierowane przeciw sobie. "Stanowisko premiera - pisze Wa��sa w "Drodze do wolno�ci" - oczywi�cie wsp�gra�o z lini� partii." Drugi problem sporny powsta� na tle decyzji rz�du o postawienie Stoczni Gda�skiej im. Lenina w stan likwidacji. Decyzj� podj�to ju� 31 X 1988 r. uznaj�c, i� stocznia nale�y do grupy zak�ad�w nierentownych. Zako�czenie dzia�alno�ci stoczni planowano na koniec roku 1991. Dane o stoczni przygoto- wa� ju� rz�d Messnera. Seku�a i Wilczek spowodowali tylko przyspieszenie decyzji w tej sprawie. Przyw�dcy "Solidarno�ci" uznali, �e uchwa�a ta ma charakter polityczny, �e premier m�ci si� za to, �e za�oga wygwizda�a go w sierpniu 1983 r., �e chodzi o likwidacj� kolebki "Solidarno�ci", itp. "By� to - pisze Wa��sa - wyj�tkowo haniebny faul polityczny". Podj�to ostr� kam- pani� w obronie stoczni i przeciw premierowi osobi�cie. Krytykowano te� polityk� zagraniczn� rz�du. Wobec zniesienia sankcji zniesiony zosta� bojkot polityczny Polski. O�ywi�y si� stosunki dyplomatyczne 617 z r�nymi krajami i rejonami �wiata. Premier Rakowski w expose zapowiada�, i� rz�d podejmie stosunki ze Wschodem i z Zachodem, �e dalej pracowa� b�dzie nad popraw� stosunk�w z USA. Za szczeg�lnie wa�ne uznawa� jednak stosunki z ZSRR. St�d te� pierwsz� wizyt� zagraniczn� w charakterze szefa rz�du PRL z�o�y� w tym kraju. Nast�pi�a ona ju� 20 pa�dziernika. Mia�a du�e znaczenie polityczne i ekonomiczne. Dawa�a te� pewn� satysfakcj� osobist� Rakowskiemu, kt�ry dot�d nie mia� uznania w tym kraju. Traktowano go tam wcze�niej nie jak komunist�, lecz jak socjaldemokrat�. Tymczasem opozycja krytykowa�a uzale�nienie Polski od ZSRR i doma- ga�a si� rozlu�nienia stosunk�w z tym pa�stwem. Polityk� zagraniczn� rz�du poddano r�wnie� nie przebieraj�cej w �rodkach krytyce. Rz�d ZSRR nie by� zreszt� bez winy. W Polsce od lat toczy�a si� dyskusja na temat historii najnowszej i tzw. bia�ych plam w historiografii stosunk�w polsko-radzieckich. W czasie wizyty gen. Jaruzelskiego w Moskwie w kwiet- niu 1987 r. postanowiono udost�pni� zastrze�one dot�d dokumenty i plamy te zlikwidowa�. 21 IV 1987 r. podpisano specjaln� "Deklaracj� o wsp�pracy w dziedzinie ideologicznej, nauki i kultury mi�dzy PZPR i KPZR". W maju 1987 r. powo�ano specjaln� polsko-radzieck� komisj� partyjnych historyk�w celem wsp�lnego opracowania trudnych problem�w. Przez rok czasu komisja niewiele uczyni�a, poniewa� nadal nie udost�pniono jej podstawowych doku- ment�w strony radzieckiej. Dzia�alno�� komisji nie tylko nie rozwi�za�a kwestii, ale wr�cz j� zaostrzy�a. Umacnia�o si� prze�wiadczenie, �e PZPR i rz�d wsp�odpowiadaj� za powstanie opiesza�o�ci w wyja�nianiu "bia�ych plam" oraz innych nabrzmia�ych problem�w w stosunkach polsko-radziec- kich. Podejmuj�c w takich okoliczno�ciach rozmowy z ZSRR, premier Rakowski bra� na siebie wsp�odpowiedzialno�� za te sprawy, daj�c tym samym nowe argumenty swoim przeciwnikom. "Swego czasu - pisa� p�niej - jeden z polskich dziennikarzy przeprowadzaj�c wywiad ze mn� nawi�za� do tej wizyty stwierdzaj�c, �e spo�ecze�stwo przyj�o j� jako przejaw mojego rusofilstwa, czyli co� nagannego, szczeg�lnie je�li cech� t� posiada� premier rz�du polskiego. Czego� to ludzie nie potrafi� wymy�le�! Po pierwsze uda�em si� do Moskwy, stolicy pierestrojki, a wi�c nie tej, w kt�rej przyw�dcy Zwi�zku Radzieckiego uwa�ali si� za kap�an�w strzeg�cych �wi�tego ognia - marksizmu-leninizmu; po drugie, nasze liczne gospodarcze interesy wyma- ga�y, aby szef rz�du radzieckiego mo�liwie najszybciej pozna� polskiego premiera. No i wreszcie, po trzecie, gdzie mia�em si� uda� maj�c na wzgl�dzie nasze interesy? Do Waszyngtonu? Tam nikt mnie nie zaprasza�." G�o�ny publicysta Edmund Osma�czyk w dniu 18 X 1988 r. napisa� "List otwarty do nowego premiera". Og�oszono go w nr 247 "Rzeczypospolitej" z 22/23 X 1988 r. Polemizowa� on z niekt�rymi tezami postawionymi w expose premiera, ��da� r�wnych praw dla opozycji politycznej w Polsce, naprawienia krzywd wyrz�dzonych r�nym osobom i grupom przez stan 618 wojenny, zmiany stosunku do emigracji, zmiany konstytucji itp. "Osobi�cie - pisa� Oma�czyk - dostrzegam w spo�ecze�stwie wzrost zwolennik�w rozs�dnej drogi ewolucyjnej do czego przyczyni� si� - moim zdaniem - pierw- szy papie� Polak, a tak�e pierwszy robotnik w �wiec�e laureat Pokojowej Nagrody Nobla. Desperacja nie przewa�y�a, a mog�a przewa�y�. �yczy� mo�emy wszyscy sobie, by nigdy nie zagrozi�a naszemu bytowi." Rz�d Rakowskiego, w przeciwie�stwie do gabinetu Messnera, przyj�� niezale�n� postaw� wobec KC PZPR. Podj�to kroki celem przeprowadzenia restrukturyzacji gospodarki. Liczono na rozw�j wsp�pracy ekonomicznej z RFN i USA. Jesieni� 1988 r. obchodzono 70 rocznic� odbudowy niepodleg�ego pa�stwa polskiego. Od kilku lat wr�cono ju� do przedwojennej tradycji obchodzenia tej rocznicy w dniu 11 listopada. W 1988 r. wydano du�o publikacji rocz- nicowych, zorganizowano wiele konferencji i sesji naukowych. Rz�d Rako- wskiego w��czy� si� aktywnie do obchod�w. W KC PZPR pracowano natomiast nad problemem strategii politycznej. Problematyk� ideologiczn� zajmowa� si� M. Orzechowski. Przygotowywano III Konferencj� Teoretyczno-Polityczn�. W otoczeniu gen. Jaruzelskiego pracowano nad problematyk� stosunku do opozycji i tzw. Okr�g�ego Sto�u. 6. "OKR G�.Y STӣ" Polska nadal zajmowa�a wa�ne miejsce w polityce USA i ZSRR. Zbigniew Brzezi�ski w 1987 r. og�osi� now� ksi��k� analizuj�c� rozw�j rywalizacji mi�dzy tymi pa�stwami. Ksi��k� t� trzy lata.p�niej wydano w Polsce pt. "Plan gry. USA, ZSRR". Autor dowodzi�, �e Zwi�zek Radziecki, mimo os�abienia, nadal jest jeszcze silny, �e pomi�dzy obu supermocarstwami toczy si� walka o pano- wanie w �wiecie, �e szczeg�lne miejsce w tej walce zajmuje Europa Wschodnia i Polska. "Punktem wyj�cia hipotezy "Planu gry" - pisa� Brzezi�ski - jest geopolityczna walka o panowanie nad Eurazj�." Gra o ten region prowadzona by�a przy pomocy wszelkich dost�pnych �rodk�w z wy��czeniem wojny. Zak�adano, �e wojna mo�e by� tylko skutkiem b��du politycznego. Preferowano pokojow� ewolucj� stosunk�w. "Zwa�ywszy, �e Polska jest pa�stwem osiowym wschodnioeuropejskiego obszaru kontrolowanego przez Zwi�zek Sowiecki - pisa� Brzezi�ski - zmiana w Polsce musi stanowi� dla Moskwy przedmiot szczeg�lnego zaniepokojenia. Przyw�dcy Kremla chc� Polski pos�usznej, stabil- nej i - najlepiej - s�abej. Mniejsze jest bowiem prawdopodobie�stwo, �e politycznie rozdrobniona, gospodarczo kulej�ca, spo�ecznie zdemoralizowana Polska rzuci wyzwanie rosyjskiemu panowaniu (...)." 619 Brzezi�ski zaleca� cofni�cie resztek sankcji z okresu stanu wojennego, przyznanie Polsce pomocy ekonomicznej i przyj�cie jej do Mi�dzynarodowe- go Funduszu Walutowego. Du�� rol� przywi�zywa� do ideologii i propagan- dy. Zak�ada�, �e op�r ZSRR b�dzie silny, rywalizacja b�dzie d�ugotrwa�a, a zmiany w Polsce powolne. "Jednak�e - pisa� Brzezi�ski - wi�kszo�� Polak�w zdaje sobie spraw�, �e taka zmiana musi nast�powa� stopniowo i nie mo�e mie� na celu zerwania ze Zwi�zkiem Radzieckim. Stopniowa i pokojowa zmiana mo�e w ko�cu ukszta�towa� bardziej r�wnoprawne stosunki mi�dzy Polsk� a Zwi�zkiem Sowieckim. Umocni�oby to wschodnioeuropejsk� auto- nomi� i uspokoi�o Moskw�, �e Polska i Europa Wschodnia nie s� wci�gane do obozu przeciwnika." Pomoc gospodarcza dla Polski mia�a by� uzale�niona od "pojednania" re�ymu z narodem, a wi�c od legalizacji "Solidarno�ci" i uznania praw Ko�cio�a. Wychodz�c z tych za�o�e� strategicznych przyw�dcy "Solidar- no�ci" w Polsce dobijali si� podj�cia rozm�w z rz�dem, uznania ich za partnera i zawarcia tzw. paktu antykryzysowego. Przyw�dcy PZPR generalnie byli r�wnie� za dialogiem i porozumieniem. Nie znali natomiast stanowiska ZSRR. Do tego czasu obowi�zywa�a doktryna Bre�niewa. Zwi�zek Radziecki nie dopuszcza�, by na kontrolowanym przez niego obszarze panowa�a inna ideologia i kszta�towa�y si� inne porz�dki spo�eczno-polityczne. Polska wyr�nia�a si� spo�r�d innych pa�stw obozu stopniem demokratyzacji stosunk�w i liberalizmu. Wprowadzenie stanu wojennego, wbrew wielu obiegowym opiniom, pozwoli�o ten stan obroni� i umocni� autonomi� Polski w obozie. Dostrzeg� to r�wnie� Brzezi�ski pisz�c, �e mimo zastrze�e� Moskwy i stanu wojennego Polsce uda�o si� wykroi� dla siebie pewien margines autonomii, kt�ry pozwala zachowa� jej odr�bny charakter narodowy i religijny. To z kolei sprzyja coraz bardziej powszechnej manifestacji spo�ecznej samodzielno�ci. Kompromis si� rz�dz�cych z opozycj� by� po��dany. Par�a do� opozycja. Natomiast gen. Jaruzelski, ciesz�cy si� du�ym autorytetem w obozie rz�dz�cym, nie by� zdecydowany. Nie by�o wiadomo, jak zareaguje Zwi�zek Radziecki. Tymczasem w ZSRR w 1985 r. funkcj� I sekretarza KC KPZR obj�� Michai� Siergiejewicz Gorbaczow. By� to polityk m�ody i pr�ny. Rozumia� on, �e utrzymanie dotychczasowego stanu jest niemo�liwe. Wok� siebie mia� jednak prawie samych, nie uznaj�cych zmian, fundamentalist�w. Musia� dzia�a� ostro�nie. W lutym 1987 r. przeprowadzi� obrady kolejnego zjazdu KPZR. Dokona� zmian personalnych i przyst�pi� do reform wprowa- dzaj�c polityk� nowego my�lenia i przebudowy. W tej sytuacji przyw�dcy PZPR uznali, i� nadszed� czas, by posun�� si� krok dalej i podj�� pr�b� rozm�w z opozycj�. Natrafiono jednak na op�r znacznej cz�ci aktywu PZPR. Zatem V Plenum KC, kt�re mia�o dotyczy� dialogu z opozycj�, z g�ry nie rokowa�o powodzenia. W zwi�zku z tym 620 sprawa ta przesun�a si� w czasie. Poufne kontakty z opozycj� utrzymywano kilkoma kana�ami: sekretarz KC J. Czyrek poprzez prof. Stelmachowskiego, a minister Kiszczak poprzez mec. W. Si��-Nowickiego. W lipcu 1988 r. w Polsce przebywa� Gorbac�ow. 14 lipca na Zamku Kr�lewskim w Warszawie spotka� si� z przedstawicielami polskiego �wiata nauki i kultury. Ks. prof. dr M.A. Kr�piec zada� pytanie, czy w ZSRR nadal obowi�zuje doktryna Bre�niewa. Go�� uchyli� si� od odpowiedzi i nie zaj�� wyra�nego stanowiska w tej kwestii. W ka�dym razie nie broni� tej doktryny. Politycy, kt�rzy mieli kontakty z ZSRR g�osili, �e �adnej doktryny Bre�niewa nigdy nie by�o. 22 sierpnia gen. Kiszczak wyst�pi� w telewizji i o�wiadczy�, �e rozmowy z opozycj� zostan� wznowione, gdy zniknie fala dzikich strajk�w. 26 sierpnia Biuro Polityczne KC PZPR na wniosek gen. Jaruzelskiego uchwali�o przyst�pienie do rozm�w tzw. Okr�g�ego Sto�u. Przygotowanie do spotkania zlecono gen. Kiszczakowi. Gen. Kiszczak og�osi� stosowny komunikat. "Zo- sta�em upowa�niony - stwierdza� on - aby odby� w mo�liwie szybkim czasie spotkanie z przedstawicielami r�norodnych �rodowisk spo�ecznych i pracow- niczych. Mog�oby ono przyj�� form� "okr�g�ego sto�u". Nie stawiam �adnych warunk�w wst�pnych ani co do tematyki rozm�w, ani co do sk�adu uczest- nik�w. Wykluczam jednak uczestnictwo os�b odrzucaj�cych porz�dek prawny i konstytucyjny PRL. Miejsce i termin spotkania mog� by� uzgodnione w drodze wzajemnych konsultacji." Komunikat og�oszono 26 sierpnia po konsultacji w KC przed rozpocz�ciem obrad VIII Plenum KC, kt�re obradowa�o w dniach 27 - 28 sierpnia. "W partii - pisze Rakowski - zapowied� podj�cia rozm�w z opozycj� (...) wywo�a�a nastroje frustracyjne. By�a to reakcja w pe�ni zrozumia�a. Przez siedem lat kierownictwo prowadzi�o polityk� wbijania do g�owy spo�e- cze�stwu, �e Wa��sa jest osob� prywatn�, a� tu nagle okaza�o si�, �e staje si� dla w�adzy wa�nym partnerem (...)" 31 sierpnia odby�o si� spotkanie gen. Kiszczaka z Wa��s� w willi MSW w Warszawie przy udziale biskupa Jerzego D�browskiego i S. Cioska. "Spotkanie to - twierdzi� p�niej gen. Kiszczak - niew�tpliwie mia�o przede wszystkim wymiar spektakularnego aktu poli- tyczno-propagandowego, dyskontuj�c d�ugi okres poufnych kontakt�w i przygotowa�. Odbywa�o si� przecie� nieprzypadkowo z mojej inicjatywy w �sm� rocznic� podpisania porozumie� gda�skich. Atmosfera by�a wi�c bardzo dobra (...). Dosz�o do zbli�enia pogl�d�w dotycz�cych oceny sytuacji w kraju. Uzgodnili�my, �e trzeba zorganizowa� Okr�g�y St�, z grubsza okre�lili�my tematyk� jego obrad oraz ramy uczestnictwa, a tak�e orientacyjny termin, tryb pracy, porz�dek itp." Po spotkaniu Wa��sa wezwa� do przerwania strajk�w. Obie strony by�y zgodne w generalnej kwestii tj. konieczno�ci samego spotkania. Pojawi�o si� natomiast mn�stwo r�nic przy ustalaniu szczeg��w. 621 Opozycja ��da�a przede wszystkim wyja�nienia sprawy legalizacji "Solidar- no�ci". W salach plebanii parafii �w. Brygidy u ks. Jankowskiego w Gda�sku odbywa�y si� permanentne narady i konferencje. Strona rz�dowa postulowa�a, by spraw� legalizacji "Solidarno�ci" od�o�y� na czas p�niejszy. Nie chciano do obrad dopu�ci� niekt�rych os�b (Geremek, Kuro�, Michnik). Wa��sa grozi�, �e bez nich do rozm�w nie przyst�pi. Najtrudniejsza by�a sprawa reaktywowania "Solidarno�ci". "By�a to - wspomina� Kiszczak - niew�tpliwie podstawowa bariera blokuj�ca drog� do okr�g�ego sto�u. Mog�oby si� zdawa�, �e sz�o tylko o s�owa: o to, czy "Solidarno��" niezw�ocznie wznawia jawn�, legaln� dzia�alno��, czy te� w jakim� momencie i pod jakimi� warunkami nast�pi zgoda na jej ponown� rejestracj�. Ot� po stronie w�adz nie by�o w tej sprawie jednomy�lno�ci. Wr�cz przeciwnie, tkwili�my do�� g��boko w paradygmacie polityczno-propagandowym, wyni- kaj�cym z logiki walki politycznej oraz z za�o�enia, �e "Solidarno��" nie istnieje i �e jej reaktywowanie, zw�aszcza jako zwi�zku zawodowego, grozi�oby destrukcj� gospodarki tak dotkliw� w 1981 roku." Przeciw reaktywowaniu "Solidarno�ci" wyst�powa�a znaczna cz�� cz�onk�w partii i licz�ce 7 mln cz�onk�w OPZZ. Biuro Polityczne musia�o liczy� si� z t� opozycj�. Na opory napotyka� te� Wa��sa w swoim obozie. Cz�� aktywu krytykowa�a go za wezwanie do przerwania strajku. Do propozycji gen. Kiszczaka podchodzono z niedowierzaniem. Dopiero 10 sierpnia KKW zaakceptowa�a warunki rozm�w. 11 wrze�nia w Gda�sku odby�o si� czwarte spotkanie zespo�u os�b przyby�ych "na zaproszenie L. Wa��sy". Kszta�towa� si� przysz�y Komitet Obywatelski. "Dyskutowali�my zawzi�cie - pisze Wa��sa - o problemach, kt�re powinny sta� si� celem rokowa� z w�adzami, a tak�e o sk�adzie personalnym naszej delegacji." W dniu 15 IX 1988 r. odby�o si� drugie spotkanie gen. Kiszczaka z Wa��s�. Brali w nim ponadto udzia� ks. Alojzy Orszulik z ramienia Episkopatu, prof. dr A. Stelmachowski i S. Ciosek. Uzgodniono, by w nast�pnym dniu spotka� si� w rozszerzonym sk�adzie w pa�acyku MSW w Magdalence pod Warszaw�. W spotkaniu w dniu 16 wrze�nia wzi�o udzia� 20 os�b; trwa�o ono kilka godzin i nie przynios�o �adnego efektu. Nie dosz�o nawet do uzgodnienia oficjalnego komunikatu o spotkaniu. Ostatecznie postanowiono jednak, by rozm�w nie zrywa�. 19 wrze�nia odby�o si� trzecie spotkanie Kiszczak - Wa��sa przy udziale przedstawicieli Episkopatu i OPZZ. Przyw�dcy opozycji ��dali, by rz�d odst�pi� od represjonowania os�b odpowiedzialnych za zorganizowanie dzi- kich strajk�w w sierpniu 1988 r. W spraw� t� anga�owa� si� Episkopat. Podj�to krytyk� rz�du Rakowskiego, kt�rego oskar�ono o wrogo�� wobec idei "Okr�g�ego Sto�u." 6 pa�dziernika prof. Stelmachowski przedstawi� J. Czyr- kowi notatk� w sprawie "Okr�g�ego Sto�u". Opozycja przedstawi�a list� 75 os�b do udzia�u w rozmowach, w tym 19 do tzw. g��wnego sto�u. By�a to elita 622 umys�owa opozycji. W KC odm�wiono zgody na udzia� w niej Kuronia i Michnika. "Na prze�omie pa�dziernika i listopada 1988 r. - m�wi� gen. Kiszczak - toczy�a si� w gruncie rzeczy rozgrywka polityczno-propagandowa prowadzona po obu stronach g��wnie o to, kt�r� z tych stron uda si� w wiarygodniejszy dla opinii publicznej spos�b obci��y� odpowiedzialno�ci� za zerwanie przygotowa� do Okr�g�ego Sto�u." Rozmowy, kt�re zabrn�y w �lepy zau�ek, pr�bowa� ratowa� Episkopat. W dniu 18 XI 1988 r. dosz�o do kolejnego spotkania na plebanii w Wilanowie na zaproszenie arcybiskupa B. D�browskiego. Brali w nim udzia� bp T. Goc�owski z Gda�ska, ks. A. Orszulik, T. Mazowiecki, Wa��sa, Kiszczak i Ciosek. "Niestety - pisze Wa��sa - by�o to bicie g�ow� o mur. Zar�wno genera�, jak i sekretarz KC PZPR Ciosek, dali mi do zrozumienia, �e "betonowe" si�y partii skutecznie blokuj� ide� otwarcia si� na "Solidarno��", wobec czego ta musi by� odsuni�ta w nieokre�lon� przysz�o��. Poniewa� do�� mia�em w tym momencie wodzenia mnie za nos, postawi�em spraw� na ostrzu no�a: albo termin ponownej rejestracji "Solidarno�ci" zostanie rozstrzygni�ty w okre�lonym czasie, albo nici z rozm�w Okr�g�ego Sto�u. Kiszczak i Ciosek zaperzyli si� wtedy r�wnie� i powiedzieli, �e jak nie, to nie." Rozmowy te relacjonuje tak�e gen. Kiszczak: "Spotkanie to, tylko w wyniku wielkich wysi�k�w mediacyjnych biskupa Goc�owskiego, przynios�o zadawala- j�ce rezultaty. Stanowisko L. Wa��sy wobec wyra�nie dostrzegalnej presji, zw�aszcza radykalnej cz�ci aktywu opozycyjnego, by�o w toku rozm�w ma�o elastyczne. By�o to chyba najdramatyczniejsze z poufnych spotka� przed rozpo- cz�ciem Okr�g�ego Sto�u." Zmontowany ju� 25 pa�dziernika w Jab�onnie st� polecono rozmontowa�. Powsta�o prze�wiadczenie, �e do rozm�w nie dojdzie. W dniu 30 XI 1988 r. odby� si� telewizyjny pojedynek Miodowicz - Wa��sa. Z propozycj� wyst�pi� Miodowicz, wbrew stanowisku kierownictwa partyjnego. Do dyskusji nie by� on jednak przygotowany. Wa��sa natomiast przygotowa� si� do niej starannie, zar�wno od strony merytorycznej, jak i metodycznej, korzystaj�c z pomocy A. Bobera i A. Wajdy. W efekcie po 45 minutach wymiany pogl�d�w przyw�dea "Solidarno�ci" opuszcza� studio jako zwyci�zca. By� to pierwszy, po latach przerwy, wystgp Wa��sy w telewi- zji. Spowodowa� on znaczne spopularyzowanie jego osoby i programu. Wa��sa nabra� pewno�ci siebie. W dniu 18 XII 1988 r. zwo�a� on do Warszawy powa�ne grono os�b (na 135 zaproszonych przysz�o 119) i powo�a� do �ycia Komitet Obywatelski przy przewodnicz�cym NSZZ "Solidarno��". "Mia� on - pisze Wa��sa - stanowi� zaplecze intelektualne oraz kadrowe na wypadek doj�cia do wolnych wybor�w, jak r�wnie� wy�owi� niezale�nych ekspert�w do prowadzenia negocjacji przy Okr�g�ym Stole". Powsta�o 15 Komisji robo- czych. Sekretarzem Komitetu zosta� Henryk Wujec. Po stronie przeciwnej �cis�e kierownictwo partii postanowi�o odwo�a� si� do opinni KC. 20 XII 1988 r. zwo�ano posiedzenie X Plenum KC. Z BP 623 odwo�ano Bary��, Messnera, Mura�skiego, Por�bskiego i Zofi� St�pie�. Z sekretariatu KC odwo�ano A. Wasilewskiego. W sk�ad BP powo�ano profesor�w Mariana St�pnia z UJ i Janusza Reykowskiego z UW. W sk�ad sekretariatu KC powo�ano Zygmunta Czarzastego ze S�upska, Leszka Millera ze Skierniewic. W sprawie "Okr�g�ego Sto�u" nie uzyskano jednak poparcia plenum. Obrady odroczono do po�owy stycznia. II cz�� X Plenum obradowa�a w dniach 16 - 18 I 1989 r. Wi�kszo�� dyskutant�w nadal wypowiada�a si� przeciw pertraktowaniu z Wa��s� i legalizowaniu "Solidarno�ci". Wobec atmosfery panuj�cej na sali obrad w pewnym momencie genera�owie Jaruzel- ski, Kiszczak i Siwicki oraz premier Rakowski podali si� do dymisji. Nie zosta�a ona przyj�ta. Przeszed� natomiast wniosek o wyra�enie wotum zaufa- nia dla kierownictwa. Wi�kszo�ci� 132 g�os�w przeciw 32 g�osom sprzeciwu i przy 14 wstrzymuj�cych si� uchwalono: "Stanowisko KC PZPR w sprawie pluralizmu politycznego i pluralizmu zwi�zkowego". Mimo presji spowodo- wanej gro�b� dymisji Jaruzelskiego 1/3 cz�onk�w KC nie akceptowa�a nowej linii politycznej wobec "Solidarno�ci". Uchwalono te� rezolucj� polityczn�, postuluj�c� eliminowanie pozosta�o�ci systemu stalinowskiego i pe�ne ukszta�towanie pa�stwa socjalistycznej demokracji parlamentarnej i spo�e- cze�stwa obywatelskiego. Uchwa�y X Plenum KC PZPR ostatecznie otwar�y drog� do reaktywowa- nia "Solidarno�ci" i usun�y przeszkody blokuj�ce dalsze rozmowy z opo- zycj�. By�o to wielkie zwyci�stwo opozycji. Znaczna cz�� cz�onk�w partii uchwa�y X Plenum uzna�a natomiast za odej�cie od tradycyjnej linii politycz- nej, zdrad� interes�w mas pracuj�cych, likwidacj� socjalizmu. 13 I 1989 r. przeprowadzono obrady Centralnej Komisji Wsp�dzia�ania Partii i Stronnictw Politycznych (PZPR, ZSL, SD, PAX, ChSS, PZKS), kt�ra uzna�a celowo�� porozumienia z tzw. "konstruktywn�" opozycj�. KKW "Solidarno��" odpowiedni� uchwa�� podj�a 22 I 1989 r. uznaj�c, �e uchwa�a KC stanowi "zasadniczy krok w kierunku dialogu spo�ecznego." Uznano, �e "powsta�a mo�liwo�� negocjacji dotycz�cych spraw "Solidar- no�ci" oraz spraw kraju". 27 I 1989 r. odby�o si� drugie spotkanie w Magdalence, w kt�rym uczestniczy�o 18 os�b. Ustalono, �e rozmowy przy okr�g�ym stole rozpoczn� si� 6 lutego w Sali Kolumnowej Pa�acu Namiestnikowskiego przy Krakows- kim Przedmie�ciu. Otwarcia obrad "Okr�g�ego Sto�u" dokona� gen. Kiszczak. Wzi�o w nich udzia� 57 os�b. Powo�ano 3 zespo�y robocze (stoliki) 1) do spraw gospodarki i polityki spo�ecznej; 2) do spraw pluralizmu zwi�zkowego; 3) do spraw reform politycznych. W zespo�ach powo�ano podzespo�y, grupy robocze itp. Gdy dochodzi�o do spi�� lub zahamowa�, odwo�ywano si� do bardziej kameralnych spotka� Wa��sy z Kiszczakiem lub grupowych rozm�w w Magdalence. 624 Ze strony partyjno-rz�dowej g��wn� rol� spe�niali gen. Kiszczak, prof. J. Reykowski, Baka, Ciosek. Stron� opozycyjn� reprezentowali g��wnie: Wa��sa, Geremek, Mazowiecki, Trzeciakowski. Osobn� grup� tworzyli przedstawicie- le ZSL, SD, PAX, PRON, OPZZ. Obrady trwa�y do 4 kwietnia. Animowa�y uwag� opinii publicznej w Polsce i w �wiecie. "Przyst�puj�c do obrad Okr�g�ego Sto�u - pisze Rakowski - mieli�my na uwadze cele dora�ne i strategiczne. Te pierwsze zamyka�y si� w relegalizacji "Solidarno�ci", przygotowaniu przedterminowych wybor�w do sejmu, po- wo�aniu drugiej Izby parlamentu tj. Senatu, zespoleniu si� zar�wno obQ�u rz�dz�cego, jak i opozycji do przeprowadzenia radykalnej reformy gospodar= czej i zbudowania wsp�lnej platformy wyborczej, �ci�lej - trwa�ej konstrukcji porozumienia narodowego. Wychodzili�my z za�o�enia, �e te dora�ne cele s� mo�liwe do osi�gni�cia, je�li b�d� po��czone ze strategicznymi. Te drugie sprowadza�y si� do zbudowania uk�adu politycznego, kt�ry mia� otworzy� drog� do kompromisu historycznego z konstruktywn� opozycj�. Pod tym okre�leniem rozumieli�my t� cz�� opozycji, kt�ra uznawa�a socjalizm jako ustr�j przysz�o�ci. Oczywi�cie w �adnym wypadku nie mieli�my na my�li tego socjalizmu, jaki istnia� przez dziesi�tki lat." Ob�z patyjno-rz�dowy psychicznie nie by� jednak przygotowany do "Okr�g�ego Sto�u". Partia by�a zdezorientowana. Zwrotu dokonano nagle. Przedstawiciele jej zachowywali si� niepewnie i ust�pliwie. Powszechnie g�oszono, �e kierownictwo zdradzi�o. Gen. Jaruzelskiego oskar�ano o wallen- rodyzm. Bardzo ostro krytykowano g��wnego ideologa "Okr�g�ego Sto�u", J. Czyrka. Natomiast strona przeciwna, stosuj�c kamufla� zdoby�a wiatr w �agle, by�a w ofensywie. Starannie unikano zaj�cia stanowiska w sprawach ustrojo- wych, podejmowano r�ne decyzje taktyczne. Przyw�dcy "Solidarno�ci" zastrzegali si�, �e nie walcz� o w�adz�, �e chodzi im o napraw� socjalizmu. W czasie spotkania z aktywem ZSMP w Gda�sku w dniu 30 I 1989 r. L. Wa��sa m�wi�: "W skali ca�ego kraju nie ma takiej si�y i nawet "Solidarno��" nie jest w stanie lepiej pokierowa� krajem, jak obecne w�adze. Dlatego, �e to nie jest takie proste. Do tego trzeba jeszcze doda� z�o�liwo�� tych, kt�rzy by musieli odda� w�adz�. Mo�emy dzisiaj wymieni� paru kiepskich na lepszych, natomiast nie ma takiej si�y w Polsce, kt�ra mog�aby si� kusi� o przej�cie w�adzy. Niekt�rzy m�wi�, �e to tragiczne, ale taka jest prawda." W podobnym duchu wypowiadali si� inni przyw�dcy "Solidarno�ci". By�a to �wiadoma mistyfikacja celem zmylenia opinii publicznej. W s�owa te uwierzy�o tak�e wielu przedstawicieli obozu rz�dowego w czasie rokowa� w Magdalence i przy "Okr�g�ym �tole". Ustalono, �e sejm zostanie rozwi�zany przed terminem, 4 czerwca odb�d� si� wybory do sejmu i senatu wg wsp�lnie ustalonej ordynacji wyborczej, nowy parlament powo�a nowy rz�d i prezydenta, a w perspektywie uchwali now� konstytucj� pa�stwa. O zmianie ustroju pa�stwa nie by�o mowy. Polska mia�a 625 by� nadal pa�stwem socjalistycznym, rz�dzonym praworz�dnie. Reformy mia�y polega� na zerwaniu z wypaczeniami socjalizmu, ale nie mia�y prowa- dzi� do kapitalizmu. W czasie obrad "Okr�g�ego Sto�u" odbudowano legalne struktury NSZZ "Solidarno��". W dniu 17 IV 1989 r. S�d Wojew�dzki w Warszawie formalnie zwi�zek zarejestrowa�. "Stosunkowo niewielu pracownik�w w poszczeg�lnych zak�adach - pisz� J. Holzer i K. Leski - zapisywa�o si� do niej, nie nast�pi� te� oczekiwany przez wielu rozpad struktur OPZZ w wyniku przechodzenia cz�onk�w oficjalnych zwi�zk�w do "Solidarno�ci"." Obok "Solidarno�ci" dzia�a� jednak ju� Komi- tet przy przewodnicz�cym "Solidarno�ci". Skupia� on wybitnych intelek- tualist�w i ludzi kultury z ca�ego kraju. 7.ROLA KO�CIOLA RZYMSKO-KATOLICKIEGO I GRUP WYZNANIOWYCH W PRZEPROWADZENIU "OKRt GLEGO STOLU" W okresie stanu wojennego Ko�ci� Rzymsko-Katolicki powa�nie roz- budowa� si�, a Episkopat powa�nie wzmocni� swoje wp�ywy. W Polsce istnia�o 27 diecezji i 8201 parafii oraz 45 zakon�w. Zbudowano wiele nowych ko�cio��w, kaplic, seminari�w duchownych. Liezba parafii w ostatnich latach wzros�a o 900, a liczba ko�cio��w i dom�w modlitw o 500. W Polsce znajdowa�o si� 15340 ko�cio��w. W budowie by�o 2239 nowych obiekt�w sakralnych. W s�u�bie ko�cio�a dzia�a�o 22, 4 tys. ksi�y, 9,6 tys. zakonnik�w i 27,4 tys. zakonnic. Za granicami Polski dzia�a�o 4600 ksi�y polskich. Liczba biskup�w w Polsce wzros�a z 84 w 1984 r. do 118 w 1988 r. Powo�ano do �ycia Prymasowsk� Rad� Spo�eczn�. W sk�ad jej wchodzili wybitni uczeni, my�liciele i publicy�ci zwi�zani z Ko�cio�em. Rozbudowano pras� i wydawnictwa ko�cielne. W 1986 r. Episkopat zacz�� domaga� si� zgody w�adz na ponowny przyjazd papie�a do Polski. W tej sytuacji 30 XII 1986 r. przewodnicz�cy Rady Pa�stwa PRL Wojciech Jaruzelski wystosowa� oficjalne zaproszenie. W stycz- niu 1987 r. gen. Jaruzelski zaproszenie to ponowi� w czasie swojej rozmowy z papie�em w Rzymie (13 I 1987 r.). Osobne zaproszenie wystosowa� Episkopat. 14 V 1987 r. Jan Pawe� II zaproszenie przyj��. Termin wizyty ustalono na dni 8 -14 VI 1987 r. Trzecia pielgrzymka papie�a do Polski odbywa�a si� w sytuacji odmiennej ni� druga w 1983 r. Pozycja rz�du uleg�a powa�nemu os�abieniu na skutek braku efekt�w w realizacji reformy gospodarczej. Pozycja osobista papie�a 626 bardzo wzros�a. Ros�a te� nadal pozycja Ko�cio�a w Polsce. Niepewna by�a natomiast sytuacja opozycji. Papie� postanowi� j� dowarto�ciowa�. Ko�ci� powi�za� wizyt� papie�a z II Kongresem Eucharystycznym. Zorganizowano go 57 lat po I Kongresie. G��wne uroczysto�ci organizowano w tych miastach, kt�re odwiedza� papie�. By�y to Warszawa (8 czerwca), Lublin (9), Tarn�w (10), Krak�w (10 -11), Szczecin (11), Gdynia (12), Gda�sk (12), Cz�stochowa (12 - 13), ��d� (13) i ponownie Warszawa (13 -14). W pierwszym dniu wizyty papie� zosta� przyj�ty przez najwy�sze w�adze pa�stwowe na Zamku Kr�lewskim w Warszawie, a wieczorem wzi�� udzia� w otwarciu II Kongresu Eucharystycznego. Nast�pnie odby� wiele spotka�, wyg�osi� wiele kaza� i przem�wie�, spotka� si� z milionami wiernych. Szczeg�lnie okazale wypad�o spotkanie w Gda�sku. Po�rodku pasa startowego dawnego lotniska na Zaspie zbudowano 40 m wysoko�ci o�tarz w kszta�cie staro�ytnej �odzi. W uroczysto�ciach bra�o udzia� oko�o 1 mln os�b. By�a to wielka demonstracja religijno-polityczna. Papie� z�o�y� te� kwiaty pod po- mnikiem stoczniowc�w poleg�ych w grudniu 1970 r. Papie� postanowi� r�wnie� spotka� si� osobi�cie z Wa��s� i jego rodzin�. Sytuacja Wa��sy by�a trudna. Rz�d usi�owa� go zepchn�� do roli "osoby prywatnej". Kardyna� Glemp obawia� si�, by sprawa Wa��sy nie zak��ci�a planu wizyty papie�a i godzi� si�, by przyw�dcy "Solidarno�ci" nie eks- ponowa�. Jak pisze sam Wa��sa, twierdzi� on, �e "pozorna normalizacja jest mu bardziej na r�k� ni�li nasza nieskuteczna aktywno��". "Podobnie uwa�a�a = pisze Wa��sa - cz�� doradc�w ko�cielnych i dzia�aczy opozycji. Niekt�rzy g�osili wr�cz, �e Wa��sa si� sko�czy�, �e odegra� ju� swoj� rol�." Wa��sa do ostatniej chwili nie by� pewien, czy dojdzie do spotkania. Zorganizowano je 11 czerwca wieczorem w Kurii Biskupiej. Trwa�o kilka godzin. "�egnali�my si� - pisze Wa��sa - grubo po p�nocy. Wielki gest zosta� uczyniony. W �wiat, przede wszystkim w Polsk�, mia�a p�j�� nast�pnego ranka relacja o tym, �e si� spotkali�my. "Reprywatyzacja" mojej osoby, tylekro� anonsowana przez rzecznika rz�du, zosta�a po raz kolejny zniweczona." Papie� demonstrowa� swoje polityczne stanowisko. W kolejnych wyst�pieniach zajmowa� stanowisko coraz bardziej jednoznaczne, proopozycyj- ne. "Ws�uchuj�c si� w liczne wyst�pienia papie�a - pisze Rakowski - od- nie�li�my wra�enie, �e s� one bardziej upolitycznione ni� kiedykolwiek w przesz�o�ci. Jaruzelski by� zawiedziony. Tym bardziej, �e w pierwszych dniach stycznia 1987 r., po odbyciu rozmowy z papie�em w jego rzymskiej siedzibie, powr�ci� do kraju zadowolony, bowiem odni�s� wra�enie, �e papie� odwiedzaj�c kraj, nie uczyni nic takiego, co mog�oby odebra� pielgrzymce charakter religijny." W�adze postanowi�y zareagowa� na niepokoj�ce je akcenty w wyst�pieniach papie�a. 13 czerwca do Cz�stochowy delegowano K. Barcikowskiego i S. Cioska. Przekazali oni kardyna�owi Agostino Casaroli wyrazy protestu z powo- 627 du politycznych wyst�pie� papie�a w Polsce. Barcikowski rozmawia� kr�tko bezpo�rednio z Janem Paw�em II. Papie� wzi�� udzia� w 19 nabo�e�stwach i spotkaniach religijnych. Bra�o w nich udzia� wiele milion�w ludzi. Telewizja polska nada�a ��cznie 28 godzin i 40 minut bezpo�rednich transmisji. Du�o wi�cej czasu przeznaczy�o na te cele polskie radio. Wizyta Jana Paw�a II by�a wielk� kampani� polityczn�. Znamionowa�a ona ponowne przej�cie Ko�cio�a od postawy mediacyjnej do postawy popieraj�cej czynn� walk� z re�ymem komunistycznym w Polsce. "Wiem - pisze Wa��sa - �e niekt�rzy chcieliby inaczej widzie� legend� "Solidarno�ci", ale papieska wizyta naprawd� dokona�a prze�omu psychicz- nego w narodzie." Episkopat silnie zaanga�owa� si� w walk� o doprowadzenie do "Okr�g�ego Sto�u". Arcybiskup D�browski i ks. Orszulik odegrali nie- po�ledni� rol� w nawi�zaniu rozm�w przedstawicieli rz�du z opozycj�. Jesieni� 1988 r., kiedy wydawa�o si�, �e rozmowy utkn�y w martwym punkcie, przyw�dcy Ko�cio�a robili wszystko, co by�o mo�liwe do ich podtrzymania. Episkopat przesta� jednak pe�ni� rol� mediatora; przekszta�ci� si� w stron� czynn�. B. Geremek w odpowiedzi na pytanie �akowskiego o rol� Ko�cio�a w rokowaniach na temat "Okr�g�ego Sto�u" stwierdzi�: "Ja nie mia�em wra�enia, �eby Ko�ci� by� po�rednikiem. Ko�ci� by� po naszej stronie. Widzia�em zapisy rozm�w przedstawicieli Ko�cio�a z w�adzami. Sfor- mu�owania r�wnie radykalne jak te, kt�rych sam u�ywa�em, pojawi�y si� w�wczas w ustach przedstawicieli Ko�cio�a. Biskupi zawsze jednak i nas, i w�adze przestrzegali przed zerwaniem kontaktu." Watykan, korzystaj�c z os�abienia ZSRR, podj�� bardziej aktywne kroki celem odbudowy wp�yw�w Ko�cio�a na wschodzie. Szczeg�ln� rol� w tym dziele wyznaczono Episkopatowi polskiemu. Podejmowano r�norodne dzia�ania zmierzaj�ce do odbudowy struktury organizacyjnej Ko�cio�a na Wile�szczy�nie, w Ma�opolsce Wschodniej, na Bia�orusi i w g��bi Rosji. Rzecz znamienna, i� w Polsce nadal nie by�o partii politycznej reprezen- tuj�cej katolick� opini� publiczn�. Z jednej strony nie chcia� tego rz�d. Ale z drugiej strony Episkopat r�wnie� zbytnio nie anga�owa� si� w t� spraw�. Najbli�ej Episkopatu sta�o �rodowisko KUL w Lublinie i "Znaku" w Krako- wie. Du�� popularno�ci� i autorytetem cieszy� si� "Tygodnik Powszechny". W czasie stanu wojennego by� kr�tki czas zawieszony. Po wznowieniu reda- gowa� go nadal Jerzy Turowicz. Niekt�rzy intelektuali�ci reprezentuj�cy to �rodowisko poparli ruch "Solidarno�ci". Tadeusz Mazowiecki zosta� przewo- dnicz�cym grupy doradc�w, redagowa� organ zwi�zku "Tygodnik Solidar- no��", a nast�pnie zosta� internowany. Powa�n� rol� w ruchu katolik�w �wieckich spe�niali: Andrzej Stelmachowski, Andrzej Wielowieyski, Bohdan Cywi�ski. Wydawano czasopisma "Znak" i "Wi�". Konkurowali oni z ateis- tycznie usposobion� grup� doradc�w skupion� wok� Geremka, Kuronia 628 i Michnika. Opierano si� na Klubach Inteligencji Katolickiej. By�o ich ju� 45. G��wne o�rodki znajdowa�y si� w Warszawie, Krakowie, Wroc�awiu i Lub- linie (KUL). Orientacj� prorz�dow� tworzy�y Stowarzyszenie PAX, ChSS i PZKS. Stowarzyszenie PAX, na czele kt�rego sta� R. Reiff, w 1981 r. przesz�o do opozycji. Jednak w 1982 r. grup� Reiffa odsuni�to od kierownictwa, kt�re znalaz�o si� w r�ku grupy Z. Komendera i M. Wrzeszcza. Nowe kierownictwo odbudowa�o stowarzyszenie i jego pras� na bazie prorz�dowej. Proklamowa�o ono przyst�pienie do PRON. Stowarzyszenie dzia�a�o na rzecz umocnienia patriotyzmu, katolicyzmu i socjalizmu. Prowadzi�o aktywn� dzia�alno�� gos- podarcz� w ramach Zjednoczonych Zespo��w Gospodarczych skupiaj�cych 12 zak�ad�w produkcyjnych, dysponowa�o te� w�asnym wydawnictwem. Wydawano pras� ("S�owo Powszechne", "Kierunki", "�ycie i My�l") i druki zwarte. W milionowych nak�adach publikowano Pismo �wi�te, modlitewniki i inne publikacje religijne. Wydawnictwo PAX po�o�y�o du�e zas�ugi w pub- likowaniu opracowa� po�wi�conych historii najnowszej. Du�o t�umaczono z j�zyk�w obcych. W ci�gu 40 lat istnienia wydawnictwa (1949 - 1989) przet�umaczono i wydano oko�o 600 prac obcych. Kolporta� prowadzi� Zesp� Handlu "Veritas". Wok� PAX-u ukszta�towa� si� zesp� pisarzy katolickich uznaj�cych celowo�� wsp�#pracy z PZPR. Byli w�r�d nich m. in. Halina Auderska, Jan Dobraczy�ski, Zygmunt Lichniak, Wojciech �ukrowski. W listopadzie 1956 r. od PAX-u oderwa�a si� grupa publicyst�w, kt�ra utworzy�a Chrze�cija�ski Instytut Spo�eczny. W marcu 1957 r. zacz�li oni wydawa� w�asny tygod ik "Za i Przeciw", a w pa�dzierniku tego� roku za�o�yli ugrupowanie pod nazw� Chrze�cija�skie Stowarzyszenie Spo�eczne (ChSS). Przewodnicz�cym zarz�du ChSS zosta� Jan Frankowski. Nawi�zy- wano do rozwijanych we Francji koncepcji tzw. Nowej Lewicy, kt�ra pr�bowa�a tworzy� syntez� ruchu socjalistycznego, demokratycznego i lewicy chrze�cija�skiej. Ostatecznie ChSS ukszta�towa�o si� jako organizacja nie tylko katolicka, ale og�lnochrze�cija�ska, niezale�na od Ko�cio�a, prosocjalis- tyczna, szukaj�ca kompromisu z rz�dem nie tylko na p�aszczy�nie racji stanu, ale r�wnie� ideologicznej. Wysuwano koncepcje ekumeniczne. W 1968 r. na czele ChSS stan�� Zygmant Filipowicz. Od 1974 r. prezesem ChSS by� Kazimierz Morawski, a na czele Rady Naczelnej sta� Ryszard Zieli�ski. W 1982 r. ChSS zg�osi�o akces do PRON, wesz�o w sk�ad Rady Konsultacyjnej przy przewodnicz�cym Rady Pa�stwa. W sejmie mia�o 7 pos��w, spo�r�d kt�rych 5 by�o katolikami, 1 ewangelikiem i 1 pra- wos�awnym. Dzia�alno�� ChSS finansowa�a Centrala Wytw�rczo�ci i Handlu Dewocyj- nego "Ars Christiana". Dysponowano w�asnym Instytutem Prasy i Wydaw- nictw "Novum", kt�ry publikowa� oko�o 25 ksi��ek rocznie. Organami 629 prasowymi ChSS by�y tygodniki "Za i Przeciw", "Tygodnik Polski", "Tygo- dnik Podlaski" (dla prawos�awnych), przeznaczony dla Polonii miesi�cznik "Hejna� Mariacki". W 1989 r. ChSS przekszta�cono w Uni� Chrze�cia- ja�sko-Spo�eczn� (UChS). W warszawskim �rodowisku "Znaku" w 1967 r. skrystalizowa�a si� grupa opozycyjna Janusza Zab�ockiego, kt�ra utworzy�a O�rodek Dokurnentacji i Studi�w Spo�ecznych (ODiSS). W 1970 r. zacz�to wydawa� miesi�cznik "Chrze�cijanin w �wiecie". Do grupy przy��czyli si� cz�onkowie Klub�w Inteligencji Katolickiej z Lublina (KUL) i Poznania, tworz�c tzw. Neo-Znak. W latach 1980-81 powsta�o wiele nowych Klub�w Inteligencji Katolickiej. Jednocze�nie umocni�y si� procesy polaryzuj�ce pomi�dzy zwolennikami wsp�pracy z PZPR i zwolennikami opozycji. Grupa Neo-Znaku w styczniu 1987 r rzekszta�ci�a si� w Polski Zwi�zek Katolicko-Spo�eczny (PZKS); p " zacz�to wydawa� dwutygodnik, przekszta�cony nast�pnie w tygodnik "�ad. Nawi�zywano do tradycji Stronnictwa Pracy. Jak ju� wspomniano, w 1984 r. w PZKS dosz�o do roz�amu. Zab�ocki i jego zwolennicy pozostali przy ODiSS, natomiast grupa Wies�awa Gwi�d�a pozosta�a w PZKS. Przewodnicz�cym Rady Naukowej ODiSS zosta� prof. dr Czes�aw Strze- szewski, a wiceprezesem R. Bender. Redaktorem "Chrze�cijanina w �wiecie" by� J. Zab�ocki. W tym ruchu chrze�cija�sko-spo�ecznym dzia�ali: Wac�aw Auleytner, Ryszard Bender, Rudolf Bucha�a, Zygmunt Drozdek, Przemys�aw K�osiewicz, ks. dr Joachim Kondziela, ks. dr Ryszard �liwi�ski, prof. dr Czes�aw Strzeszewski, J. Zab�ocki, Konstanty Turowski. ODiSS popiera� PRON i delegowa� swych przedstawicieli do Rady Konsultacyjnej przy przewodnicz�cym Rady Pa�stwa. Jednocze�nie utrzymywano dobre stosunki z Episkopatem oraz z organizacjami katolickimi Europy Zachodniej. Or- ganizowano spotkania "Dialog i Wsp�dzia�anie". Dzia�alno�� O�rodka opie- ra�a si� na dochodach ze sp�ki "Libella". PZKS z Gwi�d�em na czele dysponowa�o pocz�tkowo "�adem". W maju 1987 r. pismo to powr�ci�o jednak do zespo�u ODiSS. PZKS g�osi� celowo�� wsp�dzia�ania katolik�w z pa�stwem socjalistycznym i wsp�pracowa� w PRON; posiada� swoich przedstawicieli w sejmie. Redaktorem tygodnika "�ad" by� Jerzy Skwara. W 1983 r. w Polsce funkcjonowa�o 31 koncesjonowanych wydawnictw katolickich, 8 oficyn wydawniczych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych nierzymskokatolickich oraz Zagraniczne Towarzystwo Biblijne. Spo�r�d tych 31 wydawnictw 27 reprezentowa�a Komisja Episkopatu do Spraw Wydaw- niczych; 4 wydawnictwa reprezentowa�y stowarzyszenia katolik�w �wieckieh. W latach 80-tych wydano 189 tytu��w ksi��ek o ��cznym nak�adzie 4136300 egzemplarzy. W Polsce wychodzi�y 103 tytu�y pism katolickich o jedno- razowym nak�adzie 1903559 egzemplarzy (83 tytu�y ko�cielne i 20 pism 630 ugrupowa� katolik�w �wieckich). W czasie od sierpnia 1980 r. do maja 1983 r. zacz�o wychodzi� (wraz z reaktywowanymi) 21 tytu��w. W nast�pnych latach przyrost nast�powa� wolniej. W dniach 8 - 14 VI 1987 r. w Polsce przeprowadzono II Krajowy Kongres Eu�harystyczny. I Kongres mia� miejsce w 1930 r. II Kongres powi�zano z pielgrzymk� Jana Paw�a II. G��wne uroczysto�ci odbywa�y si� w tych miastach, kt�re odwiedza� papie�. Stanowi�y one kolejne stacje eucharystyczne. W ka�dej z nich eksponowano dwie p�aszczyzny rozwa�a�: parafialn� i centraln�. Organizowano pielgrzymki, konferencje, rozwa�ania problemowe, wyg�aszano homilie. Ka�dy dzie� mia� sw�j g��wny temat rozwa�a�; w ka�dym dniu eksponowano inn� grup� spo�eczn�. W okresie przygotowawczym do Kongresu przez ca�y rok organizowano misje, rekole- kcje, dni skupienia, sesje tematyczne, pr�buj�c w ten spos�b w��czy� do imprez og� ludno�ci katolickiej Polski. Wp�yw polityczny Ko�cio�a w Polsce pr�bowano wielokrotnie por�wny- wa� z rzeczywist� religijno�ci� spo�ecze�stwa polskiego. Masowe uczestnict- wo wiernych w uroczysto�ciach i imprezach ko�cielnych nie �wiadczy ani o znajomo�ci zasad wiary, ani o stopniu uczuciowego przywi�zania do niej. Religijno�� spo�ecze�stwa polskiego ma cz�sto demonstracyjno-manifes- tacyjny, polityczny charakter. Rych�o te� Ko�ci� uzyska� formalne potwierdzenie swych wp�yw�w. 17 V 1989 r. Sejm uchwali� ustaw� o stosunku pa�stwa do Ko�cio�a Katolickiego w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Poniewa� nie odnawiano konkordatu z Watykanem, uchwalono specjaln� ustaw� reguluj�c� prawa Ko�cio�a. Wraz z ni� uchwalono ustawy o gwarancji wolno�ci sumienia i o ubezpieczeniu spo�ecznym duchownych. "Mimo, �e ka�dy z tych projekt�w posiada swoj� specyfik� - m�wi� premier Rakowski, rekomen- duj�c 27 IV 1989 r. projekty - trzeba je rozpatrywa� ��cznie, traktowa� jako jedn�, ca�o�ciow� konstrukcj�. jej zbudowanie nie przysz�o �atwo. Trzeba to powiedzie�. D�ugo trwa� dialog mi�dzy w�adzami pa�stwowymi a kierownic- twem Ko�cio�a Katolickiego oraz innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznanio- wych dzia�aj�cych w naszym kraju. Droga po kt�rej kroczyli�my, by dotrze� do mety, by�a wyboista, pe�na spodziewanych a tak�e nieoczekiwanych zakr�t�w." W nawi�zaniu do II Soboru Watyka�skiego Ko�ci� Rzymsko-Katolicki dzia�a� w duchu ekumenicznym, szukaj�c porozumienia i wsp�pracy z in- nymi wyznaniami i ko�cio�ami. 631 8.AKTYWIZACJA ZAGRANICZNA RZt D�W MESSNERA I RAKOWSKIEGO (1985 - 1989) Bojkot 2e strony pa�stw zachodnich wobe Polski ulega� stopniowemu �agodzeniu. Prze�om nast�pi� w latach I984 - 85, kiedy odwo�ano g��wne ograniczenia i sankcje. Polityk� zagraniczn� zajmowa� si� bezpo�rednio gen. Jaruzelski. Formalnie odpowiadali za ni� szefowie rz�d�w. Realizowali j� ministrowie spraw zagranicznych i handlu zagranicznego. W Biurze Politycz- nym du�y wp�yw na te sprawy mia� J. Czyrek. Jak wspomniano wy�ej, w czasie stanu wojennego wsp�prac� utrzymy- wano z krajami socjalistycznymi oraz Austri� i W�ochami. Do polityki sankcji politycznych nie w��czy�a si� te� Francja, chocia� stosunki z Polsk� ograniczy�a. W styczniu 1984 r. prezydent Reagan przyzna� PLL "Lot" 88 lot�w czarterowych do USA i zni�s� zakaz po�ow�w dla polskiej floty na wodach ameryka�skich. W czerwcu podpisano porozumienie dopuszczaj�ce polskie wyroby stalowe na rynek USA, w sierpniu zniesiono zakaz wymiany nauko- wej, w grudniu Stany cofn�y sw�j sprzeciw w sprawie przyst�pienia Polski do Mi�dzynarodowego Funduszu Walutowego. . W.grudniu 1984 r. do Polski przyby� minister spraw zagranicznych W�och, Giulio Andreotti. Podpisano umow� o wsp�pracy gospodarczej na 5 lat i protok� o wsp�pracy na rynkach trzecich. Podj�to decyzj� o otwarciu instytut�w kultury w Polsce i we W�oszech. 28 V 1985 r., w drodze do Moskwy, w Warszawie zatrzyma� si� premier W�och, Bettino Craxi. Zosta� on przyj�ty przez gen. Jaruzelskiego. W czerwcu tego� roku oficjaln� wizyt� we W�oszech z�o�y� minister spraw zagranicznych PRL, Stefan Olszowski. W lipcu Polmet i FSM w Bielsku Bia�ej podpisa�y kontrakt z koncernem "Fiata" w Turynie w sprawie modernizacji samochodu fiat 126 p. W listopadzie 1984 r. w Polsce planowano te� wizyt� ministra spraw zagranicznych i wicekanclerza RFN, Hansa Dietricha Genschera. W ostatnim momencie cvizyta zosta�a odwo�ana, poniewa� strona polska nie chcia�a zaakceptowa� programu pobytu go�cia niemieckiego w Polsce (sk�adanie wie�c�w na grobach �o�nierzy niemieckich, spotkanie z Wa��s�). Genscher przyby� nieoficjalnie do Warszawy dopiero w marcu 1985 r., zatrzymuj�c si� w drodze do Helsinek. Wobec trudno�ci w porozumieniu si� na szczeblu rz�dowym, w listopadzie 1984 r. powo�ano do �ycia migdzypartyjn� grup� robocz� PZPR i SPD do sprawy budowy zaufania, umocnienia bezpie- cze�stwa i wsp�pracy m�dzynarodowej. W marcu 1985 r., po kilkuletniej przerwie, spotka�a si� polsko-zachodnioniemiecka Komisia Mieszana do Spraw Gospodarczych na swojej V sesji. We wrze�niu tego� roku Akademia 632 Ewangelicka w Loccum zorganizowa�a sympozjum z okazji 20 rocznicy memorandum Rady Ko�cio��w Ewangelickich o sytuacji wyp�dzonych i sto- sunku Niemc�w do ich wschodnich s�siad�w. W listopadzie 1985 r. w Krako- wie, po kilkuletniej przerwie, zebra�o si� IV Forum PRL - RFN. Napi�cia pojawi�y si� te� w stosunkach Polski z NRD. W 1984 r. poszczeg�lne pa�stwa rozszerzy�y pas swych w�d terytorialnych do 12 mil. Powsta�y problemy sporne na tle nowego rozgraniczenia w�d terytorialnych pomi�dzy Polsk� a ZSRR i NRD. Z ZSRR osi�gni�to porozumienie i od- powiedni uk�ad podpisano ju� 17 VII 1985 r. Natomiast z NRD porozumienia nie mo�na by�o osi�gn��. Ro�ci�a ona pretensje do obszaru w�d przeci- naj�cych tor wodny prowadz�cy przez Zatok� Pomorsk� do portu w �wino- uj�ciu i w Szczecinie. Sp�r trwa� do wiosny 1989 r. We wrze�niu 1985 r. w USA przebywa� kardyna� J. Glemp. Gen. W. Jaruzelski 25 IX 1985 r. wzi�� udzia� w 40 jubileuszowej sesji ONZ w Nowym Jorku. Przy okazji spotka� si� z Dawidem Rockefellerem, z przedstawicielami "Polonii" w USA i kardyna�em J. Kr�lem. Kontakt�w z rz�dem USA nadal jeszcze nie by�o. W grudniu 1985 r. gen. Jaruzelski, pe�ni�cy ju� obowi�zki przewod- nicz�cego Rady Pa�stwa, z�o�y� oficjaln� wizyt� w Algierii i Tunisie. Ku wielkiemu zaskoczeniu opinii publicznej 5 XII 1985 r. uda� si� do Francji, gdzie spotka� si� z prezydentem F. Mitterandem. By�o to pierwsze na tym szczeblu spotkanie z jednym z przyw�dc�w pa�stw zachodnich po wprowadzeniu stanu wojennego. Mitterand wykaza� du�o niezale�no�ci i samodzielno�ci. W lutym 1986 r. gen. Jaruzelski og�osi� wywiad w rz�dowej telewizji w�oskiej RAI i w gazecie "I1 Tempo". Naj�ywsze stosunki by�y nadal z W�ochami. W styczniu 1986 r. w Warszawie przeprowadzono Kongres Intelek- tualist�w w Obronie Pokojowej Przysz�o�ci �wiata. Nawi�zywano do do�wiadcze� Kongresu z 1948 r. Podejmowano problemy og�lnoludzkie. W Kongresie brali udzia� przedstawiciele ruch�w pokojowych z ca�ego �wiata. Kongres otwiera� proklamowany przez ONZ "Rok Pokoju". Opozycja podj�a pr�b� storpedowania Kongresu oskar�aj�c rz�d, i� prowadzi dwu- licow� gr�. Z jednej strony stosuje terror wewn�trzny, a z drugiej wyst�puje na forum mi�dzynarodowym z or�dziami pokoju. Wzywano do zbojkotowania imprezy. Pr�by te nie powiod�y si�. Wobec tego w czasie kongresu oko�o 200 pisarzy, naukowc�w i publicyst�w podpisa�o specjalny apel pi�tnuj�cy rz�d: "Przybyli�cie na Kongres - pisano - na zaproszenie rz�du, kt�ry deklaracjami o swojej dzia�alno�ci na rzecz pokoju stara si� ukry� fakt systematycznego naruszania praw cz�owieka i obywatela w naszym kraju." Rz�d oskar�ano o przetrzymywanie ponad 260 os�b w wi�zieniach w skandalicznych warun- kach. Twierdzono, �e w�r�d uwi�zionych "znajduj� si� matki ma�ych dzieci, ludzie chorzy i starzy", �e jedyn� ich win� jest to, "�e wyra�ali uczucia 633 narodu, pozbawionego swych praw". Tekst apelu przet�umaczono na j�zyki obce i wr�czono uczestnikom Kongresu. W kwietniu 1986 r. minister M. Orzechowski z�o�y� oficjaln� wizyt� w RFN. By�a to pierwsza tego typu wizyta po 5 latach przerwy. Znamiono- wa�a ona powr�t do normalizacji. Polska bra�a udzia� w KBWE i innych konferencjach mi�dzynarodowych. Ofensyw� dyplomacji pol�kiej przyni�s� jednak dopiero rok 1987. W stycz- niu do Polski przyby�a oficjalna delegacja Japonii z premierem Jasukiro Nakasone. W dniach 22 - 23 I 1987 r. w Warszawie obradowali sekretarze do spraw mi�dzynarodowych i ideologicznych Komitet�w Centralnych partii komunis- tycznych i robotniczych pa�stw socjalistycznych. Og�oszono wsp�lny komu- nikat. W dniach 24 - 25 marca w Moskwie odby�o si� posiedzenie Komitetu Ministr�w Spraw Zagranicznych Pa�stw-Stron Uk�adu Warszawskiego. Wznowiono oficjalne stosunki z USA. Ju� 6 XI 1986 r. wiceminister spraw zagranicznych PRL, Jan Kinast spotka� si� w Wiedniu z asystentem sekretarza stanu do spraw Europy i Kanady, R. Ridgway'em. Uzgodniono termin wizyty zast�pcy sekretarza stanu Johna C. Whiteheada. Przebywa� on w Polsce w dniach 28 - 31 I 1987 r. Zosta� przyj�ty przez przewodnicz�cego Rady Pa�stwa gen. Jaruzelskiego i premiera Messnera oraz przeprowadzi� rozmowy w MSZ. W styczniu tego� roku we W�oszech bawi�a oficjalna delegacja polska z gen. Jaruzelskim na czele. Min. Orzechowski w lutym 1987 r. przebywa� w ZSRR. Prezydent USA, Ronald Reagan 19 II 1987 r. z�o�y� o�wiadczenie informuj�ce o zniesieniu pozosta�ych restrykcji na�o�onych przez USA na Polsk� oraz przywr�ceniu Polsce klauzuli najwy�szego uprzywilejowania w stosunkach handlowych z USA. W marcu 1987 r. w Wars�awie obradowa�a konferencja ministr�w spraw zagranicznych pa�stw Uk�adu Warszawskiego. W Polsce z�o�yli oficjalne wizyty ministrowie spraw zagranicznych ChRL i Hiszpanii. W marcu (4 - 11) do USA uda� si� sekretarz KC PZPR J�zef Czyrek. Przeprowadzi� on rozmowy z przedstawicielami Kongresu i rz�du USA oraz spotka� si� z wiceprezydentem G. Bushem. Delegacja przebywa�a w Chicago, Filadelfii, Nowym Jorku i Waszyngtonie. Do USA wyjecha�a te� delegacja sejmu z marsza�kiem R. Malinowskim na czele (31 V - 6 VI). 21 III 1987 r. M.S. Gorbaczow i W. Jaruzelski podpisali specjaln� de- klaracj� polsko-radzieck� o wsp�pracy w dziedzinie ideologii, nauki i kultury. W czasie obrad II Kongresu PRON w Warszawie, w dniu 8 V 1987 r. gen. Jaruzelski wyg�osi� przem�wienie, w kt�rym przedstawi� propozycje w spra- wie dalszego ograniczenia zbroje� i zwi�kszenia zaufania w Europie �rod- kowej (plan Jaruzelskiego). Propozycje te dyplomacja polska przed�o�y�a w czasie obrad KBWE w Wiedniu w postaci oficjalnego memorandum rz�du polskiego z 17 VII 1987 r. 634 W czerwcu w Polsce bawi�a oficjalna delegacja ChRL z premierem Zhae Ziyangiem na czele. W miesi�cu tym w Polsce przebywa� te� z pielgrzymk� Jan Pawe� I I. Natomiast gen. Jaruzelski w lipcu z�o�y� oficjaln� wizyt� w Japonii, we wrze�niu w Berlinie, w listopadzie w Grecji i w grudniu na W�grzech. W pa�dzierniku w Pradze obradowali ministrowie spraw zagranicznych pa�- stw Uk�adu Warszawskiego, w listopadzie w Bukareszcie - ministrowie obrony i w grudniu 1987 r. w Berlinie - pierwsi sekretarze KC partii. Premier Messner bra� udzia� w kolejnej sesji RWPG w Moskwie w pa�dzierniku tego� roku. We wrze�niu (26 - 29) na zaproszenie Rady Pa�stwa i rz�du PRL do Polski przyby� wiceprezydent USA, George Bush z �on�. By� on pierwszym tej rangi politykiem USA, kt�ry przyby� do Polski od czasu wizyty prezydenta J. Cartera w 1977 r. Bush przeprowadzi� rozmowy z gen. Jaruzelskim, z�o�y� wizyt� prymasowi Glempowi, spotka� si� z Wa��s� i cz�onkami Klubu Inteligencji Katolickiej. Odwiedzi� te� Krak�w i O�wi�cim, wyst�pi� w telewi- zji. Wiceprezydent Bush podpisa� umow� o polsko-ameryka�skiej wsp�pracy naukowo-technicznej i uzgodni� z MSZ przywr�cenie przedstawicieli obu pa�stw w randze ambasador�w. Kryzys w stosunkach polsko-ameryka�skich zosta� przezwyci�ony. W pocz�tku listopada 1987 r. gen. Jaruzelski wzi�� udzia� w uroczys- to�ciach 70 rocznicy Rewolucji Pa�dziernikowej w Moskwie. Przy okazji odby�o si� spotkanie I sekretarzy komitet�w centralnych partii komunistycz- nych i robotniczych. W grudniu (7 - 19) 1987 r. w Waszyngtonie odby�o si� spotkanie M.S. Gorbaczowa z R. Reaganem. Podpisano o�wiadczenie radziecko-ameryka�skie i uk�ad o likwidacji rakiet �redniego i kr�tkiego zasi�gu z g�owicami atomowymi. Rozpoczyna� si� nowy okres odpr�enia w stosunkach mi�dzynarodowych. 8 I 1988 r. Gorbaczow spotka� si� w Moskwie z przedstawicielami �rodk�w masowego przekazu i przedstawi� obszerny program nowego podej�cia do spraw ideologicznych i propagandy. 8 II 1988 r. oficjalnie zapowiedzia� wycofanie si� ZSRR z Afganistanu (po 10 latach interwencji). W dniach 10 -13 I 1988 r. w Polsce przebywa� H. D. Genscher. Stosunki polsko-zachodnioniemieckie znajdowa�y si� w stanie stagnacji. Wraz z Gen- scherem do Warszawy przyby�a grupa przedstawicieli �wiata biznesu, nauki i kultury. Podj�to pr�b� o�ywienia wsp�pracy. Natomiast premier Messner w kwietniu przebywa� w Moskwie, w czerwcu w Chinach i w lipcu w Pradze na posiedzeniu kolejnej sesji RWPG. Minister Orzechowski w lutym przeby- wa� w ZSRR, w marcu bra� udzia� w konferencji ministr�w spraw zagranicz- nych pa�stw Uk�adu Warszawskiego w Sofii. Na prze�omie stycznia i lutego w Polsce ponownie go�ci� zast�pca sek- retarza stanu USA, J. Whitehead. Omawiano problemy zwi�zane z wsp�- 635 prac� gospodarcz�. Podpisano umow� o cywilnej komunikacji lotniczej. W �lad za tym w lutym (10 - 11) w Waszyngtonie przeprowadzono obrady polsko-ameryka�skiej gospodarczej komisji rz�dowej. Do Polski przybywa�y kolejne oficjalne delegacje ameryka�skie. Stosunki uleg�y znacznemu o�ywie- niu. Podpisano szereg um�w i porozumie�. Na prze�omie czerwca i lipca w USA przebywa� wicepremier Sadowski, kt�ry przeprowadzi� rozmowy finansowe. W lipcu w USA przebywa� min. T. Olechowski. Kontynuowano wsp�prac� z pa�stwami s�siaduj�cymi z Polsk�. 24 czerwca we Wroc�awiu odby�o si� spotkanie gen. W. Jaruzelskiego i E. Honeckera. Podpisano uk�ad pt. "Dzie�o przyja�ni m�odzie�y PRL i NRD". Uk�ad podpisali gen. Jaruzelski i E. Honecker oraz przedstawiciele organizacji m�odzie�owych obu kraj�w na 20 lat. Przewidywa� on rozszerzenie wsp�pracy organizacji m�odzie�owych obu pa�stw. 25 VI 1988 r. og�oszono wsp�ln� deklaracj� o nawi�zaniu oficjalnych stosunk�w pomi�dzy RWPG i Europejsk� Wsp�lnot� Gospodarcz�. W trzy dni p�niej rzecznik prasowy rz�du PRL z�o�y� o�wiadczenie, w kt�rym stwierdzi�, �e Polska "przyj�a t� deklaracj� z g��bokim zadowoleniem". Rada Europejska na sesji w Hanowerze w dniu 28 czerwea stwierdzi�a, �e "stosunki Wsch�d-Zach�d wesz�y w bardzo dynamiczn� faz�". Z zadowole- niem przyj�to proces odpr�enia i rysuj�cego si� porozumienia pomi�dzy ZSRR i USA oraz "postawy wi�kszej otwarto�ci" kraj�w Europy Wschodniej "w stosunkach gospodarczych z Zachodem". W lipcu 1988 r. w Polsce przebywa� Gorbaczow. 14 lipca podpisano wsp�lne o�wiadczenie. "Stosunki polsko-radzieckie - pisano w nim - oparte s� na zasadzie pe�nego przestrzegania suwerennego prawa ka�dego pa�stwa do samodzielnego okre�lenia metod budowy socjalizmu, tempa przeobra�e� spo�eczno-politycznych, podej�cia do rozwi�zywania problem�w, przezwy- ci�ania sprzeczno�ci. Polska i Zwi�zek Radziecki s� zdecydowane wsp�- pracowa� w dzie�e urzeczywistnienia koncepcji socjalizrnu w leninowskim rozumieniu jego humanistycznej natury, w przekonaniu, �e ich aktywne wsp�dzia�anie przyczyni si� do pe�nego ujawnienia ogromnych mo�liwo�ci nowego tistroju w interesie ludzi pracy." Rok 1988 cechowa� si� wielkim post�pem procesu odpr�enia. Szczeg�ln� rol� w procesie tym pe�ni� ZSRR. G�oszona przez Gorbaczowa polityka przebudowy na forum mi�dzynarodowym owocowa�a powa�nymi zmianami. ZSRR zapowiedzia� wycofanie swych wojsk z Afganistanu, uzna� prawo narod�w do samookre�lenia, w tym r�wnie� prawo Niemc�w do ponownego zjednoczenia si�, deklarowa� uznanie pe�nej suwerenno�ci pa�stw obozu socjalistycznego, redukowa� swoje si�y zbrojne. Jesieni� 1988 r. w Polsce nast�pi�a zmiana rz�du. Jak wspomniano, 20 X 1988 r. premier Rakowski wraz z wicepremierem Seku�� udali si� z robocz� wizyt� do Moskwy. Rozmowy te przynios�y pewne efekty w aspekcie ekono- 636 micznym. natomiast nadal nie posuwa�y si� naprz�d sprawy likwidacji "bia�ych plam". Biurokracja radziecka okaza�a si� nieust�pliwa. By� to okres impasu w przygotowaniach do "Okr�g�ego Sto�u". Przy- w�dcy opozycji oskar�ali Rakowskiego, i� hamuje je on celowo. "Rakowski - m�wi� p�niej B. Geremek - z�o�y� partyjnemu kierownictwu obietnice i zaszczepi� nadziej�, i� bez legalizowania "Solidarno�ci" uzyska z Zachodu pomoc gospodarcz�. Liczy� na swoje stare kontakty z politykami europejs- kimi." W pocz�tku listopada do Polski przyby�a M. Thatcher. By�a to pierwsza w historii wizyta premiera W. Brytanii w Polsce. M. Thatcher rozmawia�a z premierem i przewodnicz�cym Rady Pa�stwa, z�o�y�a wizyt� w Gda�sku, spotka�a si� z przedstawieielami opozycji. Pani premier by�a znana z bezwzgl�dnego stosunku do ruchu zawodowego. "Przedstawiono mnie - pisze Rak�wski - jako zwolennika thatcheryzmu, kt�ry sta� si� podobno moim wyznaniem wiary lat osiemdziesi�tych. Pisano, �e chc� skorzysta� z jej obecno�ci w Polsce, by uzyska� uznanie dla polityki wolnego rynku, a tak�e walki ze zwi�zkami zawodowymi (...). Na �adne tego rodzaju poparcie ani przez chwil� nie liczy�em (...)." W dniach 9 - 12 XII 1988 r. L. Wa��sa, w towarzystwie B. Geremka i A. Wielowieyskiego, przebywa� w Pary�u. Wzi�� udzia� w uroczysto�- ciach z okazji 40 rocznicy uchwalenia Deklaracji Praw Cz�owieka. Zosta� przyj�ty przez prezydenta F. Mitteranda. By�a to swoista nobilitacja "Soli- darno�ci" i jej przyw�dc�w. Rosyjski dysydent, Lew Timofiejew powiedzia� w�wczas, �e nie by�oby Gorbaczowa i Sacharowa w Pary�u, gdyby nie polska "Solidarno��". "Dla mnie - wspomina� Geremek - by� to moment zupe�nie prze�omowy w tym sensie, �e pierwszy raz tak dobitnie i jedno- znacznie u�wiadomi�em sobie i pierwszy raz rzeczywi�cie uwierzy�em w t� nasz� szczeg�ln� pozycj� polegaj�c� na otwarciu i wyznaczeniu drogi prowadz�cej od komunizmu do europeizacji Europy Wschodniej (...)." Natomiast premier Rakowski podj�� pr�b� ratowania socjalizmu w Polsce. W ko�cu listopada 1988 r. uda� si� do Austrii i podj�� stara- nia o pomoc ekonomiczn� dla Polski. W pocz�tku grudnia przebywa� z robocz� wizyt� w NRD. 21 I 1989 r. premier Rakowski uda� si� do RFN na uroczysto�ci b. kanclerza Willy Brandta. Stosunki z RFN by�y nadal napi�te; wiele spraw by�o nie uregulowanych. Planowana na rok 1988 wi- zyta kanclerza Kohla w. Polsce nie dosz�a do skutku. Konieczna by�a powa�niejsza interwencja przyspieszaj�ca prac� ekspert�w. W czasie uro- czysto�ci urodzinowych Brandta premier Rakowski spotka� wielu polity- k�w niemieckich i innych, przeprowadzi� te� szereg rozm�w, w tym kilkugodzinn� rozmow� z Kohlem. Ustalono pe�nomocnik�w upowa�- nionych przez obu szef�w rz�d�w do przygotowania porozumienia. Pe�no- mocnikiem Kohla zosta� Horst Teltschik, a Rakowskiego Ernest Kucza. 637 Powo�ano 3 zespo�y robocze planuj�c, by wszystkie problemy dwustronne zosta�y wyja�nione do maja 1989 r. Omawiano wsp�prac� gospodarcz�. Kanclerz planowa� przyjazd do Polski w maju tego roku. Z wizyt� do Polski wybiera� sig r�wnie� prezydent RFN, Richard Weizsacker. Chcia� on spotka� si� z gen. Jaruzelskim na Westerplatte w dniu 1 IX 1989 r. Plany te nie dosz�y do skutku. Genera� Jaruzelski w towarzystwie wicepremiera Patorskiego i sekretarza KC J. Czyrka, w lutym 1989 r., z�o�y� wizyt� w Czechos�owacji. Prze- prowadzono szereg rozrn�w i og�oszono wsp�lny komunikat. Premier Rako- wski w lutym przebywa� we Francji, a w marcu w Iraku i Kuwejcie. W czerwcu tego� roku gen. Jaruzelski z�o�y� wizyt� w Kr�lestwie Belgii. 17 kwietnia 1989 r. prezydent USA G. Bush wyg�osi� przem�wienie precyzuj�ce nowe zasady polityki wobec Polski. Obiecywa� on pomoc gos- podarcz� i polityczn�, je�li Polacy kontynuowa� b�d� reformy. "Je�eli eksperyment Polski powiedzie si� - m�wi� Bush - mo�e inne kraje p�jd� jej �ladem. W sytuacji, gdy nadal musimy prowadzi� zr�nicowan� polityk� wobec kraj�w Europy Wschodniej, Polska udziela nam wszystkim dw�ch lekcji. Po pierwsze, nie mo�e by� post�pu bez znacznej liberalizacji politycznej i ekonomicznej. Po drugie, pomoc z Zachodu przyjdzie wraz z liberalizacj�. Nasi przyjaciele i sojusznicy europejscy podzielaj� t� filozofi�.' W maju w USA przebywali przedstawiciel opozycji B. Geremek i sekretarz KC PZPR J. Czyrek. Obie strony ubiega�y si� o poparcie USA. Czyrek zosta� przyj�ty przez prezydenta G. Busha; przekaza� list od gen. Jaruzelskiego. 22 V 1989 r. Polska podpisa�a z NRD uk�ad w sprawie rozgraniczenia obszar�w morskich w Zatoce Pomorskiej. Uznano w nim, �e: "P�nocny tor przej�ciowy do port�w Szczecin i �winouj�cie w ca�ym jego przebiegu oraz kotwicowiska znajduj� si� na morzu terytorialnym PRL b�d� na morzu otwartym." Uk�ad ten zamyka�, trwaj�ce od 1984 r., spory i nieporozumienia w tej kwestii. W maju 1989 r. w Polsce przebywa� prezydent W�och, Francesco Cossiga, a w czerwcu prezydent Francji, F. Mitterand. Wsp�praca polsko-w�oska i polsko-francuska uk�ada�y si� dobrze. Cossiga odwiedzi� Warszaw�, Kra- k�w, Cz�stochow� i O�wi�cim. W czasie jego pobytu podpisano umow� o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji, porozumienie w spfawie refinansowania polskiego zad�u�enia, w sprawie retransmisji programu tele:- wizyjnego RAI, protok� o konsultacjach politycznych. Pracowano intensywnie nad lepszym u�o�eniem stosunk�w z RFN. Roz- mowy przeci�ga�y si�, poniewa� strona polska odmawia�a uznania istnienia mniejszo�ci niemieckiej w Polsce, ��da�a jasnego uznania granicy na Odrze i Nysie, wysuwa�a problem odszkodowa�, itp. Poprawie ulega�y stosunki z USA. W maju w Polsce przebywa� prof. dr. Z. Brzezi�ski, a w lipcu (9 - 10) prezydent Bush z ma��onk�. 638