plik


tytuł: "MASAŻ - Techniki wschodu i zachodu Krok po kroku" autor: Lucinda Lidell tytuł oryginału: "The New Book of Massage" Z języka angielskiego przełożył: prof. dr Stefan Kruś tekst wklepał: dunder@poczta.fm Współautorzy: Sara Thomas (masaż) Catola Betesford-Cooke (shiatsu) Anthony Portet (refleksologia) Układ: Pattick Nugent Uwaga. Jeżeli cierpisz na jakąś chorobę albo jesteś w ciąży, nie możesz podjąć żadnych ćwiczeń opisanych w tej książce bez zasięgnięcia opinii lekarskiej. Starannie przeczytaj wszystkie wskazówki i ostrzeżenia. Ani autorzy, ani wydawca nie mogą przyjąć odpowiedzialności za szkody, jakie mogą być skutkiem niezastosowania się do tych wskazówek. Redaktor merytoryczny: Barbara Andrzejewska Redaktor techniczny wydania polskiego: Elżbieta Kasprzak Korektor: Barbara Zamorska © Gaia Books Ltd, Londyn © for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza „Delta W-Z", Warszawa tel./fax O (prefiks) 22 858-24-18 Skład i łamanie: »Coronei« Warszawa Druk i oprawa: Przedsiębiorstwo Wydawniczo-Poligraficzne „Gryf1' SA Ciechanów Wszystkie prawa zastrzeżone przez Wydawnictwo Gaia, łącznie z prawem powielania całości lub części w jakiejkolwiek postaci ISBN 83-7175-401-9 Coś o tej książce... Nowy przewodnik „Masaż" trzech różnych metod leczniczych, mianowicie masażu, shiatsu i reflek-sologii. Niezależnie od tego, której z nich chcesz się uczyć, musisz przeczytać rozdział pt. „Początek" (str. 18-25), zawierający uwagi praktyczne, podstawowe dla wszystkich trzech metod, i „Dotyk drugiego człowieka" (str. 152-165), przedstawiający zastosowanie technik różnych w zależności od wieku i specjalnych wskazań. Uwaga. W części dotyczącej masażu osoby masowane są pokazywane nago, ponieważ książka jest przeznaczona głównie dla partnerów lub bliskich przyjaciół. Korzystając z masażu profesjonalnego będziesz zawsze przykrywać ciało prześcieradłem (str. 38-39). Ostrzeżenie. Jeżeli masz wątpliwości na temat stanu swego zdrowia, korzystaj zawsze z porady lekarza i przestrzegaj ostrzeżeń i przeciwwskazań podanych w tej książce. Słowo wstępne Masaż jest prawdopodobnie najstarszą i najprostszą spośród wszystkich metod postępowania lekarskiego. W kulturach z tradycjami, zwłaszcza na Wschodzie, jest rzeczą naturalną, że ludzie w każdym wieku regularnie korzystają z masażu. Na Zachodzie z kolei zawsze doceniano znaczenie masażu w sporcie, ale świadomość jego korzystnego działania dopiero obecnie zaczyna obejmować coraz szersze grupy społeczne. Zbyt często odczuwamy obawę wzajemnego dotykania się. Badania a ono przecież jest podstawą masażu. Ostatnio stwierdzono, że sam akt masażu poprawia nastrój pacjenta i przyspiesza zdrowienie. Potwierdzają to moje własne obserwacje kliniczne. Będąc masażystą odkrywa się, że masaż zawiera wiele elementów psychologicznych. Masujący wczuwa się w doznania osoby, znajdującej się „pod jego rękami". Każdy dobry masażysta wie, że tkwi to w przeświadczeniu: „jestem tu, aby pomagać". Korzyścią jest również to, że masaż jest przyjemny zarówno dla masowanego, jak i dla masującego. Potwierdzono naukowo, że głaskanie zwierzęcia udomowionego działa na nie uspokajająco i obniża mu ciśnienie krwi. Takie samo znaczenie ma głaskanie ludzi. Masaż ma stymulować lub uspokajać. Zależy to od szybkości i głębokości ruchów. Dlatego może on powodować, że osoba masowana odczuwa stan gotowości do biegu maratońskiego albo odwrotnie - jest rozluźniona i przysypiająca. Masaż relaksuje, łagodzi ból głowy, usuwa napięcie i ból mięśni, przezwycięża bezsenność. Oprócz tego stwarza warunki do zdrowienia, pobudzając dobry nastrój. Wielu moich pacjentów jest przekonanych, że wynikająca z masowania przyjemność sama w sobie stanowi środek leczniczy. Masażu dającego te korzyści łatwo się nauczyć. Jest to umiejętność, którą każdy może zdobyć, w zasadzie bowiem rozwija ona to, co wszyscy robimy instynktownie: gładzimy czoło, kiedy jesteśmy zmęczeni albo odczuwamy ból głowy, głaszczemy główkę lub twarz dzieci, aby je podnieść na duchu, dodaje nam siły trzymanie ręki przyjaciela, rozcieramy bolącą okolicę, co równa się głaskaniu zwierzęcia. Celem tej książki jest udzielenie pomocy w rozwijaniu tego naturalnego działania. Masażem można nazwać każdą powtarzającą się czynność dotykania, która przynosi miłe doznanie albo podtrzymuje dobre zdrowie. W książce tej są opisane trzy różne techniki: masaż jako taki, w którym ruchy są rozległe i płynne, shiatsu — wschodnia metoda uciskania, analogiczna z akupunkturą, i refleksologia, wpływająca na wszystkie części ciała poprzez pobudzanie ośrodków znajdujących się w stopach. Nowa Książka o masażu stanowi więc świetne wprowadzenie do przedmiotu. Z jej pomocą każdy może podjąć rozwijanie leczniczych właściwości własnych rąk. Pamiętaj, że życie może pozbawić cię energii, ale masaż ją przywróci. SPIS TREŚCI 10 Wprowadzenie 19 Początek 20 Tworzenie właściwego otoczenia 22 Dawanie i przyjmowanie 24 Koncentrowanie się 27 Masaż 28 Smarowanie olejkiem 30 Ruchy podstawowe 36 Podstawowy cykl masażu 38 Przykrycia i podkładki 40 Plecy 46 Tylna powierzchnia nóg 52 Barki, szyja i głowa 58 Twarz 63 Ramiona i ręce 68 Przednia strona tułowia 72 Przednia powierzchnia nóg 76 Łączenie 78 Zestawienie zabiegów 81 Shiatsu 82 Ki 86 Wschodnia droga do zdrowia 88 „Narzędzia" i techniki 90 Podstawowe sekwencje shiatsu 92 Plecy 96 Biodra 100 Tylna i boczne powierzchnie nóg 106 Tylna strona barków 110 Przednia strona barków i szyi 114 Głowa i twarz 118 Ramiona i ręce 122 Hara 126 Przednia i przyśrodkowa strona nóg 130 Zestawienie technik shiatsu 131 Punkty uciskania w masażu 133 Refleksologia 134 Teoria i podstawy 136 Strefy odniesienia na stopie 138 Techniki podstawowe 142 Cykl zabiegów na stopie 148 Mapa stref odniesienia na ręce 150 Cykl zabiegów na ręce 153 Dotyk drugiego człowieka 155 Macierzyństwo 156 Niemowlęta 160 Złoty wiek 162 Masaż i wysiłek fizyczny 164 Automasaż 167 Odczytywanie ciała 168 Podziały i asymetrie 170 Stopy i nogi 172 Miednica 173 Brzuch 174 Klatka piersiowa 175 Barki i ramiona 176 Szyja, głowa i twarz 178 Mowa ciała 180 Anatomia 188 Aura i ośrodek energii 191 Skorowidz 192 Podziękowania * * * Wprowadzenie Każdy potrzebuje odpoczynku, wyzwolenia się od tyranii czasu. Słuchanie muzyki, wpatrywanie się w ruch chmur na niebie, rozgrzebywanie piasku na plaży w poszukiwaniu kamyczków lub muszelek — wszystko to uspokaja umysł i pozwala odzyskać poczucie własnej osobowości w warunkach chwilowego braku zagrożenia. Będąc dziećmi wdrapujemy się na drzewa i biegamy boso. Żyjemy zgodnie ze swoją naturą, nie mamy kłopotów z własną osobą. Wraz z upływem lat poświęcamy coraz więcej i więcej czasu życiu wewnętrznemu. I oto nastaje czas na odbudowę równowagi i powrót do własnego ciała poprzez ponowne odkrycie sztuki oddychania. Jest to język wszechstronny, można go używać do leczenia i przywracania pewności siebie, do łagodzenia bólu i niweczenia napięcia, ale nade wszystko do uświadomienia sobie, że poddajemy się czyjejś opiece. Podobnie jak polana leśna, daje nam to czas na oddech i odpoczynek. Masaż jest środkiem przeciwdziałającym nieubłaganej presji pracy i kłopotów domowych. Dla zbyt wielu z nas sztywność mięśni i ból są doznaniami życiowymi, do których jesteśmy przyzwyczajeni. Często dopiero podczas masażu zdajemy sobie sprawę z tego, że nasze mięśnie są stwardniałe oraz że tak dużo energii zużywamy w stanach napięcia. Masaż może być drogą do odkrycia siebie, ukazania, jak się człowiek czuje, będąc zrelaksowanym i w zgodzie z samym sobą, może pozwolić doznać przyjemności z ciała swobodnie oddychającego, stojącego lub będącego w ruchu. Masaż, przeszłość i teraźniejszość Od tysięcy lat pewne formy masażu lub nakładania rąk były stosowane w leczeniu lub łagodzeniu dolegliwości u chorych. Dla starożytnych lekarzy greckich i rzymskich masaż był jednym z głównych sposobów uśmierzania bólu. W początku V wieku przed nar. Chr. „ojciec medycyny", Hipokrates, pisał: „lekarz musi mieć wielorakie umiejętności, lecz obowiązkowe jest rozcieranie... Może ono zwiększyć moc rozluźnionego stawu albo rozluźnić staw zanadto zesztywniały". Pliniusz, wielki rzymski przyrodnik, był regularnie rozcierany, co miało na celu przeciwdziałanie dychawicy, a Juliusz Cezar, cierpiący na padaczkę, był codziennie poddawany oszczypywaniu całego ciała, łagodzącemu jego nerwobóle i bóle głowy. Po upadku Rzymu w V w. po nar. Chr. postęp medycyny był w Europie bardzo niewielki. Arabowie przejęli badania naukowe i nauczanie od świata klasycznego. Avicenna, arabski filozof i lekarz z XI w., zapisał w swoim Kanonie, że celem masażu jest „rozpraszanie zużytych substancji, znajdujących się w mięśniach, a nieusuwanych poprzez operacje". Niewiele o masażu słychać w Europie średniowiecznej, co się wiązało z pogardą dla rozkoszy ciała. Masaż odżył w XVI w., głównie dzięki lekarzowi francuskiemu, Ambrożemu Parę. Później, na początku XIX w. Szwed, Per Henrik Ling stworzył to, co się teraz nazywa gimnastyką szwedzką. System ten łączył znajomość ćwiczeń i fizjologii z technikami chińskimi, egipskimi, greckimi i rzymskimi. W 1813 r. powstał w Sztokholmie pierwszy zakład, oferujący masaże jako jeden z zabiegów. Zakłady i uzdrowiska tego typu rozprzestrzeniły się na całym kontynencie. W naszych czasach zalety masażu stale znajdują potwierdzenie. Stosowanie go kwitnie i rozwija się w świecie Zachodu, zarówno wśród praktyków bez przygotowania teoretycznego, jak i zawodowców. Na Wschodzie zawsze bardziej niż na Zachodzie ceniono lecznicze właściwości masażu i stosowano go bez przerw od najdawniejszych czasów. Prawdopodobnie różnica w podejściu do masażu między Wschodem a Zachodem wynikła z rewolucji naukowej, jaka nastąpiła na Zachodzie około 250 lat temu. Spowodowała ona, że dawne poglądy o jedności ciała z umysłem i duchem zarzucono jako nienaukowe. Ciało człowieka zostało uznane za rodzaj niezwykle skomplikowanej maszyny, którą mogą obsługiwać i podtrzymywać jedynie ludzie wysoko wyspecjalizowani, a więc lekarze. Na Wschodzie takie podejście toruje sobie drogę dopiero ostatnio. Ciągle jeszcze biedni ludzie tych krajów pragną instynktownie „lepszego nacierania" i hołdują umiejętnościom opracowywanym i udoskonalanym przez długą tradycję. Łączy się tu znajomość zasad medycyny Wschodu, wsparta autorytetem „bosonogiego doktora", z technikami ręcznymi, w tym np. składaniem kości. Z masażu tradycyjnego wyrósł w Japonii shiatsu, a po uzyskaniu uznania wzbogacił się przejęciem wiedzy z klasycznej teorii akupunktury i z zachodniej wiedzy o osteopatologii i chiropraktyce, które ostatnio dotarły do Japonii. Natomiast nieznane są początki refleksologii. Mogła się ona rozwinąć z prastarej wiedzy Wschodu na temat leczenia uciskaniem pewnych punktów ciała. Choć dokładne początki refleksologii nie są znane, wydaje się jednak, że korzystano z niej w starożytnym Egipcie. Dowodzą tego obrazy na sarkofagu lekarza, zamieszczone na stronie 13. Historyczne dowody stosowania refleksologii, masażu i shiatsu: (na górze) malowidło z sarkofagu lekarza z Saqqara w Egipcie, powstałe około 2330 r. przed nar. Chr.; (poniżej) rycina z Kanonu Avicenny (980-1037'po nar. Chr.); Mowa dotyku Dotykanie oznacza kontakt - stosunek do wszystkiego, co znajduje się poza granicami naszego ciała, do ziemi pod stopami. Dla ludzi i zwierząt dotykanie ma znaczenie życiowe. Przywraca ono pewność siebie, sprawia ciepło, przyjemność, wygodę, odnawia siły życiowe. Mówi nam, że nie jesteśmy sami. Spośród wszystkich zmysłów dotyk rozwinął się pierwszy, jako niemowlęta przede wszystkim dotykaniem uczymy się świata i poznajemy jego sens, a pełne miłości dotykanie przez rodziców jest istotne dla naszego rozwoju, jak długo jest zaspokojone pragnienie dotykania i bycia dotykanym, tak długo rośniemy zdrowi, jeżeli tego nie doznajemy, nasz rozwój może być upośledzony. Przytulanie i głaskanie w dzieciństwie pomagają nam w budowie właściwego własnego obrazu, wzbudza uczucie, że jesteśmy dotykani, ponieważ akceptuje się nas i kocha. Ponad 35 lat temu psycholog amerykański, S.M. Jourard, udowodnił, że nasza świadomość tego, jak często jesteśmy dotykani przez innych ludzi, jest w sposób oczywisty proporcjonalna do samooceny naszej wartości. Doświadczenia z potomstwem małp dowodzą, jak istotny jest kontakt fizyczny z ciepłą, opiekuńczą matką i odwrotnie, jak porażające fizycznie i emocjonalnie może być pozbawienie dotykania. Całe nasze poczucie rzeczywistości opiera się na zmyśle dotyku. W naszym społeczeństwie pozbawienie kontaktu z innymi ludźmi jest karą — największą ze wszystkich jest skazanie na samotność. Kiedy nie wolno nam dotykać ani doznawać dotykania, czujemy się osamotnieni do bólu i zastraszeni. W niedawnych amerykańskich badaniach medycznych pacjenci pozbawieni kontaktu za pośrednictwem skóry twierdzili, że odczuwają ostrą izolację, odcięcie od ciepła ludzkiego dotyku. Dotykanie jest mową, z jakiej korzystamy instynktownie do przekazywania uczuć, do okazywania innym, że są kochani, potrzebni i doceniani. „Trzeba to rozetrzeć" - oto nasza naturalna odpowiedź na skargę dziecka, że się uderzyło albo nabiło sobie guza. Ręce same kładą się na rozgorączkowanym czole albo łagodzą ból brzuszka czy głowy. Podobnie ból emocjonalny wywołuje natychmiastową reakcję. Biorąc na ręce, pieszcząc, głaszcząc, przekazujemy sympatię, zrozumienie, przywracamy poczucie pewności siebie. Osamotnieni albo cierpiący kołyszemy i pieścimy się sami, kładziemy ręce na zmęczoną głowę, podświadomie masujemy bolące kończyny. Obejmujemy się wzajemnie po prostu z przyjaźni w celu przekazywania naszego szczęścia i radości. Czy nie odbiegamy jednak daleko od naszego instynktu, korzystając z mowy przez dotyk jedynie w przypadku płaczu z bólu albo zatroskania lub też w związku z pożądaniem płciowym? Czy nie obawiamy się okazywać dotykaniem jedynie uczucia, chęci przyniesienia ulgi albo leczenia? Masaż, shiatsu i refleksologia W książce tej pokażemy, jak można korzystać z technik dotykania nie tylko do rozluźniania i poprawiania dobrego samopoczucia członków rodziny i przyjaciół, ale do pogłębiania rozumienia samego siebie i innych. Trzy metody leczenia dotykaniem - masaż, shiatsu i refleksologia — różnią się znacznie wynikami i sposobem stosowania. Wszystkie trzy wykorzystują zdolność regeneracyjną ustroju, pobudzając ją u każdego indywidualnie. Proponujemy zaczynać uczenie się leczenia od tej metody, która najbardziej pasuje do twojego temperamentu. Chyba najłatwiejszy do opanowania jest masaż, ponieważ polega on na ruchach, wykonywanych przez każdego w sposób naturalny. Shiatsu i refleksologia wymagają bardziej precyzyjnego podejścia. Masaż obejmuje systematyczne gładzenie, ściskanie i ugniatanie tkanek miękkich całego ciała, aby je doprowadzić do stanu całkowitego rozluźnienia. Osoba masowana jest naga albo ubrana częściowo. Skórę natłuszcza się olejkami. Po nauczeniu się podstawowej kolejności działań zaczniesz postępować zgodnie z własną intuicją i dostosujesz techniki do potrzeb masowanego. Podczas masażu twoje ręce płyną w sposób ciągły po rozległych powierzchniach ciała, natomiast w shiatsu i refleksologii większość czasu poświęca się uciskaniu małych powierzchni lub punktów. Shiatsu jest japońskim systemem leczenia fizycznego, z użyciem palców rąk — w tym kciuka, łokci, kolan albo stóp. Różni się on od masażu podstawową zasadą: o ile masaż działa głównie na mięśnie, więzadła oraz ścięgna i wpływa szczególnie na równowagę między krwią a chłonką, o tyle shiatsu koncentruje się na punktach uciskania (tsubos), aby równoważyć energię życiową ki w meridianach. Ponieważ w obu omawianych technikach uwzględnia się całe ciało, shiatsu może obejmować układy: mięśniowy, krążenia krwi i chłonki, a podczas masażu bywają dotykane punkty uciskania i meridiany. Shiatsu wykonuje się u pacjenta ubranego. Shiatsu jest szczególnie skuteczny w medycynie zapobiegawczej i przywracaniu energii ludziom osłabionym lub w okresie ich rekonwalescencji po chorobie. W refleksologii korzysta się z kciuka oraz innych palców ręki i oddziałuje się na małe punkty („reflexes") na stopach. Te punkty mają połączenia z różnymi częściami ciała. Tak więc wpływając na nie, oddziałujesz w rzeczywistości na całe ciało. Głównym pożytkiem z refleksologii jest rozluźnienie, ale także poprawienie ukrwienia i działania bodźców nerwowych. POCZĄTEK Aby podjąć praktykę masażu, wszystkim, czego potrzebujesz, są: troskliwość i wrażliwość, trochę czasu i energii oraz para dobrych rąk. Niezależnie jednak od decyzji, której metod dotykowych chcesz się uczyć, pewne ważne zasady wspólne odnoszą się do każdej z nich. Po pierwsze, warto jest zadać sobie trud opracowania najpierw scenerii, żeby być dobrze przygotowanym do działania, zanim się je rozpocznie. Niech pokój będzie ciepły i przytulny, wyposażony w poduszki, jaśki, pledy, prześcieradła i ręczniki, olejki lub puder, które powinny być pod ręką. Przerwałoby się przecież ciągłość postępowania, gdyby się musiało zrobić przerwę na szukanie piecyka albo uzupełnienie olejku. Cały sens ćwiczenia zostałby zniweczony, gdyby osoba masowana nie mogła się rozluźnić tylko dlatego, że jest jej zimno lub niewygodnie. Pomyśl także o tym, czego mógłbyś potrzebować dla własnej wygody. Aby dobrze wykonać masaż albo shiatsu, trzeba założyć ubiór, umożliwiający swobodę ruchu. Podczas każdej zmiany pozycji w czasie zabiegu musisz czuć się rozluźniony. Nigdy nie działaj w pozycji nawet trochę niewygodnej, myśląc, że ta niewygoda minie. Ona nie przeminie, a twoje napięcie przekażesz partnerowi. Twoja wygoda, jako osoby dającej, wiąże się ściśle z twoją postawą i oddechem. Czy siedzisz, czy klęczysz, czy też stoisz, musisz mieć poczucie równowagi i rozluźnienia. Aby umożliwić swobodny przepływ leczącej energii, należy mieć wyprostowane plecy, nigdy nie pochylone lub zgięte. Ruchy wykonywać, rozpoczynając od brzucha i miednicy, uciskać siłą całego ciała, a nie wyłącznie rąk i ramion. Jeżeli będziesz oddychać w sposób pełny i pozwolisz ciału „tańczyć" podczas poruszania się, unikniesz napięcia oraz zmęczenia i zakończysz zabieg, mając tyle samo siły co przed jego rozpoczęciem. Kluczowe dla powodzenia każdej terapii dotykowej są stan twojego umysłu i postawa partnera. Powinieneś uważać każdą sesję za nowe doświadczenie i okazywać każdemu opiekuńczość, zainteresowanie i szacunek. Przed podjęciem zabiegu powiedz biorcy, co zamierzasz robić i zorientuj się, czy są jakieś szczególne problemy. Zachęć partnera do przerywania zabiegu, jeżeli poczuje się on niewygodnie albo poskarży się na zbyt lekkie lub silne uciskanie. Natomiast nie wdawaj się w rozmowy. Straciłbyś wtedy koncentrację i dokładność spokojnego, zogniskowanego dotykania na rzecz nadużywanej gadaniny o dniu powszednim. Nigdy nie podejmuj się zabiegu, gdy jesteś w złym nastroju, rozgniewany albo gdy się źle czujesz. Traciłbyś wtedy energię, a twój zły humor udzielałby się pacjentowi. Do zachowania prawidłowej postawy pomogłoby ci trwanie w koncentracji i poświęcenie pacjentowi całej uwagi. Wielu z nas spędza znaczną część życia na rozpamiętywaniu przeszłości lub niezobowiązującej trosce o przyszłość, tracąc to, co dzieje się właśnie teraz. We wszystkich terapiach dotykaniem istotne jest myślenie o tym, co dzieje się w tej chwili, bo oderwanie się myślą w inne rejony osłabi lub inaczej skieruje leczącą energię, przekazywaną za pomocą rąk. Kiedy jesteś skoncentrowany, kieruje tobą twoja intuicja i łatwiej wyczuwasz, gdzie w organizmie pacjenta znajdują się źródła napięcia i nie-zrównoważenia energii. Będziesz umiał znaleźć właściwy sposób dotykania każdej części jego ciała i odróżniać „właściwy cios" od nadmiernego uciskania. Jeżeli jednak twoje myśli zaczynają „zbaczać z kursu" w czasie pracy, sprowadź je zwyczajnie na odpowiedni tor i uspokój umysł, koncentrując się na oddychaniu. Praca z zamkniętymi na pewien czas oczami pomoże ci utrzymać kontakt z twoim działaniem i zachowaniem. Tworzenie właściwego otoczenia Rozluźnienie jest istotą każdej formy masażu. Im bardziej spokojne i wygodne warunki do wykonywania go uda ci się zapewnić, tym będzie skuteczniejszy. Jakimkolwiek pomieszczeniem dysponujesz, wystarczy tylko trochę zachodu, aby przeobrazić jego część w spokojny kącik do masowania. Chyba dwoma najistotniejszymi wymogami są ciepło i spokój. Wybrany pokój powinien być wolny od przeciągów i bardzo ciepły, zwłaszcza podczas nacierania skóry olejkiem, kiedy pacjent jest nagi albo przykryty tylko częściowo. Do masowania będziesz potrzebować kilku dużych prześcieradeł do przykrywania osoby masowanej podczas zabiegu i przy jego zakończeniu (str. 38-39). Do shiatsu i refleksologii także musisz mieć pod ręką prześcieradło, aby przykryć pacjenta po zakończeniu seansu. Potrzebne ci będą także poduszki albo jaśki, do użycia ich jako oparcia dla partnera albo siebie. Uzgodnij taką porę wykonywania masażu, kiedy zarówno ty, jak i osoba biorąca masaż będziecie spokojni, aby nic nie zagrażało koncentracji. Niektórzy lubią w tle uspokajającą muzykę, innych drażni ona bez względu na jej rodzaj. Oświetlenie pokoju powinno być łagodne i przytłumione, ostre światło bowiem uniemożliwia dobry odpoczynek oczu. Idealny jest łagodny płomień świecy. Wreszcie można ustawić kwiaty albo zapalić kadzidełko. Miejsce zabiegu Shiatsu wykonuje się zawsze na podłodze, masaż całościowy również, na podłodze albo odpowiednim stole, a do refleksologii pacjent siedzi lub leży w fotelu (str. 138). Do shiatsu trzeba więcej przestrzeni niż do masażu, co najmniej 2,5 x 2 m. Jeżeli na podłodze znajduje się gruby dywan, wystarczy rozłożyć pled i przykryć go prześcieradłem albo dużym ręcznikiem na czas smarowania olejkiem, Jeżeli jednak podłoga jest twarda, należy zastosować jakiś podkład. Najlepszy jest szeroki materac na gąbce, grubości 2,5-5 cm. Jeżeli go nie masz, trzeba zwiększyć liczbę koców. Znaczna część podkładu musi wystawać wokół ciała masowanego, aby można było korzystać z niego, posuwając się na kolanach wokół partnera. Jeżeli zamierzasz wykonywać masaż, warto zaopatrzyć się w odpowiedni stół. Zabieg z pacjentem na stole mniej męczy, ponieważ można dotrzeć do wszystkich okolic ciała bez pochylania się i poruszać się wokół niego bez przypadkowego potrącania pacjenta i zaburzenia ciągłości postępowania. Nie można używać łóżka ani materaców sprężynowych. Każdy ucisk ciała byłby bowiem niwelowany przez materac. Stoły do masażu Istnieje wiele typowych stołów idealnych do masażu. Są one przeważnie lekkie, składane i przenośne, często aluminiowe. Niektóre są zaopatrzone w taśmy, zapewniające znakomitą stabilność, u wielu z nich można regulować ustawienie nóg. Wysokość stołu jest odpowiednia, jeśli na jego powierzchni można przesuwać swobodnie pięść luźno zwisającego ramienia. Powierzchnia każdego stołu ma miękką podkładkę, a w wielu znajduje się otwór, co umożliwia masowanemu leżenie twarzą w dół bez odwracania głowy. Można zakupić stół w pełni wyposażony albo taki, który trzeba przykrywać dużymi podkładkami. Dawanie i przyjmowanie Masaż jest dwukierunkowym przepływem dotykania i odpowiedzi, wzajemną wymianą energii. Instrumentami powiązania są ręce, które jednocześnie dają i przyjmują, oraz skóra. Za pośrednictwem rąk odczuwasz i odkrywasz niepowtarzalność osoby dotykanej. Dotykany zaś odbiera skórą dar twojego dotyku, opiekuńczy kontakt i ruch. W pewnym sensie pojęcia „dawca" i „biorca" są mylące, ponieważ każda postać leczenia poprzez dotykanie polega na współudziale. Aby ujawniła się lecząca siła dotykania, obaj partnerzy muszą rozumieć swoją role w wymianie, obaj potrzebują dawać i przyjmować: biorca przez udzielenie zaufania, przez podporządkowanie się dawcy, dawca zaś przez otwartość wobec biorcy i wyczulenie na jego potrzeby. Na najwyższym szczeblu masaż może być formą medytacji z jednoczesnym udziałem dwóch uczestników, skoncentrowanych na wzajemnym kontakcie. Przećwiczenie ruchów, podanych poniżej, pozwoli nabrać doświadczenia z dotykaniem ze skoncentrowaną uwagą, a nie tylko mechanicznym wykonywaniem zabiegu. Rozwijanie wrażliwości Leżąc na podłodze z nogami wysuniętymi do przodu, zacznij od skupiania uwagi, następnie przesówaj ręce delikatnie po udzie. Potem gładź szerokimi, kolistymi ruchami, koncentrując uwagę ma rękach (1), potem dłoniach (2). kciukach (3) i w końcu na pozostałych palcach. Koncentrowanie uwagi W dobrym masażu ciało i umysł muszą działać synchronicznie. Pozwoli ci to na rozwijamie wrażliwości poprzez jednoczesne rozdzielanie i odbieranie dotyku. Polega ono na .skoncentrowaniu uwagi na różnych częściach twoich rąk podczas posuwania ich w dół nogi. Za każdym razem zaczy nasz od koncentrowamia uwagi na jakiejś części rąk, potem krótko przyciskasz nimi nogi,, podczas przesuwania ich do dołu. Dotykasz, całą dłonią, ale cała twoja świadomość koncentruje się tylko na wybranej części. Po kilku minutach przerywasz, potem powtarzasz działanie, skupiając się na innej części, jak to opisano wyżej, po stronie prawej). Dający Ważne jest, aby podczas masowania mógł się on poruszać swobodnie. Musisz więc mieć wygodny, nieograniczający ruchów ubiór. Przed rozpoczęciem zabiegu umyj ręce i sprawdź, czy masz, krótkie paznokcie. Zdejmij zegarek i pierścionki. Poproś partnera o zdjęcie biżuterii i ubrania. Jeżeli masz wykonać masaż z. użyciem olejku, pacjent powinien być nagi, trzeba jednak zawsze dostosować się do jego życzenia, jeśli chce pozostać częściowo ubrany. Ułóż go wygodnie, z podkładkami pod stawami środkowymi, górną częścią klatki piersiowej, brzuchem albo pod kolanami, jeżeli jest to potrzebne. Sam przyjmij wygodną postawę przed skoncentrowaniem się (str. 25). Podczas zabiegu staraj się być rozluźniony i skupiony na pracy. Po zakończeniu każdej sesji umyj ręce. Przyjmujący Aby jak najpełniej skorzystać z masażu, musisz brać czynny udział w zabiegu przez skoncentrowanie uwagi na dotyku partnera i nierozpraszanie się. Kiedy tylko zasiądziesz lub położysz się, staraj się zespolić się z podłożem. Zamknij oczy, oddychaj świadomie, zwracaj uwagę na wdechy i wydechy. Zapomnij o wszystkich troskach i trudnościach. Czując rękę masującego, nastaw się na odbiór i skoncentruj na doznaniu, wywołanym przez dotykanie. Pozwól, aby dający unosił i poruszał twoje kończyny, raczej poddając się, niż starając się współdziałać. Daj znać masującemu, że ucisk jest zbyt silny, że sprawia ci przykrość, albo przeciwnie — że jakaś czynność lub ruch były szczególnie miłe. Poza tym powstrzymuj się od mówienia. Koncentrowanie się Koncentrowanie się jest sposobem ogniskowania, gromadzenia energii w jednym punkcie, tak żeby ją łatwiej wykorzystać do dowolnie wybranego działania. Jest to stan równowagi, spokoju, siły i świadomości w danym momencie. Ściślej biorąc, koncentracja oznacza skupienie się na punkcie hara, ośrodku energii umiejscowionym w jamie brzusznej (rycina obok). Dla każdej postaci masażu, podobnie jak dla azjatyckich metod obrony, koncentracja na punkcie hara ma zasadnicze znaczenie, ponieważ czyni masażystę giętkim, ale opornym i powoduje działania intuicyjne, a nie wyrozumowane. Kiedy energia pochodzi z wnętrza, potrzeba znacznie mniej siły mięśni i można wykonać serie masaży, nie czując zmęczenia lub wyczerpania. Koncentracja wiąże się w sposób istotny z prawidłową postawą (kręgosłup wyprostowany, szyja i barki luźne) i ze stanem powiązania z podłożem (str. 170) albo świadomością kontaktu z Ziemią za pośrednictwem uginających się nóg i stóp. Hara Hara po japońsku znaczy brzuch (w chińskim tan t'ieu, w arabskim kafli). Odnosi się to do źródła energii życiowej i siły w obrębie dolnej części brzucha, kilka centymetrów pod pępkiem zwanym an-Oen ' (str. 122). Hara jest drugim z punktów „chakra", siedmiu ośrodków energii, rozmieszczonych głównie wzdłuż kręgosłupa (str. 189). Uważany powszechnie za ośrodek Ziemia, po/wala on przekazywać energie z ziemi do miednicy, a potem poprzez ramiona i ręce dalej. Jest to nasz ośrodek ciężkości, mocy, równowagi i stabilności, jądro naszych mocy fizycznych i psychicznych. Podczas wykonywania każdej postaci masażu — lub którejkolwiek z azjatyckich metod obrony — praca z punktem wyjścia z hara łączy się z wyjściem energii z punktu ciężkości i działaniem bez wysiłku i napięcia (str. 88). Ktoś skoncentrowany na punkcie hara, jak mistrz karate z prawej strony, jest potężny i nie dający się przesunąć, podobnie jak drzewo o korzeniach sięgających głęboko w Ziemie, kiedy ośrodek jest mocny, energia płynie swobodnie przez ramiona i ręce. Oddychanie w kierunku Hara W jodze taoistycznej jednym z pierwszych stadiów praktyk jest medytacja nad oddychaniem. Medytujący koncentruje się nad stworzeniem bytu wiecznego w swoim hara. Koncentrowanie się w medytacji Przed podjęciem którejś z metod leczenia dotykaniem — masażu, shiatsu lub refleksologii — powinieneś poświęcić kilka minut na skoncentrowaniu się i powiązywaniu energii między swoim hara a rękami. Usiądź ze skrzyżowanymi nogami albo uklęknij na podłodze, podłożywszy sobie - jeżeli trzeba - poduszkę. Jeżeli jest ci nadal niewygodnie, usiądź na krześle z prostym oparciem, z obiema stopami płasko na podłodze. Teraz zamknij oczy i skieruj uwagę w głąb siebie. Odczuj mocne osadzenia pośladków, nóg i stóp podczas ich kontaktu z poduszką, krzesłem albo podłogą. Z tej silnej pozycji wyjściowej bez naprężenia unieś delikatnie kręgosłup. Uwolnij się z wszelkiego napięcia barków, centrować na oddychaniu, aby nabrało ono własnego rytmu. Wyobraź sobie, że podczas wdechu napełnia się dolna część brzucha — miejsce hara. Po kilku oddechach zacznij sobie uprzytamniać, że podczas wydechu oddech płynie z hara w górę klatki piersiowej, przez barki w dół wzdłuż ramion i na zewnątrz z twoich rąk. Wyobraź sobie oddech jako strumień energii lub światła. MASAŻ Masaż oznacza dzielenie się dotykiem - ręce na ciele, głowie, rękach i stopach. Masowanie sięga poprzez skórę, nawet głębiej niż do mięśni i kości. Dobry, troskliwy masaż wnika do głębi twojego jestestwa. Rodzaj masażu, jakiego tu uczymy, jest często nazywany holistycznym (całościowym) albo intuicyjnym, w odróżnieniu od masażu szwedzkiego, sportowego. Masaż holistyczny traktuje organizm pacjenta jako całość. Stosowane w nim ruchy są wolniejsze, bardziej medytacyjne. W masażu tym pierwszorzędne dla efektu leczenia mają zarówno postawa masującego i masowanego, jak też związek między nimi. Biorca musi być odprężony, ale czujny, skoncentrowany na dotyku dawcy, natomiast dawca powinien starać się pozostać skupionym, odnoszącym się do zabiegu z autentyczną troską. Masaż podstawowy, przedstawiony w tym rozdziale, podzielony jest na sposoby działania i części ciała, aby było łatwiej się uczyć, ale nie trzeba się tego trzymać zbyt sztywno. Przyjmujący musi je odczuwać jako ciąg działań, przechodzących gładko jedno w drugie. Pamiętaj, że każde twoje napięcie lub niezręczność zostaną odczute przez partnera. Jeżeli będziesz poruszać całym ciałem, wychodząc z bioder, a nie wyłącznie ramionami i rękami, szybko się przekonasz, że masz ręce rozluźnione, a ruchy bardziej naturalne. Wraz z nabieraniem doświadczenia będziesz sam wymyślał nowe ćwiczenia i rozwijał własny język dotykania. Będące pod twoimi rękami ciało podsuwa ewentualne nowe ruchy. Podczas masażu pytaj, co sprawia przyjemność, ale nie przeznaczaj zbyt wiele czasu na rozmowy. Im wolniejsze i bardziej rytmiczne są twoje ruchy, tym bardziej odprężony i bezpieczny czuje się pacjent. Staraj się, abyś podczas uczenia się sam też był masowany, abyś nabrał doświadczenia w odbieraniu różnego tempa i ucisków. Dobry masaż wpływa na wszystkie poziomy twojej istoty. Fizycznie wynikające z niego pożytki obejmują: rozluźnienie i tonizację twoich mięśni, pomoc w przepływie żylnym, pobudzenie przepływu chłonki i napięcie tkanki łącznej stawów. Masaż holistyczny wpływa także na ośrodki energii (chakra) ciała (str. 1 89). Na poziomie psychiki masaż nie tylko niweczy stres i lęki, ale pomaga ci stać się bardziej świadomym własnego ciała jako całości, jego części, z którymi masz kontakt, i tych, które sprawiają wrażenie „odciętych". Kiedy sobie uświadomisz, gdzie znajdują się blokady twojej energii, będziesz mógł podjąć próbę integracji ciała, a rozwijając lepszy obraz samego siebie - przejąć odpowiedzialność za własne szczęście i zdrowie. Opiekuńczy masaż daje wrażenie dobrego samopoczucia, zaufania i radości. Może on wyzwolić dużo energii, trwonionej dotąd w napięciach, i wpłynąć głęboko na postawę ciała oraz wyraz twarzy przez przekształcenie zadawnionych nawyków (Odczytywanie ciała, str. 167-179). Emocjonalny aspekt masażu jest niezwykle ważny. W sferze intelektualnej korzyści przynoszone przez masaż są trudne do opisania, ponieważ mówi się o czymś, nie dającym się zdefiniować: istocie, „sile życiowej", całości, która jest czymś więcej niż sumą części. Nierzadko w czasie masażu holistycznego dawca i biorca osiągają stan podwyższonej świadomości. Smarowanie olejkiem 28 Kiedy przystępujesz do pracy nad kolejną nową częścią ciała, zaczynasz od smarowania jej olejkiem lub oliwą. Pozwala to na gładkie przesuwanie rąk. Oprócz tego odżywia ono skórę. Wiele osób początkowo przesadza z ilością tłuszczu. Do smarowania skóry wystarcza cieniutka warstewka. Jeżeli ciało masowanego „pływa" w olejku, nie osiągniesz z nim odpowiedniego kontaktu. Większość okolic ciała trzeba natrzeć olejkiem lub oliwą jeden raz. Tylko większe powierzchnie, jak plecy albo okolice owłosione, np. przednia powierzchnia nóg, wymagają jej nieco więcej. Ponieważ olejek, każdego rodzaju, jest szybko absorbowany przez skórę, każdą okolicę ciała naciera się oddzielnie — nie wszystkie naraz — długimi, ślizgającymi się ruchami. Olejki i pojemniki Nie trzeba kupować gotowego olejku do masażu, który może być drogi. Można z powodzeniem korzystać z olejów roślinnych, np. słonecznikowego albo szafranowego. Olejek migdałowy jest bardzo przyjemny, ale kosztowny. Oliwa z oliwek jest trochę zbyt lepka. Można korzystać także z olejków mineralnych, np. oliwki dla dzieci, ale wchłaniają się one trudniej. Jeżeli używasz zwykłej oliwy, możesz nadać jej zapach jakimś olejkiem, dodając 5 kropli na objętość kieliszka. W aromaterapii zawierające substancje roślinne olejki wciera się w skórę w określonych celach leczniczych. Osoby, które nie mają doświadczenia z aromaterapią, powinny stosować „bezpieczne" olejki odprężające, np. lawendowy, rumiankowy albo sandałowy, ponieważ niektóre olejki „zasadnicze" są przeciwwskazane w pewnych przypadkach. Trzymaj olejki w zakorkowanej butelce albo w zakręcanym pojemniku plastykowym, ten ostatni jest wygodniejszy, bo jest mniejsza szansa rozlania olejku. Jeśli nie masz nic odpowiedniejszego, musi wystarczyć mała waza albo spodek. Trzeba jednak uważać, żeby go nie przewrócić, zwłaszcza gdy się pracuje na podłodze. Przygotowania Na samym początku masażu powstaje nastrój, który będzie panował w czasie całej sesji. Warto więc dobrze się przygotować. Jeżeli to możliwe, ogrzej olejek zawczasu — wstaw zbiornik do gorącej wody albo postaw go przed grzejnikiem. Pamiętaj o trzymaniu olejku w bezpiecznym miejscu, abyś nie przewrócił zbiornika. Przed smarowaniem powinieneś się skoncentrować (str. 25), potem połóż na krótko ręce na głowie lub ciele pacjenta, by nawiązać z nim pierwszą łagodną więź. Następnie nalej na dłoń pół łyżeczki olejku. Trzeba wtedy trzymać ręce dość daleko od pacjenta, aby przypadkiem nie pobrudzić go. Nalewanie olejku (powyżej) Trzymając ręce dość daleko od ciała partnera, nalej trochę olejku na dłoń. Potrzyj obie dłonie, aby rozprowadzić olejek, potem opuść je spokojnie i masuj długim ruchem (str. 30). Nawiązywanie i zrywanie kontaktu Wrażliwość, z jaką nawiązujesz albo zrywasz kontakt z partnerem, jest niezwykle ważna. Po posmarowaniu rąk opuść je powoli, jak spadochrony, ku tej części ciała, którą masz smarować. Kiedy poczujesz ciepło lub energię, otaczające ciało, zanim je dotkniesz, pacjent może odczuwać nad sobą obecność twoich rąk. Dotykaj jego ciała rękami rozluźnionymi, a kiedy będziesz chciał dobrać więcej olejku albo przejść do innej części ciała, niech ich odrywanie będzie łagodne. Niektóre szkoły masażu radzą utrzymywanie zawsze podczas pracy kontaktu choćby jedną ręką, ale jeśli postępujesz łagodnie, nie jest to niezbędne. Zwłaszcza, jeżeli pacjent leży na podłodze, lepiej jest przerwać kontakt podczas rozpoczynania masowania następnej części ciała, nie jest bowiem łatwo zmienić pozycję bez potrącenia osoby masowanej. Ruchy podstawowe 30 Masaż całego ciała składa się ze stosunkowo małej liczby różnych ruchów, powtarzanych w rozmaity sposób zgodnie z tym, co jest wskazane dla masowanej części ciała. W celu ułatwienia podzieliliśmy te ruchy na cztery główne typy - gładzący, średnio głęboki, głęboki i uderzający. Fachowo są one nazywane: gładzeniem, ugniataniem, rozcieraniem i oklepywaniem. Uważaj je za ABC] masażu, z którego możesz budować własną mowę dotyku. Ucząc się nowych ruchów, nie przejmuj się zbytnio samą techniką. Znacznie ważniejsze jest zdawanie sobie sprawy z tego, co wyczuwasz rękami i pozwolenie sobie na ruchy ramionami w stałym, rytmicznym tańcu w przód i w tył. Zanim przystąpisz do masowania innej osoby, wypróbuj te ruchy na własnych nogach, siedząc na podłodze. Jest to przyjemne i pozwala poznać, jak odczuwa ruchy zarówno osoba dająca, jak i przyjmująca. Ćwicz, stosując różne stopnie uciskania, a nade wszystko staraj się nadawać rytm, tak aby ręce przechodziły od jednego ruchu do drógiego bez przerywania kontaktu z pacjentem. Ruchy gładzące (Effleurage) Jak hile przesuwające się nad skatami, ręce w tych delikatnych, rytmicznych ruchach ślizgają się po skórze. Wykonuje się je we wszystkich okolicach ciała jako początek i zakończenie masażu lub jako ruchy łączące podczas przechodzenia z jednej czynności do drugiej. Nie działają one nigdy w głąb mięśni. Długi ruch jest szeroki, płynny i łagodzący. Wykonuje się go w każdej okolicy ciała do rozprowadzenia olejku i do ogrzania oraz rozluźnienia danej okolicy. Ręce mogą zakreślać szerokie kręgi, jakby wykonywały miniaturowe okrążanie piersi. I tak ruch służy do bardziej równomiernego rozprowadzenia olejku. Oba typy ruchów wykonuj rękami rozluźnionymi, tak aby całą powierzchnią dotykały ciała osoby masowanej. Gładzenie rozstawionymi palcami jest krótkim, delikatnym ruchem, „czeszącym" powierzchnię skóry. Stosujesz go do stopniowego przerwania kontaktu; ruchy wygasają, jak echo czegoś, co działo się przedtem. Ruch długi Opuść ręce, aby spoczęły przez kilka sekund na ciele partnera. Potem trzymając je razem, przesuwaj powoli wzdłuż, klatki piersiowej albo kończyny, dostosowując się do krzywizn ciała. Kiedy dochodzisz do granicy naturalnego zasięgu swoich rąk, rozsuń je i wróć wzdłuż boków. Zakreśl koło, aby powtórzyć ruch. „Czesanie" „Czesz" skórę partnera lekko końcami palców raz jednej, raz drugiej ręki. Ramiona i ręce muszą być rozluźnione, abyś mógł objąć dużą powierzchnię ciała bez zmieniania pozycji. Zakreślanie szerokich kół Zakreślaj dłońmi możliwie szerokie koła wzdłuż ciała partnera. Niech koła te nakładają się na siebie, żeby powstała nierozerwalna spirala. Ugniatanie (Petrissage) Po wykonaniu ruchów gładzących przystępujesz do pracy nad głębiej leżącymi mięśniami, ugniatając, rozciągając i uciskając. Podczas wykonywania każdej z tych czynności jedna ręka naśladuje ruchy drugiej w powtarzającym się stale rytmie, rozluźniając mięśnie, usuwając zbędne produkty przemiany materii i wspomagając krążenie w naczyniach krwionośnych i chłonnych. Ugniatanie polega na naprzemiennym ściskaniu i rozluźnianiu okrężnym szerokim ruchem mieszczących się w dłoni mięśni. Przyczynia się to do naciągania i rozluźniania miękkich, umięśnionych części ciała, np. pośladków i ud. Rozciąganie jest ruchem unoszącym, wykonywanym na bokach klatki piersiowej i kończyn. Podczas uciskania ręce posuwają się ku sobie z przeciwnych stron, przez co mięśnie są najpierw wynoszone w górę, a potem rozciągane. Ugniatanie Posługując się całymi rękami, chwytaj na zmianę i ugniataj fragmenty mięśnia — jedna ręka puszcza, fragment, który chwyciła, druga zaczyna nowy chwyt, nie odrywając rąk od ciał. W sposób ciągły zmieniaj ręce, tak jakbyś ugniatał ciasto. Rozciąganie Połóż jedną rękę nisko na boku pacjenta, dotykając podłogi lub stołu końcami palców, drugą rękę trzymaj w pobliżu. Rozciągaj na zmianę jedną to drugą ręką, za każdym razem nakładając je na miejsce, w którym druga była uprzednio. Wykonuj ruchy rytmicznie i posuwaj się wzdłuż boku. Uciskanie Połóż lewą rękę na najbliższym sobie boku pacjenta (kłąb dłoni do dołu), a prawą na dalszym boku (palce w dół). Teraz lewą rękę posuń silnie do przodu, a prawą dociągnij do tyłu (A). Nie przerywając, zmień kierunek i przesuń ręce w tył w stosunku do boku przeciwnego (B). Poruszaj się powoli każdym kolejnym ruchem, Rozcieranie (Friction) Te głębokie i zogniskowane ruchy rozciągania wykonuje się kciukami, koniuszkami palców lub kłębami dłoni, aby wniknąć prosto do tkanki, w której mogą się znajdować ukryte napięcia. Uspokoiwszy i odprężywszy pacjenta szerokim, lekkim gładzeniem i ruchami o średnim zasięgu w głąb, wnikasz teraz ruchami głębokiego zasięgu pod warstwę mięśni powierzchownych albo pracujesz wokół stawów. Istotne jest, aby sięgać głębiej stopniowo. Ogólnie biorąc, zorientujesz się, że ciało jest mniej kruche niż myślisz, ale ludzie bardzo się różnią poziomem tolerancji. Chociaż czasem jest skuteczne dojście do granicy bólu, może być przeciwwskazane przekroczenie jej. Aby wykonać każdy z ruchów pokazanych na rycinach, skoncentruj uwagę na tych częściach rąk, z których musisz skorzystać. Wykorzystuj masę własnego ciała do wzmocnienia uciskania: niech twoje ręce będą luźne, ale mocne. Rozcieranie kciukami Wciskaj kłęby kciuków w mięśnie pacjenta, wykonując krótkie ruchy głębokie albo małę okręgi, zależnie od okolicy, którą masujesz. Ustaw kciuki jeden za drugim, ale posuwaj je trochę dalej po każdym ruchu, tak żeby w końcu wymasować sporą powierzchnię. Uciskanie koniuszkami palców 'Nakreślaj drobne elipsy koniuszkami palców wokół stawów pacjenta. Miej świadomość, że nie gładzisz powierzchni skóry, ale poruszasz tkanki głębokie. Uciskanie kłębami dłoni Wciśnij kłęby dłoni delikatnie, ale głęboko w mięśnie pacjenta, posuwając jedną rękę tuż za drugą. Niech poruszają się one rytmicznie na przemian. Oklepywanie W ramach masażu holistycznego oklepywanie — w odróżnieniu od innych metod — pobudza raczej niż rozluźnia. Z samej nazwy wynika, że polega ono na szybkich, rytmicznych uderzeniach, powtarzanych obiema rękami na zmianę. Oklepywanie dłonią, ułożoną w postaci miseczki, jest głośne; oklepywanie zaś krawędziami rąk, piąstkowanie i szczypanie są spokojniejsze. Główną wartością oklepywania jest pobudzanie miękkich części ciała, np. ud lub pośladków, poprawianie sprężystości skóry i krążenia. Zanim zaczniesz wykonywać oklepywanie na dolnej części ciała, sprawdź je na własnej nodze. Przed rozpoczęciem rozluźnij ręce oraz nadgarstki i wypróbuj różne tempo oraz siłę nacisku. Oklepywanie nie zawsze jest przydatne. Pozostaw je na przypadki, w których wskazane jest działanie silne. Oklepywanie krawędziami rąk Najpierw potrząsaj trochę rękami, aby je rozluźnić. Potem uderzaj nimi na zmianę i dość szybko ruchami w górę i w dół (dłonie zwrócone do siebie, palce złożone luźno). Zaczniesz oklepywać mięśnie bezpośrednio, aż wpadniesz w odpowiedni rytm. Piąstkowanie Luźno zwiń ręce w pięści, następnie powtarzaj rytmicznie uderzenia ich zewnętrznymi powierzchniami. Niech ręce będą dość luźne, ale z pewną siłą poruszają się w> górę i w dół. Oklepywanie rękami złożonymi w formie miseczek Ułóż ręce jak miseczki, mając palce wyprostowane. Wykonuj kolejno szybkie uderzenia, jak w zabiegach poprzednich. Miseczkowato ułożone ręce chwytają w pułapkę powietrze przy skórze, potem uwalniają je z głośnym dźwiękiem. Szczypanie Na zmianę skub Lub szczyp małe fragmenty mięśnia kciukiem i czubkami pozostałych palców. Mięśnie powinny łatwo przesuwać się między palcami. Podstawowy cykl masażu 36 Podczas nauki masażu zrozumienie i zapamiętanie kolejności działań stanie się łatwiejsze, jeśli poznasz je dokładnie. Zaczynasz od masażu tylnej powierzchni ciała, posuwając się od głowy do stóp, potem obracasz masowanego i masujesz przód jego ciała, również od góry w dół. Na ciąg składa się siedem określonych okolic - dwie na tylnej powierzchni ciała, pięć na przedniej. Kończymy, łącząc całe ciało. Niezależnie od tego, jaką okolicę masujesz, porządek postępowania jest ten sam. Najpierw starannie smarujesz olejkiem jedną część ciała, potem zaczynasz od ruchów lekkich i szerokich, przechodzisz do bardziej swoistych, kończysz znowu lekkimi. Wykonując pełny masaż, wpływasz na wiele układów ciała, w tym nerwowy, na krążenie chłonne i żylne oraz na „subtelną energię" (str. 180-189). Masaż tradycyjny pracuje „ku sercu" i wspomaga krążenie żylne. Ponieważ jednak tutaj interesujemy się rozluźnianiem i zrównoważaniem wielorakich procesów, nasza kolejność działania opiera się na tej regule tylko wtedy, gdy jest to szczególnie wskazane. Na przykład ramiona i nogi masujesz ruchami silniejszymi w kierunku serca i lżejszymi od serca, aby ułatwić dopływ krwi do tego narządu. Ostrzeżenie. Istnieje wiele chorób, w których masaż jest przeciwwskazany. Są to: zmiany skórne (np. czyraki, półpasiec albo świerzb); rozległe siniaki; żylaki; gorączka; obrzęki lub stany zapalne; świeże blizny; nowotwory albo wszelkie guzy jeszcze nierozpoznane; zaburzenia naczyniowo-sercowe (np. zakrzepowe zapalenie żył). Nie trzeba jednak zupełnie rezygnować z masażu. Delikatne masowanie bowiem niezmienionych okolic ciała może być bardzo uspokajające i miłe. Zawsze jednak, kiedy nie ma pewności, czy masaż jest pożądany, należy poradzić się lekarza. 1. Plecy Masaż pleców najpierw dotyczy całej ich powierzchni, a potem koncentrujesz się na mniejszych fragmentach. Są to kolejno: łopatki górna, potem dolna, część pleców, pośladki i boki tułowia, a na końcu kręgosłup. 2. Tylna powierzchnia nóg Z kolei masuje się tylną powierzchnię nóg. Zaczynasz od smarowania olejkiem obu ich jednocześnie. Ale jeśli korzystasz z prześcieradeł, wtedy smarujesz każdą nogę osobno. W każdym przypadku po posmarowaniu każdą nogę masujesz oddzielnie, ułatwiając odpływ z niej krwi. Następnie ściskasz ją, postępując od góry. 3. Barki, szyja i szczyt głowy Masowanie przedniej powierzchni ciała zaczyna się od barków — masuje się je jednocześnie od przodu i od tyłu. Potem, po odwróceniu masowanemu głowy w bok, pracuje się na każdym barku oddzielnie. Kończy się masaż tej okolicy masażem całej skóry głowy. 4. Twarz Tu zaczynaj od czoła i przesuwaj się od podbródka, zawsze działając od środka ku bokom. Uważaj na oczy, nos, żuchwę, mięśnie żwacza i uszy. 5. Ramiona i ręce Każde ramię masuje się oddzielnie. Podobnie jak w przypadku nogi, najpierw posuwasz się w górę kończyny, aby pobudzić odpływ krwi żylnej, potem ugniatasz ku dołowi i kończysz masażem nadgarstka i ręki. 6. Przód tułowia Po skoncentrowaniu się na klatce piersiowej i bokach tułowia przesuwasz się ku dołowi i okrążasz brzuch, potem masujesz do góry długimi, posuwistymi ruchami. 8. Ruchy „łączące" Na koniec „ łączysz " wszystkie części ciała albo długimi ruchami „łączącymi", albo kładąc na krótko ręce na dwóch oddalonych częściach ciała. 7. Przednia powierzchnia nóg Po natarciu olejkiem, podobnie jak w przypadku tylnej powierzchni nóg, posuwasz się ku górze, aby ułatwić odpływ żylny, okrążasz po drodze rzepkę i potem znowu ugniatasz podudzie i kończysz zabieg na stopie. Przykrycia i podkładki 38 Nic nie daje milszego i bardziej luksusowego uczucia podczas masażu niż przykrycie miękkim, ciepłym prześcieradłem kąpielowym. Podczas zabiegu w gabinecie przykrywa się nim okolice, których się nie masuje, aby zapewnić intymność i ciepło. Partnerzy lub przyjaciele będą odpoczywać lepiej, jeżeli tylko jedna część ich ciała zostanie odsłonięta. Warto jest nauczyć się odpowiedniego układania prześcieradeł, jeżeli masowanego krępuje obnażanie się albo jeśli osoba starsza lub wątła jest wrażliwa na chłód. Potrzeba dwóch prześcieradeł kąpielowych, które powinny być ogrzane przez uprzednie położenie na kaloryferze. Przydałoby się także mniejsze przykrycie dla pań, które wolałyby mieć zakryte piersi podczas masowania tułowia. Odpowiednio ułożone poduszki lub jaśki zwiększają wygodę osób poddawanych masażowi. Są one mniej ważne dla osób młodych, łatwiej dostosowujących się. Zawsze jednak podłożenie czegoś pod kolana osobom z bólami okolicy krzyżowej ma istotne znaczenie (str. 39). Zasady posługiwania się prześcieradłem W masażu uprawianym zawodowo są one proste. Odsłania się tylko te część ciała pacjenta, którą właśnie zamierzasz masować, reszta pozostaje przykryta. Po zakończeniu masażu danej okolicy, przykrywa się ją także. Sposób posługiwania się, układania i składania prześcieradła wymaga tej samej wrażliwości i świadomości, co cały masaż. Nie rzucaj go niedbale na ciało pacjenta i nie ściągaj nagle. Na tych dwóch stronach pokażemy dokładnie technikę przykrywania i odkrywania różnych okolic ciała, zgodnie z kolejnością masowania. W domu skorzystasz z tych technik, które uznasz za najbardziej pomocne; na tym etapie nie musisz uczyć się i stosować ich wszystkich. 1. Barki i górna część pleców Zaczynasz od przykrycia pacjenta dwoma prześcieradłami kąpielowymi. Dolne połóż, pionowo w dół ciała, zakrywając pośladki i nogi, a górne poziomo przez plecy i ramiona. Aby zacząć masaż barków i górnej części pleców, po prostu zdejmij górne prześcieradło. 2. Dolna część pleców i pośladki Odsłoń jeden pośladek i biodro. Powtórz to samo po stronie przeciwnej. Ten kształt „gołębia z papieru " daje dostęp do dolnej części pleców i pośladków, bez odsłaniania bruzdy między pośladkami. Po wymasowaniu całych pleców i pośladków rozłóż rogi z powrotem i połóż górne prześcieradło. Uwaga. Jeżeli pacjent ma na sobie kalesonki, po uzyskaniu zezwolenia zsuń je uważnie poniżej prześcieradła. Po wymasowaniu pośladków naciągnij je z powrotem i dopiero wtedy zacznij masować nogi. 3. Tylna powierzchnia nóg Odwiń górny róg prześcieradła, aby odsłonić jedno biodro, a dolnym przykryj nogę przeciwną, tak byś uwidocznił jedną całą nogę i biodro. Po wymasowaniu przykryj ją znowu i masuj drugą. 4. Obracanie się Kiedy masowany ma się odwrócić, najlepiej zdjąć dolne prześcieradło zupełnie i docisnąć górne do stołu swoimi nogami. Teraz sięgnij na stronę przeciwną, chwyć przykrycie za część górną i dolną. Podnieś je dostatecznie wysoko, aby partner obrócił się wygodnie, a jednak pozostał przykryty. Potem połóż je delikatnie na górną część ciała i przykryj część dolną. 5. Przednia część barków i szyi Zwiń do dołu górne przykrycie, aby odsłonić klatkę piersiową tuż ponad piersiami. Potem masuj całą tę okolicę. Gdy dojdziesz do twarzy, możesz nakryć górę klatki piersiowej, zasłaniając obydwa barki, aby zapewnić ciepło. Pozostaw mały „kołnierzyk " wokół szyi, aby nie uciskać gardła. 6. Przód tułowia i nogi Jeżeli masujesz kobietę, której nie krępuje obnażenie piersi, zdejmij przykrycie górne i masuj przód tułowia. Po zakończeniu połóż ponownie prześcieradło i zabierz się za masowanie tylnej powierzchni nóg. Odsłaniaj po kolei każdą z powierzchni. 7. Ramiona Odwiń prześcieradło do dołu z górnej części klatki piersiowej, jedną stroną zakryj jednak bark. Potem obnaż jedno ramię, odkładając przykrycie w poprzek tułowia. Będziesz miał dostęp do całego ramienia i barku. Po masażu przykryj je i rozpocznij masowanie strony przeciwnej. Uwaga. Jeżeli kobieta woli mieć piersi przykryte, połóż na nich zwinięty ręcznik i zsuń delikatnie dolne przykrycie. Masuj oddzielnie klatkę piersiową ponad ręcznikiem Poduszki i jaśki Podkładki mogą zapewnić wygodę masowanego. Przed rozpoczęciem masażu podłóż poduszkę pod stopę, aby podeprzeć stawy skokowe osoby leżącej na brzuchu. Jeżeli szyja jest sztywna, może być potrzebna poduszeczka pod górną część klatki piersiowej, aby zmniejszyć napięcie, gdy głowa jest obrócona na jedną stronę. Poduszka pod biodrami może ulżyć osobom z bólem krzyża. Kiedy masowany obraca się, poduszkę spod stawów skokowych przesuń poniżej kolan, aby ulżyć okolicy krzyża. Jeżeli głowa leżącego na plecach opada nadmiernie w tył, to także należy podłożyć mu pod głowę poduszeczkę. Masaż 40 Plecy Plecy są główną podtrzymującą częścią ciała, strefą o wielkiej mobilności i sile. Ponieważ są one lepiej chronione niż miękkie tkanki przodu tułowia, stanowią najlepszą okolicę do rozpoczęcia masażu. Zanim przystąpisz do pracy nad bardziej wrażliwą przednią stroną ciała, partner będzie już bardziej ufny i odprężony. Plecy są jedyną wielką przestrzenią do masowania i jako takie zasługują często na więcej czasu i uwagi niż inne okolice ciała. Ponieważ masując plecy pobudzasz nerwy dochodzące do wszystkich części ciała, większość ludzi doznaje głębokiej ulgi po dokładnym masażu pleców. Konieczne jest, abyś czuł wygodę i łatwo mógł sięgać do każdej części pleców. Aby uniknąć zmęczenia, musisz poruszać się całym ciałem. Nie posługuj się wyłącznie ramionami i barkami. Ponieważ -jak wspomniano - masaż zaczyna się od pleców, na nich właśnie przyzwyczajasz pacjenta do swego dotyku, a sam zapoznajesz się z jego ciałem. Smarowanie olejkiem Aby masować plecy, osobę masowaną ułóż na brzuchu, z ramionami po bokach. Podłóż jej podkładki pod stawy skokowe, a jeżeli szyja pacjenta jest trochę sztywna, także pod górną część klatki piersiowej. W przypadku bólu krzyża podłóż poduszkę pod biodra. Sam ustaw się przy głowie masowanego i koncentruj się kilka minut przed rozpoczęciem smarowania długimi ruchami. Ruchy te nie tylko rozprowadzają olejek i rozgrzewają plecy, ale także zapoznają cię z ciałem pacjenta. Podczas powolnych ruchów na jego ciele zamknij oczy i uświadamiaj sobie różne doznania twoich rąk — miękkość skóry, kształt kości i mięśni, ich spoistość i napięcie. Niech masowanie stanie się przygodą, wyprawą badawczą. Uwaga. Jeżeli korzystasz z prześcieradeł, przykryj osobie masowanej nogi i pośladki (str. 38). Ruchy długie Delikatnie połóż ręce na górnej części pleców pacjenta. Następnie zginając się od bioder do przodu, posuwaj się w dół ku środkowi ciała., wzdłuż kręgosłupa. Przy jego podstawie rozsuń ręce i okrążaj pośladki. Potem wracaj, przeciągając ręce powoli z boku, w poprzek barków. Powtarzaj to aż do chwili dokładnego rozsmarowania olifki. 42 MASAŻ Masowanie barków od strony głowy Po posmarowaniu olejkiem pleców zaczynasz masaż barków. Rozpocznij od tego barku, w stronę którego patrzy osoba masowana. Najpierw zakreślaj koła wokół łopatki i górnej bocznej powierzchni klatki piersiowej. Następnie ugniataj wszystkie umięśnione okolice barków. Stopniowo zwiększaj ucisk, wykonując kciukiem ruch obrotowy u podstawy szyi i na mięśniu czworobocznym (str. 183). Zatrzymuj się na każdym punkcie napięcia, jakie wyczujesz, stosując na przemian szerokie ruchy łagodzące. Zakończ głębokimi uciskami kciuków wzdłuż bocznej granicy kręgosłupa. 1. Ugniatanie barku Używaj rąk na zmianę, rytmicznie ściskaj i chwytaj fragmenty mięśnia. Uciskaj wokół łopatki i wzdłuż znajdującego się z tej samej strony boku klatki piersiowej, a następnie sam bark wzdłuż jego konturów. 2. Uciskanie kciukiem podstawy szyi Zacznij uciskać głębiej kciukami na szczycie barku i u podstawy szyi. Wykonuj małe, silne ruchy, wnikając stopniowo w głąb, aby pokonać wszelkie napięcia. Uważaj, czy pacjent akceptuje siłę twego ucisku. 3. Uciskanie kciukiem wzdłuż kręgosłupa Zaczynając od podstawy szyi, przesuwaj na przemian kciuki wzdłuż rowka przy kręgosłupie; wykonuj krótkie, silne ruchy. Przesuwaj się ku środkowi pleców, następnie przesuń ręce z powrotem do podstawy szyi. PLECY 43 4. Postępowanie pod brzegiem łopatki Trzymając jedną rękę pod barkiem, palcami drugiej ręki pracuj wokół łopatki. Zacząwszy od górnej części barku, posuwaj się powoli wzdłuż wewnętrznego brzegu łopatki, ugniatając pod jej brzegiem tak mocno, jak się tylko uda. Powtórz to kilka razy. Masowanie barków od boku Teraz, zmień pozycję, aby wykonywać masaż tego samego barku od boku, patrząc się na tył głowy partnera. Delikatnie unieś jego przedramię do dolnej części pleców. Połóż mu swoją rękę na plecach, a drugą wsuń mu pod staw barkowy — lewa ręka pod lewy staw i odwrotnie. Po wyizolowaniu łopatki przez jej uniesienie zacznij swobodną ręką masować na jej powierzchni i wokół niej. Po ściskaniu palcami wzdłuż grzebienia łopatki i ugniataniu tylnej powierzchni szyi przełóż delikatnie ramię partnera z pleców i zmień swoją pozycję przy jego głowie. Pomóż mu delikatnie odwrócić głowę w drugą stronę i powtórz zabiegi na drugim barku. 5. Uciskanie powierzchni łopatki Teraz koniuszkami palców zakreślaj małe, głębokie koła na powierzchni grzbietowej łopatki. Powtórz to kilkakrotnie na całej powierzchni. 6. Ściskanie grzebienia łopatki Grzebień łopatki przebiega poziomo przez jej górną połowę. Po zlokalizowaniu go masuj, postępując wzdłuż niego kilkakrotnie od szyi na zewnątrz, szczypiąc silnie kciukiem i pozostałymi palcami. 7. Ugniatanie szyi Kciukiem i pozostałymi palcami chwyć mięśnie podstawy szyi i ugniataj je, a następnie silnie samą szyję. Powtórz punkty 1-7po stronie przeciwnej. Okolica krzyżowa i pośladki Aby masować okolice krzyżową i pośladki, musisz znowu zmienić pozycję u boku pacjenta i znaleźć się na wysokości jego ud. Najpierw starannie ugniataj okolice krzyżową. Następnie przed przejściem ku górze po boku tułowia masuj jeden pośladek. Okolica krzyżowa jest częstym siedliskiem napięcia i bólu. Ma ona łączność z ośrodkiem hura (str. 189). Ból okolicy lędźwiowej często odzwierciedla kłopoty związane z kontaktem z Ziemią, poczuciem bezpieczeństwa i sprawami płciowymi. Dobrym sposobem wypełnienia tej serii zabiegów, po uniesieniu boków, jest przejście gładzącym ruchem od barku w dół do stopy na drugą stronę, powtórz zabieg na drugim pośladku i boku pacjenta. Uwaga. Jeżeli stosujesz przykrywanie, odsłoń okolice krzyżową i pośladki. 8. Ruchy okrężne wokół krzyża i lędźwiowego odcinka kręgosłupa Na zmianę jedną i drugą ręką zataczaj kręgi wokół części krzyżowej i lędźwiowej kręgosłupa. Wykonuj ugniatanie płaską dłonią. Poruszaj się przy tym, wykonując ruch wahadłowy miednicy z boku na bok. 9. Wygniatanie pośladków Przesuwaj ręce wzdłuż pośladka jak najdalej od siebie i zacznij głęboko ugniatać, chwytając fragmenty mięśni to jedną, to drugą ręką. Ściskając i wyciskając, pracuj na całym pośladku. t*. 10. Oszczypywanie pośladków Na zmianę to jedną, to drugą ręką chwytaj niewielkie fragmenty mięśnia kciukiem i pozostałymi palcami. Staraj się utrzymać dość szybki, ale regularny rytm. Ręce i nadgarstki powinny przy tym być luźne. 11. Rozciąganie boków Zaczynając od pośladków, na zmianę -to jedną, to drugą ręką —pociągaj boki w górę, ile się da. Uważaj, aby zawsze tylko jedna ręka była w kontakcie z ciałem. PLECY 45 Kręgosłup Masaż kręgosłupa wykonywany jest: ruchem szerokim (tzw. kołyszący się koń) o dwóch częściach — łagodzącej i bardziej pobudzającej, długim ruchem rozcierającym, zmniejszającym napięcie wokół kręgów, w końcu ruchem łączącym, wykonywanym przedramionami, przynoszącym uczucie jednolitości całych pleców. Ogólnie biorąc, unikasz bezpośredniego uciskania kręgosłupa, działasz po obu jego stronach. Twoje ręce usuwają każde napięcie, jakie napotkasz. 12. „Kołyszący się koń" Połóż jedną rękę na drugiej i silnie ugniatając, posuwaj się wzdłuż kręgosłupa od kości krzyżowej do szyi. Koniuszkami palców wskazujących i środkowych uciskaj obie strony kręgosłupa. Jedna ręka nakłada się na szlak drugiej. Tak posuwaj się stopniowo w dół wzdłuż całego kręgosłupa i odejmuj ręce na wysokości kości ogonowej. 13. Nacieranie wzdłuż kręgosłupa Zataczaj kciukami małe głębokie koła po obu stronach kręgosłupa. Ugniataj głęboko nimi dołki u podstawy czaszki. 14. Uciskanie przedramionami Ułóż przedramiona wewnętrzną stroną pośrodku pleców partnera. Powoli rozsuwaj je: jedno w kierunku szyi, drugie — w kierunku kości krzyżowej. Powtórz to, działając ukośnie i w poprzek kręgosłupa. 46 MASAŻ Tylna powierzchnia nóg Aby dokończyć masaż tylnej powierzchni ciała, przystępuje się do masowania ud, podudzi i wreszcie stóp. Przekazując energie w dół aż do stóp, pomożesz pacjentowi uzyskać poczucie więzi z Ziemią i stabilności. Miękka, umięśniona tylna strona nóg nadaje się idealnie do ugniatania i uciskania, jeżeli ta okolica jest szczególnie wrażliwa albo bolesna, może to świadczyć o dolegliwościach związanych z okolicą krzyżową. Nerw kulszowy przebiega od splotu krzyżowego prosto w dół, wzdłuż tylnej strony kończyny dolnej aż do pięty. Masując tylną część nogi, nie tylko zmniejszasz wrażliwość na dotyk, ale także łagodzisz ból i sztywność okolicy krzyżowej. Długie ruchy na obu nogach Posmaruj ręce oliwą i połóż je na chwilę na tylnej stronie stawów skokowych. Następnie przesuwaj ręce w górę nad pośladkami i wokół bioder, potem w dół wzdłuż bocznych powierzchni nóg i bokami stóp. Oderwij je przy palcach stóp. Wykonaj to jeden lub dwa razy. Ostrzeżenie, Jeżeli pacjent ma żylaki, można stosować tylko bardzo delikatny masaż. Silniejszy może zaostrzyć proces chorobowy. Smarowanie olejkiem Klęknij między stopami partnera i zaczynaj smarowanie obu nóg jednocześnie — odpowiednią ręką odpowiednią nogę. Klęcząc, pochylaj się w biodrach do przodu podczas posuwania rąk wzdłuż nóg. Następnie zdecyduj, którą nogę masz masować najpierw i zajmij miejsce przy jej stopie. Aby dokładnie rozprowadzić olejek i rozgrzać nogę przed masażem, możesz wykonywać długie ruchy, mając palce skierowane do góry, albo ułożyć ręce w kształt miseczki. Uwaga. Jeżeli masowany jest przykryty, odkrywaj i smaruj każdą nogę oddzielnie (str. 38). Ręce złożone jak miseczki Dłonie ułożone na kształt miseczek połóż na tylnej stronie stawów skokowych, lewą nad prawą, gdy masujesz nogę lewą, i odwrotnie. Przesuwaj obie ręce ku środkowi) częścią tylnej powierzchni. Przesuń jedną rękę ponad pośladek, wokół stawu biodrowego. Drugą masuj wewnętrzną powierzchnię uda. Potem przesuwaj obie ręce w dół bokami nogi i oderwij od stopy ). Podczas przesuwania rąk w dół po wewnętrznej stronie uda nie zbliżaj ich zbytnio do narządów płciowych. Zawsze szanuj wstydliwość osoby masowanej. 48 MASAŻ „Półświerszcz" — unoszenie nogi Oprócz różnych sposobów masowania możesz włączyć do sesji również ćwiczenia „bierne". Uruchamiają one stawy i napinają mięśnie przez ustawianie ciała partnera w różnych pozycjach. Uniesienie nogi typu „półświerszcz" naśladuje analogiczną pozycje stosowaną w jodze. Jest ono pożyteczne, ponieważ ćwiczy staw biodrowy i napina mięśnie przodu kończyny. Unosząc nogę partnera, angażuj nie tylko bark i ramiona, ale całe ciało. Wyginaj nogę tylko do punktu oporu. Nie powinno być ani naciągania, ani bólu; odnosi się to zarówno do ciebie, jak i do przyjmującego masaż. Unoszenie nogi Przesuń się na zewnątrz podudzia pacjenta i chwyć je od dołu, jedną ręką za stawy skokowe, drugą tuż ponad kolanem. Powoli podnoś wyprostowaną nogę tak wysoko, jak długo nie sprawia to partnerowi przykrości, potem opuść ją ostrożnie. Wykonaj to raz lub dwa razy. 1. Drenaż nogi Te czynności wspomagają odpływ krwi do serca. Zajmij miejsce albo u stopy pacjenta, albo z boku jego nogi i zacznij masaż od stawów skokowych, najpierw kciukami, a potem kłębami dłoni. Po dojściu do dołu podkolanowego twoje ruchy powinny być rozleglejsze i lżejsze. Jeżeli uciśniesz zbyt mocno, rzepka zostanie przyciśnięta do podłoża, co może być przykre. Masowanie kłębami jest najskuteczniejsze na tylnej stronie ud i pośladkach, gdzie są duże mięśnie. Można je stosować także na łydkach. 2. Drenaż za pomocą kciuków Zacząwszy tuż poniżej łydki, korzystaj na zmianę z kciuków, aby uciskając, posuwać się w górę do łydki i uda krótkimi, mocnymi ruchami. Pozostała część ręki powinna być w kontakcie z kończyną, aby „zakotwiczyć"kciuk. 3. Drenaż za pomocą kłębów rąk Powoli posuwaj się w górę nogi, uciskając na zmianę szerokimi, głębokimi ruchami za pomocą kłębów rąk. Wykonuj ruchy ciągłe i rytmiczne, rozluźniaj ręce. Masowanie w kierunku stopy Po pobudzeniu odpływu krwi z nogi przez masowanie aż do stawu biodrowego zaczynasz powrót w kierunku stopy, ugniatając udo i łydkę. Po starannym masażu całej nogi możesz. albo pociągnąć ręką w dół, zachodzącymi na siebie ruchami, albo uciskać wzdłuż kończyny (str. 32). Tył nogi nadaje się szczególnie do uciskania, ponieważ nie ma tam przeszkadzających występów kostnych. 4. Ugniatanie nogi Posługując się naprzemiennymi ruchami obu rąk, chwytaj i ściskaj fragmenty mięśni w całym udzie i w łydce. Zachowaj stały kontakt z nogą. Nie musisz odrywać rąk pomiędzy momentami chwytania. 5. Uciskanie wzdłuż nogi Zaczynając od dołu łydki, równomiernie uciskaj rękami tył nogi. 50 MASAŻ ^ Stawy skokowe Podobnie jak inne stawy, również i skokowe są często „magazynem" napięcia, blokującym swobodny przepływ energii między stopami a podudziami i wyżej. Ludzie o zesztywniałych stawach skokowych skarżą się na zimne stopy, a ich poczucie więzi z Ziemią bywa zachwiane (str. 170). Masaż nie tylko przywróci elastyczność i wspomoże zachowanie kontaktu z Ziemią oraz przepływ energii, lecz także zmniejszy tendencję do zalegania płynu. Pokazane tu czynności służą do sprawdzania, a potem zwiększania ruchomości i elastyczności tego obszaru. Obracanie stawami skokowymi stwarza poczucie ich giętkości. Zginanie stopy sprawdza napięcie mięśni i ścięgien. Jeżeli ścięgna podkolanowe są sztywne, nie uda się wysunąć stopy daleko do przodu. Jeżeli mięśnie prostowniki przedniej strony są napięte, przesunięcie stopy do tyłu sprawia ból. Unoszenie podudzia Aby zająć się stawami skokowymi i stopami, musisz najpierw unieść podudzia pacjenta. Będąc obok nogi partnera, po-dłuż jedną rękę pod jego staw skokowy, a drugą połóż mu na dole podkolano-wym. Powoli podnieś podudzie do pionu. Zwróć uwagę, czy partner pomaga przy unoszeniu nogi, czy też tylko poddaje się twemu działaniu. 6. Zabiegi wokół kostki Silnie trzymając stopę jedną ręką, palcami drugiej zataczaj koło wokół kostki. Rozluźnij staw 1 małymi ruchami okrężnymi, ^ najpierw po jednej, a potem drugiej stronie nogi. 7. Obracanie w stawach skokowych Trzymając jedną ręką podudzie tuż ponad stawem skokowym, drugą chwyć stopę i powoli poruszaj ją szerokim kołem: najpierw kilka obrotów w jedną stronę, potem w przeciwną. Obracaj stopę tak daleko, jak się da. 8. Unoszenie i opuszczanie stopy Chwyć stawy skokowe jedną ręką, a drugą skieruj palce stopy w dół, zginając ją aż do oporu (A). Potem jedną ręką pociągnij stopę do tyłu, a drugą uciśnijją w kierunku pięty, napinając górną część stopy i przód V B ł® V TYLNA POWIERZCHNIA NÓG 51 Stopa Stopa człowieka uformowała się jako bardzo skomplikowana struktura, składająca się z 26 kości. Niektóre z nich tworzą dwa duże, wspierające łuki. Stopy dźwigają całą masę ciała i służą jako cudowny amortyzator wstrząsów. Oprócz tego podeszwa zawiera tysiące zakończeń nerwowych, mających powiązania z całą resztą ciała (str. 136-137). Tak więc masując stopy, wywiera się wpływ nie tylko na nie, lecz także na całe ciało. Dlatego wielu masażystów ogranicza się do masowania stóp, jeżeli nie ma dosyć czasu na pełny masaż ciała. Po wymasowaniu jednej stopy opuść uważnie kończynę, następnie przystąp do masowania tyłu drugiej wraz ze stopą według tej samej kolejności, co poprzednio. Masowanie stóp kończy pracę nad całą tylną stroną ciała. Po wymasowaniu obu nóg pacjent powinien trochę odpocząć. Dopiero wtedy można go poprosić, aby się odwrócił w celu wymasowania przodu ciała. Uwaga. Jeżeli pacjent był przykryty, unieś prześcieradło, kiedy będzie się on odwracać (str. 39). 9. Masowanie między ścięgnami Jedną ręką podtrzymuj podeszwę. Palce stopy są zwrócone ku górze. Palcami drugiej ręki uciskaj powoli wzdłuż każdej przestrzeni między kośćmi, począwszy od palców aż do stawów skokowych. 10. Uciskanie podeszwy kciukiem Podtrzymując stopę jedną ręką, masuj całą podeszwę kciukiem drugiej, wykonując małe, ale silne ruchy okrężne. Najlepiej zaczynając odpięty i kończąc na kłębie stopy, tuż przy pakach. 11. Naciąganie palców Zajmuj się każdym palcem po kolei, najpierw odciągając każdy na bok, a potem w tył i do przodu. Sprawdź zawsze, jak daleko możesz odciągnąć palec — często znacznie dalej, niż sobie wyobrażasz. 12. Wyciskanie palców Chwyć każdy palec z osobna u jego podstawy kciukiem i palcem wskazującym, pociągnij i lekko przekręcaj z boku na bok. Po zakończeniu ćwiczeń na wszystkich palcach f otrząśnij rękami, aby się pozbyć ujemnej energii. Wykonaj smarowanie olejkiem 52 MASAŻ Barki szyja i głowa Kiedy partner się obrócił, zacznij masowanie przodu jego ciała, wracając do barków, głównych „magazynów" napięcia w ustroju. Wielu z nas nie było wolno w dzieciństwie wyrażać swobodnie emocji i uczymy się tłumić uczucie gniewu lub troski, zaciskając ramiona lub gardło. I ak wiec okolica ta zasługuje na szczególną uwagę. Z początku kolejność ruchów może się wydać nieco złożona, ponieważ wiele z nich odbywa się poza zasięgiem wzroku, miedzy plecami pacjenta a powierzchnią, którą masujesz. Kiedy się ich jednak prowadząc ku barkom. nauczysz, przekonasz się, że jest to najbardziej wdzięczna część sesji masażu, szczególnie dobrze odbierana przez pacjenta. Masowanie długimi ruchami A Połóż ręce na górnej części klatki piersiowej pacjenta, tuż pod obojczykami, palce rąk skierowane ku sobie. Powoli rozsuwaj ręce, klęby dłoni / Smarowanie olejkiem Po odwróceniu się partnera przesuń mu poduszkę, spod stawów skokowych pod kolana i zapyta), czy chciałby mieć coś pod głową (str. 39). Potem usiądź od strony jego głowy i ciągłym, długim ruchem zacznij smarować olejkiem górną część klatki piersiowej, barki i szyję. Postępuj zgodnie /. trzema stopniami, pokazanymi na rycinach. Jeżeli wykonujesz pełny masaż, górna część pleców jest już posmarowana. Uwaga. leżeli uprzednio przykryłeś pacjenta, teraz odegnij jedno z prześcieradeł (str. 39). C Przedłuż ruch wzdłuż tylnej powierzchni szyi, aż do podstawy czaszki, potem na tył głowy i odejmij ręce od jej szczytu. 54 MASAŻ Rozciąganie szyi Ruchy rozciągające są kontynuacją ruchów długich. Zamiast odrywać ręce od szczytu głowy zatrzymujesz się przy podstawie czaszki i trzymając mocno głowę pacjenta odchylasz się do tyłu, aby naciągnąć szyję. Można także rozciągnąć szyję do przodu i w bok. Rozciąganie następuje wzdłuż szczytu barku i boku szyi. Wielu ludzi będzie rozluźnionych dostatecznie, aby powierzyć głowę twoim rękom - podnosząc ją poczujesz, że jest ciężka. Inni, bardziej napięci, podświadomie unoszą głowę sami. W takim przypadku uświadom pacjenta, że utrudnia tym rozluźnianie szyi, ponieważ naciąga ją. Nie irytuj się, jeżeli nie zdołałby on „poddać się". Po prostu przejdź do następnego ruchu. 1. Naciąganie szyi Umieść obie ręce mocno pod głową, mając pakę przy jej podstawie. Odchyl nieco głowę od powierzchni, na której leży, aby napiąć tylną część szyi. Delikatnie opuść głowę. .**- l- 2. Naciąganie szyi w górę i w dół Rękami będącymi pod głową pacjenta unieś ją i zbliż podbródek do klatki piersiowej (rycina lewa). Powoli opuść głowę, tym razem przesuń jedną z rąk w dół do karku i unieś szyję, tak by głowa przechyliła się do tyłu, jak to pokazano poniżej. Potem znowu wyprostuj szyję. •f" 3. Naciąganie szyi z boku Podtrzymując mocno tył głowy partnera jedną ręką, przesuń ją powoli do jednego barku, uciskaj ąc jednocześnie drugą ręką bark przeciwny. Przesuń głowę z powrotem, na dawne miejsce, zmień ręce i powtórz to samo BARKI, SZYJA I GŁOWA 55 Bark, przód i tył Po nieznacznym rozluźnieniu całej szyi zacznij się koncentrować na jednej stronie. Położywszy obróconą na bok głowę pacjenta na swojej ręce, drugą możesz masować przeciwny bok górnej części pleców i szyi. Stosuj trzy stopnie pokazane poniżej. Ponieważ znaczna część cyklu wykonuje się poza zasięgiem wzroku, pod plecami osoby masowanej, opracowaliśmy wykres ukazujący drogę twoich rąk. Cykl ten składa się z przesuwania ręki napierw pod plecami pacjenta, a potem pociągnięcie jej aż do szyi. Zorientujesz się, że u niektórych pacjentów łatwiej ci podłożyć rękę, niż u innych. Nie działaj zbyt silnie. Niech cię zadowoli dojście tak daleko, aż będziesz mógł masować wygodnie. Gdy będziesz przyciągał rękę ku sobie, mięśnie szyi mogą się uwydatnić. Jeśli to się zdarzy, nie próbuj ominąć przeszkody. Kontynuuj masaż powoli, a zastosowany przez ciebie ucisk stopniowo zlikwiduje ją. Ważne, abyś wykonywał ten ciąg ruchów powoli i świadomie. Obracanie głowy Głowę partnera trzymaj z jednej strony, kciuki tuż ponad uszami, pozostałe pakę za nimi. Unieś nieco głowę i delikatnie obróć ją, tak aby znalazła się na twojej ręce. Zwróć uwagę na to, czy nie ciągniesz włosów i czy głowa partnera leży wygodnie. Zaczynasz masaż od barku, na który przyjmujący masaż nie patrzy. 4. Bark, przód i tył A Zacznij jak na stronie 52, ale zamiast posuwać się w górę szyi, postępuj w dół wzdłuż kręgosłupa tak daleko, jak sięgniesz bez wysiłku. Następnie pociągnij zgięte palce powoli w górę rowka przy kręgosłupie i z powrotem poprzez tył szyi do podstawy czaszki. Teraz wykonaj małe łuki, wciąż po tej samej stronie podstawy czaszki. Powtórz to jeszcze raz. B Zacznij jak poprzednio, gdy jednak ręka dotrze do stawu ramiennego, zegnij palce pod barkiem i przesuwaj się w dół po boku partnera. Gdy dojdziesz do talii, nieco zgiętymi palcami przejdź skośnie przez plecy i łopatkę, aż wrócisz do szyi i podstawy czaszki. Po zakreśleniu jak poprzednio koła u podstawy czaszki, powtórz ten cykl ruchów kilka razy. C Zacznij jak poprzednio, gdy jednak ręka okrążyła staw ramienny, przejdź szczytem barków w górę po boku i tyłu szyi, mając kciuki z przodu barku, a pozostałe palce z tyłu. Zewnętrzny brzeg palca wskazującego i fałd kciuka powinny utworzyć naprężone pasmo. Po okrążeniu, jak przedtem, podstawy czaszki, powtórz ruch. Trzymaj dalej głowę pacjenta, aby się zająć jej owłosioną częścią 56 MASAŻ Owłosiona skóra głowy Zaskakujące jest, że owłosiona skóra głowy może być napięta, co z kolei może być przyczyną bólów głowy, a nawet łupieżu i utraty włosów. Masaż pomaga usunąć to napięcie i wspomaga krążenie. Poprawia także stan włosów. Po zakończeniu trzech opisanych zabiegów przykryj wolną dłonią ucho partnera i bardzo delikatnie obróć jego głowę w drugą stronę. 5. Obrót owłosionej skóry głowy Połóż rekf na owłosionej części głowy i obróć ją, przesuwając jak na rycinie lewej. 6. „Wcieranie szamponu" C.ałą owłosioną skórf gło-itiy trzyj końcami palców. 7. „Wyciąganie włosów" Chwyć pasmo włosów, pociągaj od korzeni i powoli ześlizguj z niego palce. Ćwiczenia 4-7 wykonaj też po drugiej stronie. Rozciąganie kręgosłupa Jest to jedyne ćwiczenie w cyklu „Przodu barków i szyi", wymagające współpracy ze strony przyjmującego, który musi unieść plecy, aby umożliwić ci podłożenie pod nie rąk. Następuje wspaniałe napięcie całego kręgosłupa, mile odczuwane przez partnera. Możliwe, że będziesz musiał trochę poćwiczyć, zanim zdołasz wykonać tę sekwencję rzeczywiście gładko. Musisz temu podołać, chyba że partner jest bardzo ciężki lub znacznie większy od ciebie. W takim przypadku zrezygnuj z tego cyklu. Zawsze pociągaj od punktu hara i od miednicy, nie zaś od barków. Jeżeli ci się uda, wykonaj •/ to raz lub dwa razy. 8. Rozciąganie kręgosłupa Poproś pacjenta, żeby nieco uniósł plecy, co pozwoli ci wsunąć pod nie ręce najdalej, jak można — dłonie równolegle do kręgosłupa (A). Jerazpartner musi się rozluźnić na twych ramionach. Kiedy to odczujesz, zacznij odchylać swe ciało do tyłu, ciągnąc w górę, wzdłuż rowków przykręgosłupowych, ręce, z palcami zakrzywionymi (B). Wykonuj to bardzo powoli, wzdłuż całego kręgosłupa, w górę do szyi i tyłu głowy (C). Zakończ, odrywając ręce od włosowi. 58 MASAŻ Twarz Twarz jest tą częścią ciała, którą dostrzegamy jako pierwszą u innych ludzi. Jest ona niezasłonięta, widoczna. Jej wyraz jest rzeźbiony przez ogromną liczbę drobnych mięśni, umożliwiających robienie min. Stres i napięcie ujawniają się stwardnieniem wokół brwi, żuchwy i oczu, a radość i pogoda cechuje rozluźnienie. Niezależnie od tego czy nasza twarz jest stale uśmiechnięta i spokojna, czy też np. z wyrazem zaskoczenia, ze stale uniesionymi brwiami, cechy wyryte na twarzach pomagają rozpoznać postawę i charakter. Jeżeli nie ma czasu na wymasowanie całego ciała, można się ograniczyć do twarzy, bo podobnie jak stopy, ma ona powiązania z innymi częściami ustroju (str. 177). Pozycja do masowania twarzy Podczas całego zabiegu musisz siedzieć lub stać przy głowie partnera. Podczas masowania stosuj równomierny ucisk na całą twarz - od czoła do podbródka. . \ Twarz Do masażu twarzy może nie być potrzebne dodatkowe smarowanie rąk olejkiem. Ta ilość bowiem, jaką już masz na palcach, wystarczy do tej stosunkowo małej powierzchni. Przed podjęciem się wykonania masażu twarzy po raz pierwszy w życiu, wypróbuj go na sobie, aby przekonać się, jak się go odczuwa. Twarz jest mniej delikatna niż na to wygląda i może cię zaskoczyć, że całkiem mocny ucisk nie sprawia przykrości. Ludzie jednak odczuwają różnie. Możesz być więc pewny, że pacjent da ci znać, jeśli odczuje dyskomfort. Zanim zaczniesz, sprawdź, czy partner nosi szkła kontaktowe, a jeżeli tak, to nie masuj mu powiek. Masuj, postępując stopniowo w dół twarzy i od środka na boki. Wykonuj ruchy powoli i „czysto". Ponieważ wiele ruchów wykonywanych na twarzy jest zupełnie małych, unikaj nadmiernego natężania barków. Nawet najdrobniejsze ruchy zyskają na tym, jeśli będziesz się kołysać w biodrach od przodu do tyłu. 1. Czoło Połóż kciuki na środku czoła, tuż ponad brwiami, dłonie przyciśnij do boków głowy. Rozsuwaj powoli kciuki w linii poziomej, dochodząc do włosów l boków głowy. Wykonaj to na całym czole, docierając do granicy skóry owłosionej. 60 MASAŻ Oczy, nos i policzki Posuwasz się ku dołowi. Masujesz skórę nad brwiami, powieki i nos, dochodząc aż do podbródka. Masowanie wokół oczu, brwi, a szczególnie skroni często niezwykle łagodzi stres, znosi bóle głowy i udrożnią zatoki. 3. Oczy Przesuwaj delikatnie kciuki nad powiekami od przyśrodkowego do zewnętrznego kąta oka i do boku głowy. Wykonaj to jeden lub dwa razy. 2. Brwi Zaczynając od wewnętrznej granicy brwi, mocno przesuwaj kciuki ponad linię włosów ku bokom i odrywaj je od głowy. Wywierasz przez to wpływ na cala linię brwi. Powtórz 4 razy. 4. Nos Na zmianę przesuwaj kciuki grzbietem nosa od jego nasady do koniuszka, który ściśnij kciukiem i palcem wskazującym. 5. Policzki Zaczynając tuż pod zewnętrznymi kątami oczu, przesuń kciuki ponad kością jarzmową do linii włosów ponad uchem, oderwij palce od głowy. Wykonuj te ruchy pasmami w miarę stopniowego przesuwania się w dół, poniżej kości jarzmowej, ponad górną i poniżej dolnej wargi. Kiedy masujesz blisko nosa, uważaj, aby nie zaciskać nozdrzy. TWARZ 61 Podbródek i linia żuchwy Masowanie dolnej części twarzy polega na ściskaniu podbródka, linii wzdłuż żuchwy i wykonywaniu ruchów okrężnych na mięśniach zwaczach. Jeżeli byłoby ci trudno zlokalizować te mięśnie, połóż palce na policzkach pacjenta i poproś, aby zacisnął zęby. Poczujesz, że mięśnie się unoszą i twardnieją. Z mapy twarzy (str. 177) wynika, że żuchwa jest powiązana z miednicą i ze napięcie jednej oznacza napięcie drugie). Jeżeli u partnera wyczuwa się duże napięcie w biodrach, często w masowaniu miednicy pomocne jest rozluźnienie żuchwy. 6. Podbródek Chwyć środek podbródka kciukiem oraz palcem wskazującym i ściskaj postępując rytmicznym ruchem wzdłuż całego podbródka. ^ •f \ f .- '.A 7. Żuchwa Chwyć skórę na brzegu żuchwy tuż przy podbródku, wyciskając wzdłuż brzegu żuchwy aż do ucha. 8. Mięśnie żwacze Zlokalizuj mięśnie żwacze po obu stronach twarzy i płaskimi palcami masuj je, wykonując małe mchy okrężne. 62 MASAŻ Policzki i uszyTen dwuczęściowy zabieg zaczyna się szerokim ruchem w poprzek policzków, a kończy rozciąganiem i ściskaniem uszu. Kiedyś w historii swego rozwoju człowiek był zdolny do poruszania uszami. Niektórzy ludzie zachowali te umiejętność. Uszy zawierają punkty akupunktury dla każdej części ciała. Tłumaczy to, dlaczego masaż uszu jest tak przyjemny. „Łączenie" twarzy i głowy Jest to długotrwający, trzyczęściowy zabieg „łączący" twarz z szyją i głową. Dla lepszego efektu niech to będzie jeden płynny ruch, kończący się łagodnym rozciągnięciem szyi. Możesz powtarzać go 9. Ruch „policzki - uszy" A Połóż kłęby dłoni po obu stronach nosa; palce skierowane ku uszom. Powoli przesuwaj je mocno po kościach jarzmowych ku uszom. B Chwyć uszy palcami oraz kłębami dłoni i delikatnie odciągaj je od głowy. Potem uciskaj wszystko wokół nich palcami. wielokrotnie i zakończyć lekkim położeniem jednej ręki na czole, a drugiej na górnej części klatki piersiowej, aby połączyć głowę z ciałem. Po kilku chwilach przerwij ten kontakt. 10. „Łączenie" twarzy i głowy A Połóż dłonie nad oczami partnera z kciukami po obu stronach jego nosa. Zatrzymaj się tak na chwilę, aby oczy partnera odpoczęły w ciemności stworzonej przez twoje dłonie. B Palcami najpierw zacznij przesuwać delikatnie ręce w dół twarzy, poprzez policzki i pod uszami do tyłu szyi. C Nie przerywając, przesuń ręce w górę szyi i ułożywszy je pod tyłem głowy, pociągnij ku sobie, odrywając przy szczycie głowy i końcach włosów. RAMIONA I RĘCE 63 Ramiona i ręce Kiedy z chodzenia na czterech kończynach przeszliśmy do postawy pionowej, umożliwiliśmy kończynom górnym wykonywanie wielu czynności, np. zbierania pożywienia i opału, obrony przed niebezpieczeństwem. Wystawiliśmy też na zagrożenie nasz miękki brzuch, a nasze wzajemne stosunki nabrały innej wrażliwości. Ramiona i ręce ściśle się wiążą z tymi zależnościami: wobec siebie, wobec świata, podczas dawania i brania. Są one narzędziami czynu i wyrażania uczuć (str. 175). Za pośrednictwem ramion i rąk wyrażamy nasze najsilniejsze emocje. Okazujemy miłość przez obejmowanie, dawanie, obronę lub głaskanie, a nienawiść i wściekłość przez uderzanie lub zaciskanie pięści. Masaż ramienia i ręki sprawia doznanie cudownego uwolnienia i odprężenia, zwłaszcza tym, którzy skrywają swoje uczucia. Masowanie długimi ruchami A Na nadgarstkach pacjenta połóż posmarowane olejkiem ręce ze skierowanymi ku barkom palcami. Przesuwaj ręce w górę ramienia, unosząc je na wypukłościach, jak to widać na rycinie niżej. #;•• -ytr- Smarowanie olejkiem Aby masować ramiona i ręce, przesuwasz się do boku pacjenta na wysokość jego bioder i zwracasz wzrok w kierunku jego głowy. Jak zwykle zaczynasz od posmarowania i ogrzewania jednego z ramion, stosując długie ruchy, przy czym pierwsze wykonuj zawsze powoli. Pomagaj masowanemu stawać się stopniowo świadomym każdej kolejnej części ciała, tak aby mógł odczuwać przyjemność. Dla ułatwienia, masowanie długimi ruchami (strona prawa) zostało pokazane w dwóch etapach, mimo że wykonuje się je jednym, ciągłym ruchem. Wykonaj raz lub dwa razy. B Tuż przed stawem ramiennym otocz go ręką prowadzącą, czyli „zewnętrzną". Drugą przesuń na wewnętrzną powierzchnię ramienia, tuż poniżej pachy (rycina wyżej). Obejmując ramię ściśle jak tylko się da, przesuwaj ręce wzdłuż niego aż do nadgarstka. Podczas przesuwania rąk w dół obejmij rękę partnera obiema dłońmi i oderwij je, zaczynając od końców palców. RAMIONA I RĘCE 65 Drenaż ramienia Ten cykl wpływa na krążenie krwi i chłonki w ramieniu. Celem jego jest wspomaganie przepływu chłonki i powrotu krwi zylnej do serca. Zaczyna się od ściskania przedramienia, potem całego ramienia. Podczas ściskania przedramienia zauważysz, że palce partnera rozwierają się i zamykają. D/.ieje się tak dlatego, że mięśnie poruszające palce lezą w przedramieniu. 1. Drenaż przedramienia Podnieś trochę przedramię partnera i je dna ręką trzymaj jego rękę. Palcami drugiej chwyć nadgarstek, kładąc kciuk w poprzek jego wewnętrznej powierzchni. Pochyl się do przodu podczas ściskania przedramienia od nadgarstka do łokcia. Następnie odchyl się do tylu i powtórz jeszcze jeden lub dwa razy. 2. Drenaż ramienia Podnieś kończynę górną partnera i zegnij ją w łokciu, aby ręka zwisała po drugiej stronie jego szyi, a ramie wzniosło się pionowo. Chwyć je obiema rękami powyżej łokcia i posuwając sif do stawu rannennego, mocno ściskaj ramie. Powtórz to kilka razy. Rozciąganie l e „bierne ćwiczenia" na stawie ramiennym naciągają i tonizują wie/.adła i ścięgna, łączące kość ze stawem. Pobudzają one także wytwarzanie mazi stawowej i zwiększają zakres ruchów w stawie. Podobnie jak w innych ćwiczeniach biernych, to ty wykonujesz całą prace. Partner powinien się tylko poddawać. 3. Podnoszenie barku Klęcząc u ramienia partnera, podłóż jedno ramię pod jego staw łokciowy (twoje lewe pod jego prawe i na odwrót), tak aby zgifcia obu przylegały do siebie. Chwyć własne przeciwne przedramię blisko łokcia, a wolną ręką - nadgarstek partnera. Teraz unieś się, aby podnieść swoje ramię i pociągnąć bark partnera w górę (odpodłogi). Opuść go delikatnie. Powtórz, jeżeli chcesz. 4. Rozciąganie ramienia ponad głowę Chwyć nadgarstek partnera i unieś mu ramie nad głowę, leraz pociągnij delikatnie nadgarstek, aby naciągnąć ramie, jednocześnie przesuwając z siłą drugą rękę od pachy wzdłuż boku klatki piersiowej. W ten sposób napina się cala część dala wzdłuż ramienia i boku. 66 MASAŻ Staw ramienny i ramię Po rozciągnięciu ramienia i stawu ramiennego układasz ramie pacjenta przy jego boku i masujesz mu bark i ramie ku dołowi. Zaczynasz ruchem uciskającym od środka górnej części klatki piersiowej do stawu barkowego, a potem niezbyt silnym uciskiem w dół całego ramienia do łokcia i nadgarstka. Staw ramienny jest stawem kulistym, o szerokim /.akresie ruchów. Łokieć jest stawem zawiasowym, pozwalającym na ruchy zginania i prostowania. Natomiast między kośćmi przedramienia istnieje rotacja — obracają się względem siebie, co z kolei pozwala nam obracać dłońmi. 5. Uciskanie stawu ramiennego A Połóż jedną rękę pośrodku górnej części klatki piersiowej partnera, poniżej obojczyka, drugą pod górną częścią pleców, tuż poniżej szyi. Trzymając ciało obiema rękami przesuwaj ręce do stawu barkowego, ustawiwszy ich kłęby do przodu. Powtórz to kilka razy. B Po osiągnięciu obiema rękami stawu, obejmij nimi część górną ramienia i mocno ugniataj wokół stawu. Wyszukuj palcami wewnętrzne zarysy kości i stawu. 6. Ugniatanie ramienia Masuj ramię ku dołowi, ugniatając i uciskając całą kończynę, aż dojdziesz do nadgarstka. Zwróć uwagę na łokieć. Kciukiem i pozostałymi palcami uciskaj wokół tego stawu. RAMIONA I RĘCE 67 Nadgarstek i ręka Masaż ręki działa szczególnie odprężająco dlatego, że nasze ręce tak bardzo przywykły do dotyku, a także, ponieważ podobnie jak stopy, mają one odniesienia do całej reszty ciała (str. 148). Powierzchnia części ruchowych i czuciowych mózgu, odnoszących się do rąk, jest nieproporcjonalnie wielka, co świadczy o ich wyjątkowej wrażliwości i znaczeniu czynnościowym. Istotnie, dzięki przeciwstawnemu ułożeniu kciuków ręce są jedną z głównych cech, różniących nas od zwierząt z wyjątkiem człekokształtnych. Zwróć specjalną uwagę na stawy, ponieważ one warunkują wielką ruchomość rąk. 7. Masowanie nadgarstka Unieś przedramię partnera, opierając kończynę na łokciu. Kciukami wykonuj małe kółka na całym nadgarstku, trzymając go między kciukiem a pozostałymi palcami. 8. Rozwieranie dłoni Chwyć rękę partnera trzymając własne palce na jego dłoni, a kłęby na grzbiecie jego rąk. Teraz ściskaj i rozwieraj rękę partnera przez rozsuwanie palców i uciskanie jej kłębem ręki własnej. Powtórz jeden lub dwa razy. Uwaga. Dla przejrzystości obrazu na rycinie pokazano to od dołu. /M V -ł 9. Masowanie między kośćmi Aby podtrzymać rękę pacjenta, chwyć jego nadgarstek. Teraz kciukiem i palcem wskazującym wolnej ręki posuwaj się rowkami między kośćmi ręki od nadgarstka do fałdów między palcami. 10. Obracanie palców Weź w rękę po kolei każdy z palców i pociągaj go delikatnie, naciągaj go i obracaj nim podczas przesuwania swej ręki ku koniuszkom palców. Potem przejdź na drugą stronę pacjenta. Nasmaruj oliwą drugie ramię i wykonaj działania 1-10. 68 MASAŻ Przednia strona tułowia Masując przód tułowia, bądź świadomy, że jest to okolica wrażliwa. Przed rozpoczęciem masażu poświeć kilka chwil na ocenę typu oddychania pacjenta i obserwacje, które części tułowia poruszają się podczas oddechu. Będziesz przecież koordynował niektóre własne ruchy z oddechem osoby masowanej. Nasz typ oddychania jest ściśle związany z naszą żywotnością i zdrowiem emocjonalnym. Jeżeli pacjent ma zaufanie, masowanie tej okolicy może być głębokim przeżyciem zarówno dla masowanego, jak i masującego, ustalającym głęboką więź między nimi. połowie jego długości, tuż nad okolicą lędźwiową. Masę swego data przesuń do przodu i rozciągnij dolną część pleców pacjenta. Wykonaj to jeszcze raz. 3. Uciskanie dłonią w dół kręgosłupa Połóż ręce po obu stronach kręgosłupa, w połowie jego długości, poniżej barków - kłęby dłoni wzdłuż kręgosłupa, dłonie na żebrach. Unieś biodra i wysuń je do przodu, przenosząc masę swego ciała na plecy partnera za pf mocą wyprostowanych ramion. Siadając cofnij się i przesuń dłonie około 3 cm w dół, potem powtórz ruch. Przesuwaj dłonie w dół tak długo, aż osiągniesz biodra. 4. Uciskanie kciukiem w dół kręgosłupa Połóż palce na żebrach, tak aby kciuki znalazły się po obu stronach kręgosłupa, w połowie /ego długości i tak by nie wywoływało to bólu. Dalej postępuj, jak poprzednio, opierając większą część twego ciała na kciukach, ale tak, by część masy przypadała na inne palce. Za każdym razem przesuwaj się około 3 cm w dół, wywierając ucisk przez wysuwanie bioder do przodu i zmniejszając przez ich cofanie. 96 Sl 11ATSU Biodra Mendian Pęcherza jest głównym meridianem na biodrach, tak jak i na plecach. Mendian Pęcherzyka Żółciowego z boku każdego pośladka ma swój główny punkt nieco z tyłu i powyżej kości biodrowej. Shiatsu tej okolicy może bardzo złagodzić ból krzyża albo rwę kulszową, nie należy jednak uciskać zbyt mocno, aby nie podrażnić nerwu kulszowego. Shiatsu bioder zmniejsza także napięcie okolicy lędźwiowej, łagodzi bóle menstruacyjne i zapalenie pęcherza oraz przekrwienie i bóle miednicy. Bardzo uspokaja i odpręża, zwłaszcza kobiety, bardzie] wrażliwe na przekrwienie miednicy mz mężczyźni. Meridiany bioder 'Wewnętrzne i icewnetrz.ne Meridniny Pęcherza Moczowego (Bl) znajdują się w krzyżu i otaczających go mięśniach. Mcridian Pęcherzyka Żółciowego (GB) biegnie w dół zewnętrzną częścią bioder, przechodząc unii nerwem knlszowyin ni środku bocznej powierzchni pośladki!. •> >•• * t * k Bl GB 98 SHIATSU Biodra (II) Zabieg na biodrach zaczyna się uciskaniem 4 par otworów w kości krzyżowej (rycina prawa), przez które skontaktujesz się z nerwami rdzeniowymi, zaopatrującymi wątrobę. Początkowo zlokalizowanie tych otworów sprawia trudność. Szukaj bardzie) miękkich przestrzeni w trójkącie kostnym u podstawy kręgosłupa. Dwie pary górne są bardziej miękkie niż twarde ich otoczenie; dwie dolne są trudne do odnalezienia nawet po latach pracy, nie rezygnuj jednak. Masowanie pośladków łokciem również wymaga praktyki, jeżeli jednak pochylisz się tak, że twój środek ciężkości jest odpowiednio nisko i masz luźne ręce, dostrzeżesz w łokciu użyteczne narzędzie. Meridiany, na których pracujesz, są odnogami Meridianu Pęcherza. Jeden przebiega około 4 cm od przedziału miedzy pośladkami, po jego obu stronach, drugi jest na najwyższym punkcie pośladków. ••\ fr' Lokalizowanie otworów kości krzyżowej Kość krzyżowa stanowi trójkąt kostny u podstawy kręgosłupa. Zlokalizowanie zarysu tego trójkąta pomoże ci znaleźć 4 pary zagłębień, czyli otworów w kości krzyżowej, przez które przechodzą nerwy krzyżowe. Jeżeli partner ma dołki na biodrach, górna para tsubos leży właśnie między nimi. l. Uciskanie na otworach kości krzyżowej Uklęknij w rozkroku nad nogami pacjenta. Wyczuj kciukami górną parę otworów. Przesuń się biodrami do przodu i oprzyj się na tych otworach. Cofnij się i zlokalizuj parę otworów znajdujących się 2-3 cm niżej. Pochylając się do przodu, uciśnij je. Najtrudniej znaleźć dwie pary najniższe. Posłuż się intuicją i oprzyj się tam, gdzie przypuszczasz, że są. BIODRA 99 2. Ściskanie bioder Uklęknij w rozkroku nad kolanami pacjenta. Klubami rąk zlokalizuj zagłębienie w mięśniach pośladków, nieco powyżej i z tylu za biodrami. Palce skierowane do środka lezą swobodnie na ciele. Pochyl się do przodu i uciskaj kłębami rąk. Powtórz to dwa albo trzy razy. 3. Uciskanie kciukami bioder w dół Klęcząc na rozwartych kolanach, jedną z rąk połóż na dolnej części pleców partnera. Trzymając luźno drugą rękę, połóż „otwarty"łokieć na linii meridianu w pobliżu rowka między pośladkami. Pochyl się do przodu i przerzuć masę górnej połowy ciała na swój łokieć. Posuwaj się tak w dół meridianów po obu stronach. Nie uciskaj „zamkniętym "łokciem, nie pozwalaj rękom sztywnieć podczas zabiegu. \ f 100 SHIATSU Tylna i boczne powierzchnie nóg Główne meridiany na tylnej powierzchni nogi - Meridian Pęcherza i parzysty Meridian Nerki - należą do pierwiastka Wody (str. 83). Meridian Pęcherza ciągnie się w dół nóg od kręgosłupa, a Meridian Nerki biegnie w górę przez mięśnie ważne dla postawy, łączące miednicę i okolice krzyża. Tak wiec tył nogi jest okolicą przydatną do leczenia bólów krzyża. Pęcherz i Nerki i ich meridiany reprezentują odpowiednio aspekty yang i yin pierwiastka Wody, który rządzi dziedziczeniem i wzrostem, mnożeniem się, energią płciową i indywidualną konstytucją podstawową. Meridian Pęcherzyka Żółciowego biegnie po zewnętrznej powierzchni nóg. Jest on energią yang pierwiastka Drewna, rządzącego oczami, ścięgnami i kurczliwością mięśni, bierze też udział w trawieniu. Stres emocjonalny i umysłowy wpływają na pierwiastek Drewno, podobnie jak nadużywanie ciała wpływa na pierwiastek Wody. Pęcherzyk Żółciowy reaguje bardziej na napięcie umysłowe, podejmowanie decyzji i kłopoty w pracy, natomiast narząd parzysty z nim - Wątroba ulega bardziej wpływowi czynników emocjonalnych. Obciążenie umysłowe, wpływające na ten meridian powoduje napięcie w szyi i barkach oraz bóle głowy, ponieważ Meridian Pęcherzyka Żółciowego biegnie szyją, barkami i bokami / głowy. Oczywiście korzystne jest działanie na okolicach objętych stanem chorobowym, ale w praktyce można leczyć te stany, działając < na bocznej powierzchni nogi w celu podtrzymania swobodnego ' ' przepływu energii ki przez cały meridian. Bl Ki Meridian zewnętrznej powierzchni nogi Meridian Pęcherzyka Żółciowego przebiega w dól zewnętrzną powierzchnią bioder, potem środkiem zewnętrznej powierzchni nogi, przed kostką i w dół do czwartego palca. GB Meridiany tylnej powierzchni nogi Meridian Pęcherza przebiega w dół do środka tylnej powierzchni nogi, wokół zewnętrznej powierzchni kostki i w dół stopą do małego palca. Meridian Nerki zaczyna się na powierzchni, robi pętlę wokół wewnętrznej powierzchni pięty, a następnie wznosi między mięśniami wewnętrznymi łydki i uda. Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). 102 SHIATSU Tylna i boczne powierzchnie nóg (II) W tej serii czynności pracujesz na tylnej i bocznej powierzchni nóg w jednym, nieprzerwanym ciągu. Zajmuj się jedną nogą, aż do zakończenia postępowania na meridianach tylnych i bocznych. Stopy partnera powinny leżeć płasko, z palcami jak u gołębia, chyba że partner uzna to za niewygodne. Jeżeli bolą kolana albo stawy skokowe są sztywne, pod podudzie podłóż poduszkę, aby zmniejszyć ucisk. Nie uciskaj dołów podkolano-wych i lżej uciskaj boki tej okolicy, na której właśnie wykonujesz shiatsu, a obie ręce zawsze muszą być w kontakcie z ciałem pacjenta. Jeżeli pracujesz na kończynie, powinieneś trzymać jedną rękę na tułowiu pacjenta, aby utrzymać więź z głównym źródłem energii. Ta ręka, znana jako „matczyna", podpiera i zapewnia stałość pozycji, ponieważ jest mniej aktywna, jak matka żywiąca biegające, ale stale do niej powracające dziecko. Ścisłe położenie ręki „matczynej" nie jest istotne, ponieważ nie wywiera ona ucisku. Musisz być jednak świadomy jej istnienia, bo nią „słuchasz" relacji twojego partnera. „*> 1. Uciskanie dłonią tylnej powierzchni nogi Klęcząc równolegle do nogi pacjenta, uciskaj ku dołowi środek jego nogi dłonią albo chwytem „paszcza smoka ", wykorzystując masę własnego ciała. Rękę „ matczyną " trzymaj na pośladku, uciskaj bardzo lekko dólpodkolanowy i umiarkowanie łydkę. Zbliżając się do kostek, ściskaj i uciskaj delikatnie. Wykonaj to jeszcze raz. V ' / S 2. Uciskanie kolanem tylnej powierzchni nogi Oprzyj rękę na górze i na dole nogi pacjenta. Przykucnij na palcach, trzymając kolana nad linią środkową kończyny. Teraz lekko unieś kolana i przesuń je w dół środkiem nogi, pomijając okolicę kolana. Nie klękaj na nodze — opuszczaj swoje kolana tak lekko lub tak silnie, jak chcesz. 3. Uciskanie tsubos na kostce Unieś stopę tej samej nogi i uciskaj przez 3-5 sekund obie strony zagłębienia między kostkami a ścięgnem Achillesa. TYLNA I BOCZNE POWIERZCHNIE NÓG 103 Rozciąganie w trzech kierunkach Te ćwiczenia wywierają wpływ na me-ridiany na przednich i bocznych powierzchniach nóg, chociaż shiatsu wykonujesz na powierzchni rylnej. Rozciąga] nogę w każdym kierunku dopóty, dopóki nie sprawia to przykrości pacjentowi. Po zakończeniu trzech ruchów zmień położenie partnera, tak byś mógł przystąpić od razu do zabiegów na bocznej powierzchni nogi. Ostrzeżenie. Nie wykonuj tego zabiegu na nikim, kto cierpi na dolegliwości w obrębie kolan. 4. Rozciąganie w trzech kierunkach A jedną rękę trzymaj na dolnej części pleców pacjenta, a drugą przyciągnij jego stopę do pośladka, trzymaj ją, aby uzyskać maksymalne naciągnięcie. Pokołysz stopę w chwili największego naciągnięcia. B Cofnij stopę do podłogi w celu rozluźnienia kolana. Następnie skieruj ją do przeciwnego pośladka tak daleko, aby nie sprawiło to pacjentowi bólu. Kilkakrotnie unoś stopę i opuszczaj ją, aby zwiększyć napięcie. C Znowu cofnij stopę do połowy odległości od pośladka. Potem przeciągnij ją ku sobie, jak tylko się da. Poruszaj nią w górę i w dół. Następnie cofnij do polowy drogi, nie puszczając stopy. Drugą ręką chwyć wewnętrzną powierzchnię kolana i skieruj nogę na zewnątrz, by była gotowa do zabiegu „ Uciskanie dłonią w dół bocznej powierzchni nogi"(rycina na str. 104). X,, \ 104 SH1ATSU Tylna i boczne powierzchnie nóg (III) Uciskanie dłońmi bocznej powierzchni nóg kończy cykl zabiegów na nodze. Nic obawiaj się zgiąć nogi partnera w bok, jest przyjemniejsze, niż się wydaje. Po uściśmęcm nogi aż do dołu wyprostuj ją i powtórz cały zabieg na drugiej nodze, przed zajęciem się stopami. Najpierw zrób pełną serię zabiegów na jednej stopie, a potem na drugie). Stąpanie po podeszwach wydaje się świetne nie tylko partnerowi, ale tobie również daje odpoczynek. Większość podanych działań rutynowych na stopach pobud/.a Nerki i Pęcherz. Każdy meridian kończy się w palcu, dlatego znaczenie ma staranne ich rozciąganie. 5. Uciskanie dłonią w dół bocznej powierzchni nogi Uklęknij przy stopach pacjenta i p otóż rekf „matczyną " na jego biodrze. Dłonią drugiej ręki posuwaj się w dół bokiem nogi, pochylając się do przodu i do tyłu. Powtórz ten zabieg. 6. Uciskanie tsubo kostki Przez 3-5 sekund uciskaj kciukiem wrażliwe zagłębienie tuz poniżej i nieco z przodu kostki zewnętrznej. Powtórz 1-6 na drugiej nodze. 7. Stąpanie po podeszwach Sprawdź, czy obie stopy partnera leżą na podłodze tak płasko, jak to możliwe. Stąpaj po podeszwach przez minutę albo dwie. Twoje stopy nie mogą sięgnąć za wysoko w obrębie śródstopia. 8. Uciskanie tsubo na podeszwie Przez 3-5 sekund uciskaj kciukiem punkt Nerki pod kłębem stopy, w środku. TYLNA I BOCZNE POWIERZCHNIE NÓG 105 9. Masowanie pięty Przez 5-10 sekund masuj boki fiety ruchem okrężnym; kciuk po jednej stronie, pozostałe palce po przeciwnej. 11. Pociąganie palców Silnym ruchem pociągaj każdy palec po kolei, trzymając go z boku, ponieważ tam jest najwięcej nerwów. Niektóre palce mogą wydawać trzask. 10. Oszczypywanie zewnętrznej części stopy Oszczypuj w celu pobudzenia Meridianu Pęcherza. 12. Uciskanie podeszwy końcami palców Mając luźny nadgarstek, tak że twoja ręka może się swobodnie unosić i opadać, naciskaj podeszwę raz po raz w szybkim, silnym rytmie. 13. Ugniatanie podeszwy pięścią Korzystając z tego samego ustawienia nadgarstka, ugniataj podeszwę przez kilka sekund ręką luźno zwiniętą w pięść. Potem pogładź stopę. Powtórz 8-13 na drugiej stopie. 106 SHIATSU Tylna strona barków Następna z kolei jest tylna powierzchnia barków, gdzie napięcie jest problemem niemal powszechnym. Może być ono skutkiem jednej z wielu przyczyn, które mogą znajdować się w innych częściach ciała. Dlatego nie ograniczaj shiatsu jedynie do barków. Musisz zlokalizować i zwalczać przyczynę napięcia za pomocą zabiegów wykonywanych na całym ciele. Na plecach trzeba stosować je na trzech głównych okolicach. Pierwszy, to szczyt barków, połączony z Meridianem Pęcherzyka Żółciowego. Ponieważ Pęcherzyk Żółciowy ma związek z napięciem umysłowym, ten obszar niemal zawsze jest wrażliwy. Zabieg nie tylko usuwa stres, ale łagodzi zaziębienie i bóle głowy. Drugą okolicą jest przestrzeń między łopatkami. Tutaj znajduje się ta część Meridianu Pęcherza, którą pominąłeś, pracując na pozostałej części pleców, gdyż była ona oddalona od ciebie (str. 95). Zabiegi na punktach najwyższych są korzystne w zaziębieniu, kaszlu i wszelkich dolegliwościach ze strony płuc. Uciskanie punktów dolnych wpływa dobrze na serce i krążenie krwi, lęki, rozkojarzenie i bezsenność. Same łopatki stanowią trzecią strefę. Przechodzi przez nią Meridian Jelita Cienkiego, związany z trawieniem, czynnością jajników i z intuicyjną jasnością umysłu. Szyją zajmiesz się później, kiedy partner się obróci, ale masuj mięśnie szyi, jeżeli zesztywnieją. Anatomia tylnej powierzchni barków Punkty tsubos Meridianu Pęcherza znajdują się między kręgami po obu stronach kręgosłupa i na dole od wewnętrznych brzegów łopatek. Meridian Jelita Cienkiego biegnie przez grubą warstwę mięśni nad łopatkami, natomiast Meridian Pęcherzyka Żółciowego przebiega wzdłuż brzegu mięśnia na szczycie barku. f ',w\ ,. / f GB Meridiany tylnej części barków Meridian Pęcherza (Bl) biegnie w dół po bokach kręgosłupa, a Meridian Pęcherzyka Żółciowego (GB) — górą barku. Meridian Jelita Cienkiego (SI) biegnie zygzakiem nad łopatkami i w dół ramienia, równolegle do Meridianu Potrójnego Rozgrzewacza. Bl TH SI Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). •5 ""g; 108 SHIAT.SU Tylna strona barków (II) Teraz z nieco rozsuniętymi kolanami klęknij przy głowie partnera. W tej serii nie będziesz poruszał biodrami, ponieważ powodowałoby to zbyt duży ucisk na barkach pacjenta. Ucisk powinien jednak nadal wychodzić z bioder. Zaczynasz od uciskania mięśni na szczycie barków, często wrażliwych na skutek napięcia. Następnie uciskaj łokciem okolicę między łopatkami, co wywiera wpływ na płuca i serce. Ta cała część środkowa jest ściśle związana z emocjami i świadomością. Pamiętając o tym trzeba wykonywać na niej zabieg delikatnie, ale głęboko. Meridian Jelita Cienkiego, biegnący zygzakiem przez łopatki, jest trudny do zlokalizowania. Dlatego uciskaj wokół łopatki, aby rozluźnić mięśnie i wyzwolić uwięzioną w nich energię. Często sytuacja jest odwrotna: mięśnie są napięte, ale zawierające niewielką energię podstawową. Bądź delikatny, zastąp siłę dłuższym trwaniem ucisku, a mięśnie się rozluźnią. 1. Uciskanie kciukami górnej powierzchni barków Trzymając rękę „ matczyną" na jednej łopatce, kciuk drugie] połóż podłużnie na szczycie jednego z barków. Dla podtrzymania sif oprzyj łokieć na swoim udzie. Schylony do przodu uciskaj delikatnie od szyi aż do zagłębienia w stawie ramien-nym, trzy razy po każdej stronie (szczegóły na rycinie prawej). 2. Uciskanie łokciem między łopatkami Trzymając rękę „matczyną" na jednym barku, wstaw „otwarty" łokieć do bruzdy przy kręgosłupie. Postępuj stopniowo od podstawy szyi w dół stałymi, 5-sekundowymi uciskami. Wykonuj to starannie, postępując w dół całej przestrzeni międzyłopatko-wej. Zamień rękę „matczyną"oraz łokieć, i wykonaj zabieg po drugiej stronie ciała. TYLNA STRONA BARKÓW 109 3. Uciskanie wokół łopatek Połóż ręce płasko na łopatkach partnera, mając rozpostarte palce, co zapewni lepszy uchwyt. Wsuń palce pod zewnętrzną część łopatek i uciskaj wokół, poruszając także mięśnie położone nad i pod nimi. 4. Uciskanie barków stopami Usiądź, podpierając się wysuniętymi do tyłu rękami i postaw swoje stopy na górnej powierzchni barków partnera. W ciągu minuty uciskaj szybko, ale delikatnie cale barki. 110 SHIATSU Przednia strona barków i szyi Shiatsu przedniej strony ciała zaczyna się od barków i szyi. Słabość przedniej strony barków powoduje często stwardnienie albo napięcie mięśni pleców, co stanowi klasyczny przykład kyo— stanu niedoboru z tworzeniem jitsu, czyli nadmiaru. Często zaokrąglone barki są wyrazem odruchowego przygarbienia, mającego na celu ochronę słabej klatki piersiowej lub czasem nadmiernie wrażliwego ośrodka „serca". Na te stany można wpływać najlepiej zabiegami wykonywanymi na przedniej stronie. Zaczynasz od oparcia się o barki partnera, na których uciskasz głównie punkty Płuc, potem przestrzenie międzyżebrowe. Po rozprostowaniu klatki piersiowej i wyprostowaniu barków, przesuwasz się ku szyi i uciskasz najpierw na Meridianie Pęcherza, potem na Meridianie Pęcherzyka Żółciowego, na Naczyniu Kierującym i w końcu ważne punkty na wszystkich meridianach szyi wzdłuż podstawy czaszki. Meridiany Potrójnego Rozgrzewacza, Jelita Cienkiego, Jelita Grubego i Żołądka zaopatrują boki i przód szyi. Jest to więc obszar silnie związany z czynnością trawienia. Ponieważ działanie każdego meridianu obejmuje zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną, meridiany biorą udział w „przetwarzaniu" informacji i zdarzeń. Jeżeli życie przynosi nam coś, z czym nie możemy sobie poradzić (nie możemy „przełknąć" ani „strawić"), dochodzi do napięcia gardła, mięśni szyi i do zaburzeń trawienia. Shiatsu tej okolicy obejmuje delikatne, okrężne uciskanie mięśni, nie zaś bezpośrednie, które mogłoby uszkodzić tchawicę albo tętnice. si St LI GB TH Miejsce meridianów szyi Meridian Żołądka (St) biegnie w dół po obu stronach tchawicy, a Meridian Jelita Grubego (LI) przekracza środek mięśni na boku szyi i podąża w dół do wrażliwego splotu nerwowego ponad obojczykiem. Meridian Jelita Cienkiego (SI) biegnie w dół, bezpośrednio od ucha, a*nieco z tylu za nim znajduje się Potrójny Rozgrzewacz (TH). Lu St Meridiany tylnej strony szyi Mendianem centralnym jest Naczynie Kierujące (GV), biegnące w górę środkiem kręgosłupa. Meridian Pęcherza postępuje w dół, mięśniami po obu stronach szyi, a Pęcherzyka Żółciowego (GB) w dół, zewnętrznymi brzegami tych samych mięśni. HP Ki Meridiany przedniej strony barków Ważne punkty początku Meridianu 7V«r(Lu) mieszczą się w zagłębieniu pod zewnętrzną częścią obojczyka. Protektor Serca (HP) biegnie wzdłuż mięśnia piersiowego, a Żołądka (St) Nerki (Ki) w dół przodem klatki piersiowej. BIL GV GB Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). Przednia strona barków i szyi Teraz pacjent się odwraca, a ty klękasz po dowolnej stronie jego głowy, aby się oprzeć na przedniej części barków i uciskać wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych. Podczas tego opierania się głównie uciskane są punkty Płuc w zagłębieniach między klatką piersiową a stawami ramienny-mi. Podczas uciskania przestrzeni międzyżebrowych nie tylko naciągasz mięśnie międzyżebrowe, wspomagające oddychanie, ale aktywujesz Men-diany Nerek i Żołądka. Zwiększają one ki\v klatce piersiowe) i ułatwiają pozbycie się flegmy. Shiatsti tej okolicy bardzo pomaga chorym na astmę. Opieraj się na barkach całą masą ciała, ale lżej uciskaj wrażliwe przestrzenie międzyżebrowe. l. Opieranie się na ramionach Połóż kłęby dłoni w zagłębieniach między klatką piersiowi} a stawami ramiennymipartnera; palce miej zwrócone na zewnątrz; zamknij zaokrągloną część burków. Teraz unieś swoje bwdera, wysuń je do przodu i oprzyj się na barkach partnera (rycina prawa górna). 2. Uciskanie przestrzeni międzyżebrowych Połóż ręce, tak aby dłonie były skierowane do boków dala, a kciuki leżały z przodu klatki piersiowej, w przestrzeni między dwoma żebrami. Pochyl się trochę do przodu i uciskaj delikatnie całym kciukiem w kierunku na zewnątrz od mostka. Teraz przesuń ręce do następnej przestrzeni międzyżebrowej i postępuj jak poprzednio do końca klatki piersiowej. Omiń piersi, jeżeli pacjentem jest kobieta. ,' mż^sji^j&i^mjs&f'' 112 SHIATSU Szyja Znacznie wygodniej jest uciskać na szyi od dołu niż od góry. Jedynym problemem ]est wykonanie silnego ucisku bez uniesienia głowy partnera od podłoża. Jak zawsze w shiatsu trzeba się ustawić, tak jak pokazano na rycinie prawej, aby uciskanie wychodziło „z bard'. Pierwszym meridianem, na którym pracujesz, jest Meridian Pęcherzyka Żółciowego, lezący u styku dwóch mięśni i niezwykle użyteczny w rozluźnianiu sztywnej szyi, bólach głowy i dolegliwościach ze strony oczu. Główny punkt tego meridianu leży w zagłębieniu podstawy czaszki po obu stronach. Rozjaśnia on umysł i łagodzi objawy zaziębienia. Trzecim jest Naczynie Kierujące. Uciskanie go pośrodku podstawy czaszki poprawia układ kręgów i pobudza śródmózgowie. Na koniec wykonujesz ruchy tylnej części szyi partnera, uciskając ważne punkty wszystkich meridianów. 3. Kolejne sekwencje na szyi Klęczysz z jednej strony głowy pacjenta. Łokcie oprzyj na swoich udach i pochyl się do przodu z bioder, uciskaj palcami do góry. A Palcami środkowymi uciskaj po obu stronach kręgosłupa w odstępach 1,5 cm od podstawy szyi i w górę do podstawy czaszki. &: : B Posuwaj palce na zewnątrz od brzegu dużych mięśni tylnej części szyi. Uciskaj w odstępach 1,5 cm od podstawy szyi w górę, wzmacniając ucisk w zagłębieniach u podstawy czaszki. Powtórz to jeden raz. C Wróć do linii środkowej szyi i palcami środkowymi, jeden na drugim, uciskaj wrażliwe zagłębienia między kręgami. Zakończ w środkowym zagłębieniu u podstawy czaszki. D Rozłącz palce i silnie uciskaj w odstępach 1,5 cm, posuwając się po podstawie czaszki w kierunku uszu. PRZEDNIA STRONA BARKÓW I SZYI 113 Boczne strony szyi Niektóre meridiany biegną po bocznych stronach szyi. Nierównowaga energii w ich obrębie jest często źródłem napięcia szyi. Ze względu jednak na to, że ta okolica zawiera nerwy zawiadujące tchawicą i aortą, lepiej jest pobudzać te meridiany delikatnymi ruchami okrężnymi niż bezpośrednim uciskaniem. Ro7.ciąganie szyi jest bardzo korzystne i rozładowuje napięcie kręgosłupa. Musisz mocno podtrzymywać głowę pacjenta i korzystać z masy swego ciała do rozciągania w tył, a nie do góry. 4. Ruchy okrężne na bocznych stronach szyi Połóż złączone ręce na bokach szyi pacjenta, dopasowując je do istniejących uwypukleń. Kilka razy zakreśl kolka., poruszając tkanki miękkie nad lezącymi głębiej mięśniami. 5. Rozciąganie szyi Przykucnij i delikatnie wsuń palce pod szyję pacjenta; kciuki skierowane ku obojczykom, kłęby rąk tuż pod żuchwą, wewnętrzna strona przedramion wzdłuż policzków. Twoje kolana powinny być rozsunięte i przyciskać twoje ramiona. Aby rozciągnąć szyję pacjenta, przechyl się do tyłu, mając wyprostowane ramiona. 114 SHIATSU Głowa i twarz Dla wielu osób jest to najbardziej łagodząca i odprężająca część zabiegów. Wszyscy mamy tendencję do „życia w głowie", tam gromadzimy nadmiar energii i napięcia. Tak wiele meridianów zaczyna się i kończy na twarzy, że łatwo może dochodzić do blokad. Następstwem tego są: zmarszczki, plamki, obwisłe powieki, ale i poważniejsze zmiany. Shiatsu, wykonane na tej okolicy, usuwa wszelkie przeszkody i zwiększa dopływ ki, a więc usuwa napięcie, a nawet dodaje urody. Jak powiedział kiedyś zmarły mistrz shiatsu, Shizuto Masunaga: „Shiatsu wykonane na twarzy jest dobre dla duszy, ale także bardzo poprawia urodę". Meridianami, zaczynającymi się na głowie i twarzy, są meridiany Pęcherza, Pęcherzyka Żółciowego i Żołądka, natomiast kończą się tam Naczynie Kierujące, Naczynie Projektujące, meridiany Jelita Cienkiego, Jelita Grubego i Potrójny Rozgrzewacz. Jeżeli pacjent cierpi na migrenę, możesz zwrócić szczególną uwagę na boczną stronę szyi. Pamiętaj, że Meridian Pęcherzyka Żółciowego kilkakrotnie zawraca i zaopatruje całą stronę boczną. Zabiegi shiatsu na głowie i szyi polegają raczej na uciskaniu kluczowych punktów niż całych meridianów. Uciskanie punktów na twarzy łagodzi miejscowe napięcie, ból lub przekrwienie. Jego wpływ na pozostałe meridiany jest raczej na poziomie „energii subtelnej" niż fizycznej. Tak więc punkt Meridianu Pęcherza w pobliżu oka wpływa nie tylko na pęcherz, ale także na energię ki pierwiastka Wody. Tai Yang GB l SI 18 St6 Punkty przedniej strony twarzy W okolicy oczu: Pęcherz l (Bl l) znajduje się w wewnętrznym kąciku oczodołu, tuż ponad okiem; Pęcherz 2 (Bl 2) jest przy wewnętrznym końcu brwi. Wokół ust: Jelito Grube 20 (LI 20) jest tuż fiod skrzydełkiem nosa; Żołądek 3 (St 3) leży na połowie „linii uśmiechu "; Naczynie Projektujące 24 (CV 24) mieści się pośrodku rowka podbródka. Naczynie Kierujące 26 (GV 26) leży pośrodku górnej wargi. B12 Bil Punkty na szczycie glowy Wszystkie te punkty znajdują się na meridianie Naczynia Kierującego (GV) wywierasz na nie wpływ, uciskając środek głowy. Najważniejszy jest punkt Naczynie Kierujące 20 (GV 20), znajdujący się na linii od szczytów uszu do linii środkowej. GV26 CV 24 Punkty bocznej strony twarzy Tai Yang znajduje się na skroni. Jelito Cienkie 18 (SI 18) jest w zagłębieniu powyżej kości jarzmowej, a Żołądek 6 (St 6) w mięśniach w obrębie kąta żuchwy. Pęcherzyk Żółciowy l (GB 1) mieści się w małym dołku, przy zewnętrznym brzegu oczodołu. GV20 GV21 GV22 GV23 GV24 Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). 116 SHIATSU Głowa i twarz (II) Shiatsu na tej okolicy ciała powinno być delikatne na tyle, aby rozluźnić pacjenta, ale i dostatecznie mocne do odblokowania energii. Utrzymuj nacisk silny, ale pieszczący i zginaj palce uciskając punkty lezące w zagłębieniach. Masowanie uszu jest korzystne dla całego ustroju, ponieważ tam znajdują się punkty akupunktury dla każdej części ciała. Uciskanie punktów na szczycie głowy łagodzi bóle głowy i zapalenie nosa. Zabiegi na oczach (str. 117) przynoszą pożytek oczom, ale zmniejszają też bóle głowy i zatok; uciskanie skroni powoduje ogólne odprężenie, a ruch „od nosa do ust" zmme]sza stan zapalny nosa i zatok. Łagodzi on także napięcie emocjonalne, które może mieć odbicie wokół ust, i przynosi odczucie przyjemności. 1. Przeczesywanie włosów Przeczesz kilka razy palcami włosy pacjenta; wykonaj to na całej głowie. Zacznij od tyłu, od granicy owłosienia. lllł 2. Pociąganie włosów Ujmij pasmo włosów i pociągaj delikatnie; wykonaj to na całej głowie. 3. Masowanie uszu Masuj uszy kciukiem i palcem wskazującym, posuwając się do góry od płatków do szczytu małżowiny usznej. Wykonaj to dwa razy na całym uchu. ,. v ("l 4. Uciskanie punktów na szczycie głowy Trzymaj głowę pacjenta za skronie i nakładając kciuki na siebie w linii środkowej głowy, naciskaj w odstępach l,5-cm do tyłu, do podstawy czaszki tak głęboko, dokąd uda się dojść. 5. Zabiegi wokół oczu A Uciskaj przez 3-5 sekund punkty przy wewnętrznych kącikach oczu. B Lekko oszczypuj brwi na całej ich długości. C Uciskaj punkty tuż poza zewnętrznym końcem każdej brwi. 6. Zabiegi na skroniach A Przesuwaj się w gore i na zewnątrz od brwi do punktów na skroniach. Nie uciskaj mocno, ale wykonuj delikatne ruchy okrężne. B Posuwaj się w dół linii prostej, aby uciskać punkty tuż pod kośćmi jarzmowymi. C Posuwaj się w dół linią prostą do małych węzłów mięśniowych w obrębie kąta żuchwy i wyczuwaj punkt centralny każdego węzła*. Jeżeli natrafisz na niego, partner dozna uczucia bólu zęba. * Nie myl z węzłem chłonnym (przyp. tłum.) GŁOWA I TWARZ 117 7. Cykl „nos - usta" A Brzegiem kciuków uciskaj rowki poniżej nozdrzy. B Uciskaj szereg punktów na „liniach uśmiechu ", kierując nacisk w górę, pod kość. C Podłóż dłoń pod podbródek pacjenta i uciskaj punkty w środku dołka bródki i górnej wargi. i II l B B v •'/ , A 118 SHIATSU Ramiona i ręce Sześć meridianów ramion i rąk należy do pierwiastków Ognia i Metalu. Meridiany Serca, Jelita Cienkiego, Protektor Serca i Potrójny Rozgrzewacz należą do Ognia. Meridiany Płuc i Jelita Grubego - do Metalu. Medycyna Wschodu uznaje, że serce oprócz kluczowego znaczenia w krążeniu krwi, spełnia też rolę siedziby ducha. Wszystko, co odnosi się do świadomości, np. zaburzenia umysłu, słaba pamięć albo bezsenność, ma związek z sercem. Rzeczywiste fizyczne choroby serca obejmują albo Meridian Serca, albo częściej Protektora Serca. Zadaniem Protektora Serca jest działanie jako rodzaj bufora, ochrony serca przed napięciem emocjonalnym. Jeżeli jest on słaby, serce jest wrażliwe na ataki. Oprócz udziału w fizycznym akcie trawienia, Meridian Jelita Cienkiego spełnia czynności psychiczne - rozróżniania i świadomości. Potrójny Rozgrzewacz koordynuje i równoważy metabolizm. Działa on na „trzy płonące obszary" — górne, środkowe i dolne strefy tułowia, mające udział odpowiednio: w krążeniu i oddychaniu, trawieniu i wydalaniu. Harmonizuje różne sfery aktywności. Ogień jest jedynym pierwiastkiem spełniającym cztery czynności; Metal wpływa na dwa meridiany: Płuca i Jelito Grube. Meridian Płuc działa jako odbiorca kiz powietrza, zajmuje się ogólnym poziomem ki oraz zaburzeniami ze strony płuc i gardła. Meridian Jelita Grubego jest związany nie tylko z jelitami. W jego zakresie mieści się wydalanie w sensie ogólnym, zwłaszcza przez skórę i płuca, tu należą trądzik i astma. Ponieważ meridian ten prowadzi do nosa, jego uciskanie może być też pomocne w zapaleniu zatok i jamy nosowej. HP Ht Lu Meridiany wewnętrznej powierzchni ramienia Meridian Płuc (Lu) biegnie od punktu poniżej obojczyka w dół do kciuka. Protektor Serca (HP) od mięśnia piersiowego wzdłuż kończyny do palca środkowego, a Meridian Serca (Ht) od pachy do palca małego. Meridiany tylnej powierzchni przedramienia Meridian jelita Cienkiego (SI) biegnie w dół zewnętrznym brzegiem przedramienia do małego palca. Potrójny Rozgrzewacz (TH) wędruje w dół środkiem do palca serdecznego, a Meridian Jelita Grubego (LI) w dół od dołu łokciowego do palca wskazującego. Meridiany tylnej powierzchni ramienia Meridian Jelitt Cienkiego (SI) biegnie od pachy w dół tylną powierzchnią ramienia, a Potrójny Rozgrzewacz (TH) po stronie tylnej barku do łokcia, Meridian Jelita Grubego (LI) w dół od szczytu barku do końca dołu łokciowego. SI Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). 120 SHIATSU Ramiona i ręce (II) Ponieważ praca na każdym z meridia-nów ramienia oddzielnie jest nieco skomplikowana, w tej części zapoznasz się z zabiegami na nich w trzech etapach — meridiany wewnętrzne, men-diany zewnętrzne i meridiany ręki. Zwykle uciskanie całego ramienia od góry do dołu jest korzystne dla meri-dianów wewnętrznych. Ze względu na skręt w stawie łokciowym meridiany zewnętrzne leżą ponad łokciem z tyłu ramienia, a pod nim — z przodu. Dlatego trzeba wykonywać na nich zabieg w dwóch etapach, jak podano poniżej. Okolica tuż poniżej łokcia jest często bolesna podczas uciskania przedramienia ku dołowi, ponieważ biegną tam nerwy. Posuwaj się wprost do nadgarstka i uciskaj jego stawy — na nadgarstku jest kilka punktów kluczowych. Pracuj na jednym z ramion i dopiero po wykonaniu wszystkich ruchów przejdź na stronę przeciwną i zajmij się drugim ramieniem i ręką. \ V*f,," l. Uciskanie dłonią wewnętrznej powierzchni ramienia Klęcząc na wysokości bioder partnera, ułóż jego ramie poziomo w linii równej z barkiem i uciskaj je zwróconą do góry dłonią. Rękę „matczy-ną "połóż na mięśniu piersiowym mniejszym. Uciskając dłonią, prze-suwaj ją jednocześnie wewnętrzną powierzchnią ramienia, od barku do nadgarstka. Dostosowuj dłoń do konturów ramienia. 2. Chwytanie ramienia Ułóż ramię partnera wzdłuż tułowia, tuż przy jego boku, z dłonią skierowaną do dołu. Trzymając rękę „ matczyną " na barku, chwyć ramię i uciskaj od barku do łokcia jego tylną powierzchnię koniuszkami palców. 3. Uciskanie dłonią w dół przedramienia Uciskając, przesuwaj się w dół przedramienia od łokcia do nadgarstka. RAMIONA I RĘCE 121 4. Pociąganie palców Usiądź i ujmij nadgarstek pacjenta jedną rfką. Drugą pociągaj i potrząsaj każdy palec po kolei— od jego podstaiuy do koniuszka, trzymając każdy z nich z boku. 5. Uciskanie Wielkiego Eliminatora Przez 5 sekund uciskaj punkt w środku fałdy między kciukiem a palcem wskazującym. Ten tsubo, jeden z najważniejszych na Meridianie Jelita Grubego, był w dawnych czasach nazywany Wielkim Eliminatorem. Pomaga on pozbyć się bólów głowy i zębów, a także zaziebień. 6. Potrząsanie ramieniem Obiema rf karni trzymaj mocno rękf pacjenta. Odchyl się w tył, aż ramif lekko się napnie i potrząsaj nim w górę i w dół szybko, ale nie za silnie. Powtórz l — 6 na drugim ramieniu 122 SH1ATSU Hara Dla Japończyków hura, czyli brzuch, oznacza znacznie więcej niż tylko okolicę ciała. Uważają oni, że w hnra przebywa duch życia. Ściślej chodzi tu o punkt położony na szerokość ręki pod pępkiem, znany jako Tan-Den. W Japonii hara obrazuje rodzaj energii danej osoby - można mieć „dobry hara' albo „zły hara", a samobójstwo jest to zabicie hara (hara kin). Shiatsu stosowane wobec hara, nazywane ampuku, jest bardzo starą metodą leczenia, znacznie starszą niż samo shiatsu i wymagającą wiciu lat ćwiczeń. Wykwalifikowany praktyk ampuku może leczyć i wyleczyć z poważnych chorób, działając wyłącznie na hara. To właśnie w hara zachodzą wszelkie procesy życiowe, podtrzymujące organizm. Tutaj można napotkać wszystkie działania meridianów. Podobnie jak stopę w refleksologii, również hara można oznaczyć strefami odniesienia (patrz niżej), odzwierciedlających stan wszystkich czynności organizmu. Twoje czynności, dotyczące punktu hara, są ważną częścią całego leczenia, a w miarę nabywania doświadczenia również wartościowym wkładem do stawiania rozpoznania. Byłoby idealnie, gdyby hara był miękki i rozluźniony nad pępkiem, a spoisty pod nim. W praktyce przeciętny hara człowieka Zachodu jest rozumiany zupełnie odwrotnie. Siedzący tryb życia, złe przyzwyczajenia dotyczące jedzenia i picia, niezwracanie uwagi na sposób oddychania i postawę ciała przyczyniają się do słabych warunków ogólnych w dolnym punkcie hara i Tan-Den. Natomiast napięcie umysłowe i emocjonalne prowadzi do napięcia przepony, a więc do sprężystego górnego hara. Choć możesz być jeszcze nieprzygotowany do rozpoznawania tych stanów dotykaniem, przyjmij, że dolny hara jest słaby i zaczynaj od wzmacniania go uciskiem głębokim, stopniowym, tonizującym, zanim przejdziesz do górnego hara. Podczas pracy na dolnym hara górny rozluźnia się i będzie tam można zastosować głębszy ucisk. Jeżeli ampuku wykona się dobrze i starannie, jest to najbardziej rozprężające i przyjemne postępowanie, jakie można sobie wyobrazić, wpływające korzystnie i wyrównująco na wszystkie funkcje fizyczne. Ampuku jest szczególnie korzystne w schorzeniach brzucha, a zwłaszcza pleców. Jeżeli pacjent cierpi na bóle pleców, jeszcze przed zabiegami na samych plecach wykonuj bardzo starannie zabiegi na hara, zwłaszcza na terenie dla Meridianu Pęcherza. Mapa hara Żebra i kości miednicy stanowią naturalne granice hara, w których strefy rzutowania meridianów zgadzają się z umiejscowieniem narządów. Głównymi wyjątkami są dwie „podkowy " strefy Pęcherza (Bl) Nerki (Ki). Strefa Nerki przebiega przez Tan--Den, źródło energii życiowej, a strefa Pęcherza łączy się ze wszystkimi mięśniami podtrzymującymi kręgosłup i łączy go z Meridianem Pęcherza. Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). CV Ki St Liv Meridiany hara Podczas shiatsu ważniejsze jest rozumienie mapy stref rzutowania hara (niżej) niż meridianów. Ht GB St Liv TH Lu HP Sp Tan-Den Bl SI SI LI 124 SHIATSU Hara (II) Jako oficjalna siedziba energii ustroju hura zasługuje na wielki szacunek. Nawet zwierzęta nie lubią dotykania ich brzucha, pozwalają na to jedynie osobom, którym ufają. Ludzie nie różnią się w tym także. Uciskanie powinno być łagodne i stopniowe, choć może być całkiem głębokie. Ruchy wokół ha.ro. zawsze wykonuj zgodnie z ruchem wskazówek zegara, wzmacniając strefy słabsze głębokim uciskiem tonizującym. Rób to, zanim dotrzesz do okolic twardych, obkur-czonych. W większości przypadków oznacza to rozpoczynanie zabiegu w dolnym hara (str. 122). Podczas pracy stale kontaktuj rękę „matczyną" z hara, poruszając ją w miarę potrzeby i korzystając z niej do „wsłuchiwania się" w sygnały zmian. Ogólnie biorąc, „bulgotanie" oznacza, że dostarczyłeś energii okolicy słabej, a „pulsowanie", że twój ucisk powoduje niedrożność. Nie dotyczy to linii środkowej ciała między żebrami a pępkiem, gdzie biegnie aorta i „pulsowanie" występuje Pozycja do zabiegu na hara Siedzisz z boku pacjenta, lekko dotykając jego ud swoimi. 1. Dolny hara A Posługuj się brzegiem ręki jak nożem, aby wsunąć ją obok talerza biodrowego i działać na strefie Jelita B W odstępach 2-3 cm trzema ułożonymi palcami uciskaj zgodnie z ruchem wskazówek zegara wokół zewnętrznej podkowy dolnego hara (działasz na strefach Pęcherza). C Postępuj tak samo wzdłuż podkowy wewnętrznej, półkolistej granicy środkowych mięśni brzucha, z dłużej trwającym uciskaniem punktu w linii środkowej. Tutaj wywierasz wpływ na strefę Nerki i Tan-Den. HAKA 125 2. Górny hara A Uciskaj delikatnie, ale głęboko całą długością kciuka pod lewą stroną żeber, posuwając się od góry ku dołowi. Dłoń i pozostałe palce powinny być luźne. B Koniuszkami palców uciskaj zagłębienie pod najniższym punktem żeber - strefę Płuc. C Postępuj tak samo po stronie prawej, zakończ tym samym uciskaniem pod żebrami. D Uciskaj lekko jednym palcem przy-środkową częśćpodżebrza. Następnie trzema położonymi płasko palcami, uciskaj splot słoneczny, punkt na połowie drogi nad splotem słonecznym, punkt na połowie drogi do pępka; w końcu na samym pępku II 3. Kołysanie hara Uklęknij przodem do hara pacjenta. Trzymając jedną rękę na drugiej, potrząsaj punkt hara ruchem falującym, ruchem ciągłym zaś popychając kłębami rąk i ciągnąc do siebie końcami palców. 126 SH1ATSU Przednia i przyśrodkowa strona nóg Istnieją trzy główne meridiany w tym rejonie - Wątroby, Śledziony i Żołądka. Działanie na Meridianie Wątroby ma znaczenie w leczeniu dolegliwości dolnej części brzucha, ponieważ Wątroba steruje dolną „przestrzenią płonącą" (str. 118). Można tym wpływać na tak różne stany, jak hemoroidy, zaparcie i bóle miesiączkowe. Ponieważ Wątroba należy do pierwiastka Drewno (str. 100), powinieneś także uciskać Meridian Wątroby w przypadku bólów i skurczów mięśni. Stres emocjonalny i tłumienie go (zwłaszcza gniewu) wywierają wpływ szczególnie na wątrobę. Jest ona wciągnięta w wiele stanów, określanych na Zachodzie jako histeryczne albo psychosomatyczne. Dla sposobu myślenia Wschodu zaburzenia spowodowane stresem emocjonalnym i hamujące L/wątroby są równie ważne, jak każde inne. Meridian Ziemia Śledziony ma udział w trawieniu i kontaktuje się z Nerkami, utrzymując bilans wodny ustroju. Wywiera także wpływ na cykl miesiączkowy. Żołądek jest innym meridianem Ziemi, biorącym głównie udział w przemianie pokarmów w energię ki. Czynność tę wzmaga zwłaszcza jeden punkt na Meridianie Żołądka, znany jako Żołądek 36. Jest to najlepszy punkt do leczenia zaburzeń trawienia, spadku energii oraz zwiększania odporności ustroju na choroby. Meridiany przedniej powierzchni nóg Meridiany Żołądka (St) /' Śledziony (Sp) przebiegają po obu stronach dużych mięśni przednie] strony uda. Meridian /^łądka biegnie w dół bokiem uda, omija kolano i schodzi zewnętrznym brzegiem piszczeli. Meridian Śledziony biegnie w dółprzyśrodkowym brzegiem mięśni uda, a potem łączy się z Meridianem Wątroby na przyśrod-kowejpowierzchni podudzia. St Liv Sp Meridiany przyśrodkowej powierzchni nóg Meridian Wątroby (Liv) biegnie tuż pod ścięgnem mięśnia wewnętrznej strony uda, potem w dół wewnftrzną stroną podudzia. Meridian Śledziony leży ponad nim na udzie, ale drogi te łączą się poniżej kolana i biegną do stawów skokowych. Patrz: Klucz do meridianów (str. 92). PRZHONIA I PRZYŚRODKOWA STRONA NÓG 127 Przednia i przyśrodkowa strona nóg Wykonując /.abiegi na przedniej i przyśrodkowej stronie nóg, oddziałujesz na mendiany związane z trawieniem. Tak wiec hara jest naturalnym miejscem dla twojej ręki „matczynej", która będzie wyczuwać burczenie lub bulgotanie, gdy druga ręka przesuwa się w dół meridianów. Aby wykonywać zabieg na Meridianie Wątroby, musisz odgiąć nogę pacjenta na zewnątrz. Jeżeli ten meridian jest szczelny— jak niemal u każdego będziesz musiał podeprzeć nogę w punkcie jej maksymalnego naciągnięcia, aby uniknąć naderwania stawu biodrowego pacjenta. Najlepszym sposobem podtrzymania jest oparcie kolana o własne uda (rycina prawa). Punkty na przyśrodkowej stronie podudzia, tuż nad kostką, są często bardzo wrażliwe, staraj się wiec postępować tu delikatnie. l. Uciskanie dłonią przyśrodkowej strony uda Odegnij jedną nogę pacjenta na zewnątrz, przysuń jego stopę do boku drugiego kolana. Trzymając dłoń „matczyną " na hara, posuwaj sif drugą dłonią lub „paszczą smoka " w dół po przyśrodkowej stronie uda (str. 89), uciskaj przede wszystkim tuż poniżej dużego mięśnia pośrodku. 2, Uciskanie kłębem w dół po przyśrodkowej stronie podudzia Kontynuując uciskanie w dół nogi, odwróć rękę podczas mijania kolana i kłębem ręki uciskaj delikatnie, postępując w dół rowkiem przy piszczeli - w tym rowku znajdują się mendiany. Teraz wyprostuj nogę. 3. Uciskanie dłonią przedniej powierzchni uda Uciskaj wzdłuż obu stron dużego mięśnia z przodu uda (mięsień czworoboczny uda), jednocześnie chwytając go (rycina prawa). Powtórz to jeszcze raz. 128 SH1ATSU Przednia i przyśrodkowa strona nóg (II) Na przedniej powierzchni nogi wykonujesz zabiegi na meridianach Żołądka i Śledziony. Dominuje tu Żołądek 36, „cudowny punkt" w górnej części podudzia, jako jeden 7. głównych punktów ogólnego dobrego samopoczucia. Na początku może być trochę trudny do odszukania. Dlatego spróbuj go znaleźć na samym sobie, wtedy zorientujesz się, gdzie znajduje się on u innych osób. Punkt ten jest tak ważny, że od razu możesz przesunąć swoją rękę „matczyną" w dół od ham i ucisnąć nią punkt Żołądek 36. Jeżeli nogi partnera rozchod/.ą się na boki, będziesz musiał podeprzeć kolanem tę, nad którą pracujesz, abyś był w stanie wywierać bezpośredni ucisk ku dołowi. Po wykonaniu zabiegów na obu nogach shiatsu jest zakończone. Przykryj pacjenta kocem i pozwól mu odpocząć kilka minut. 4, Uciskanie wokół rzepki Jedną ręką podtrzymuj nogę blisko kolana, a drugą chwyć mocno rzepkę i uciskaj wokół niej 2-3 razy w każdym kierunku. 5. Uciskanie Żołądka 36 Punkt ten leży przy końcu bliższym kości piszczelowej, na krzywiźnie tam, gdzie koić rozszerza się przy kolanie (rycina powyżej). Aby go znaleźć, przesuwaj kciuk w górę z boku kości aż wyczujesz krzywiznę. Potem uciskaj głęboko i spytaj pacjenta, co czuje. Jeżeli uciskasz właściwe miejsce, powinno to wywołać silne doznanie, sięgające w dół meridianem do stawu skokowego. Jeżeli już zlokalizowałeś Żołądek 36, przesuń rękę „matczyną " w dół i trzymaj kciuk na tym punkcie. fc 'A 6. Uciskanie bocznej strony kości piszczelowej do dołu Trzymając nadal kciuk swojej ręki „ matczynej " na punkcie Żołądek 36, drugim kciukiem posuwaj się w dół po zewnętrznej stronie kości piszczelowej, ttciskając ją. 7. Rozciąganie stopy do przodu Przybierz postawę „start do biegu". Trzymając mocno stopę, oderwij ją od podłogi i pochyl się do przodu, aby naciągnąć nogę. 8. Rozciąganie tylnej części stopy Ciągle trzymając stopę, odchyl się do tylu i przyciągnij ją ku sobie. Powtórz to jeszcze raz. Potem przejdź na drugą stronę partnera. Powtórz 1-8 na drugiej nodze. , . -. 1^$ •<%JK' •-•'• ^*v1 130 SHIATSU Zestawienie technik shiatsu Zestawienie to jest pomocne, kiedy już nauczysz się podstawowych technik shiatsu. Z jego pomocą możesz sobie przypomnieć kolejność zabiegów wykonywanych na całym ciele, mających na celu zbilansowanie energii we wszystkich meridianach. Kolejność zaprezentowana tutaj odzwierciedla podstawowe czynności rutynowe, zmierzające do złagodzenia napięcia i podtrzymywania dobrego zdrowia. Jeżeli będziesz to już potrafił bez sięgania do książki, możesz zapisać się na kurs shiatsu i dorzucić nowe techniki do swojego repertuaru (str. 90). Tył ciała Plecy (str. 92-95) 1. Rozciąganie po przekątne] 2. Rozciąganie lędźwi 3. Uciskanie dłonią w dół kręgosłupa 4. Uciskanie kciukiem w dół kręgosłupa Biodra (str. 96-99) 1. Uciskanie w miejscu otworów kości krzyżowej 2. Uciskanie bioder 3. Uciskanie kciukami w dół bioder Tylna i boczne powierzchnie nóg (str. 100-105) 1. Uciskanie dłonią tylnej powierzchni nogi 2. Uciskanie kolanem tylnej powierzchni nogi 3. Uciskanie tsubos na kostce 4. Napinanie w trzech kierunkach 5. Uciskanie dłonią w dół bocznej powierzchni nogi 6. Uciskanie tsubo na kostce Powtórz 1-6 na drugiej nodze 7. Stąpanie po podeszwach 8. Uciskanie tsubo na podeszwie 9. Masowanie pięty 10. Oszczypywianie zewnętrznej części stopy 11. Pociąganie palców 12. Uciskanie podeszwy końcami palców 13. Ugniatanie podeszwy pięścią Powtórz 8-13 na drugiej stopie Tylna strona barków (str. 106-109) 1. Uciskanie kciukami górnej części barków * 2. Uciskanie łokciem między łopatkami 3. Uciskanie wokół łopatek 4. Uciskanie barków stopami Przód ciała Przednia strona barków i szyi (str. 110-113) 1. Opieranie się na ramionach 2. Uciskanie miedzyżeber 3. Kolejne sekwencje na szyi 4. Ruchy okrężne na bocznych stronach szyi Głowa i twarz (str. 114-117) 1. Przeczesywanie włosów 2. Pociąganie włosów 3. Masowanie uszu 4. Uciskanie punktów na szczycie głowy 5. Zabiegi wokół oczu 6. Zabiegi na skroniach 7. Cykl „ nos — usta " Ramiona i ręce (str. 118-121) 1. Uciskanie dłonią wewnętrznej powierzchni ramion 2. Chwytanie ramienia 3. Uciskanie dłonią w dół p rzedra mień ia 4. Pociąganie palców 5. Uciskanie Wielkiego Eliminatora 6. Potrząsanie ramieniem Powtórz 1-6 na drugim ramieniu Hara (str. 122-125) 1. Dolny hara 2. Górny hara 3. Kołysanie hara Przednia i przyśrodkowa strona nóg (str. 126-129) 1. Uciskanie dłonią przyśrodkowej strony uda 2. Uciskanie kłębem w dół po przyśrodkowej stronie podudzia 3. Uciskanie dłonią przedniej powierzchni uda 4. Uciskanie wokół rzepki 5. Uciskanie punktu Żołądek 36 6. Uciskanie bocznej strony kości piszczelowej do dołu 7. Rozciąganie stopy do przodu 8. Rozciąganie tylnej części stopy Powtórz 1-8 na drugiej nodze ZESTAWIENIE TECHNIK SHIATSU 131 Punkty uciskania w masażu Jeżeli uznajesz zasady shiatsu, ale bliższy ci jesr masaż ze smarowaniem olejkiem, możesz włączyć niektóre punkru uciskania, czyli tsubos, do „Podstawego cyklu masażu" (str. 36-37). Wykorzysrane podczas masażu punkry te nie dają takiego efektu, jak w shiatsu, pobudzają jednak układ nerwowy w swoisty sposób i dają mięśniom „rozkaz" rozluźnienia się. Uwaga. Do większości tych punktów najlepiej dociera się kciukiem, ale punkty na plecach można uciskać łokciem. Każdy punkt uciskaj jeden lub dwa razy przez 3-5 sekund. Tył ciała Plecy •• obie strony kręgosłupa między kręgami > wyrównuje wszystkie czynności wewnętrzne Biodra • • boczne część: pośladków (ściskaj kłębami rak) > rozluźnia miednice; odbloko-wujeprzepływ ki do nóg; łagodzi bóle miesiączkowe • • otwory kości krzyżowej -» łagodzi przekrwienie miednicy • środek rowka między pośladkami > rozluźnia mięśnie okolicy krzyżowej i bio-Nogi • dół podkolanowy (unieś kolano i naciskaj dość głęboko dwoma kciukami) » łagodzi bóle nerwu kulszowe-Stawy skokowe (kostki) • obie strony ścięgna Achillesa jednocześnie > pobudza czynności pierwiastka Woda; łagodzi bóle krzyża Stopy • pod środkiem kłębu palucha > uspokaja i rozluźnia Klucz • = umiejscowienie punktu —> = skutek Przód ciała Głowa i twarz (str. 114, 116 i 117, punkty na głowie i twarzy) Barki • około 4 cm poniżej dołka u zewnętrznego końca obojczyka > pobudza czynność pluć Ramiona i ręce • Wielki Eliminator (str. 12) (szczypanie) > łagodzi zaziębienia, bóle głowy i zębów • środek dłoni > uspokaja umysł, łagodzi emocje • na zewnątrz łokcia, na zewnętrznym brzegu dołu łokciowego, gdy kończyna jest zgięta > tonizuje Hara •• około 7 cm po obu stronach pępka (uciskać w kierunku pępka) > pobudza prace jelit i łagodzi napięcie żołądka • Tan-Den (str. 122) czterema płasko ułożonymi palcami uciskaj głęboko -> pobudza całe ciało Nogi • Żołądek 36 (str. 128) > zwiększa ogólną energię i dobre samopoczucie • cztery palce ponad kostką wewnętrzną, przy kości piszczelowej > uspokaja, łagodzi bóle miesiączkowe Stopy • około 2,5-5 cm ponad połączeniem między paluchem a palcem drugim > harmonizuje energię Wątroby • środek przyśrodkowej strony pięty > pobudza czynność Nerki REFLEKSOLOGIA Podstawą refleksologii jest to, że na stopach i rękach znajdują się obszary, punkty odniesienia (ang. reflex points), wiążące się z każdym narządem, gruczołem albo strukturą ciała. Działając na te narządy, refleksolog obniża napięcie w całym organizmie. Ścisłe początki refleksologii nie są znane, prawdopodobnie bliskie początkom akupunktury (około 4000 lat przed nar. Chr.). Wiele z zasad bowiem jest wspólnych dla obu. Na pewno była ona stosowana w Egipcie około 2300 roku przed nar. Chr. Świadczy o tym jeden ze szczegółów malowidła ściennego (str. 13). Łatwiej prześledzić współczesne początki refleksologii. W r. 1917 lekarz amerykański, William H. Fitzgerald położył podwaliny pod naukę, którą nazwał leczeniem strefowym. Postulował on istnienie w organizmie (od głowy do stóp) dziesięciu stref energetycznych. Uciskając niektóre fragmenty palców rąk rękami albo przyrządami mechanicznymi, dr Fitzgerald stwierdził, że udaje mu się łagodzić ból w innych częściach tej samej strefy. W obecnej postaci nauka ta została opracowana przez terapeutkę amerykańską - Eu-nice Ingham, zachęconą do tego początkowo przez dr J.S. Rileya, u którego pracowała. Wykryła ona, że stopy lepiej reagują na uciskanie niż ręce i uznała je za główny teren działania. Od początku lat trzydziestych aż do śmierci w r. 1974 Eunice Ingham pracowała nieprzerwanie nad doprowadzeniem do uznania refleksologii jako gałęzi wiedzy, czym jest dzisiaj. W r. 1973 założono International Institute of Reflexology, aby kontynuować jej prace. Nikt dokładnie nie wie, na czym polega działanie refleksologii, ale istnieje kilka teorii. Instytut popiera pogląd, że energia przepływa przez kanały lub strefy ciała, kończące się w stopach i rękach jako „punkty odniesienia". Jeżeli ten przepływ energii nie jest utrudniony, jesteśmy zdrowi, ale jeżeli jest zablokowany przez napięcie albo zastój — chorujemy. Poprzez wywieranie wpływu na te powią-zania przełamuje się blokadę i harmonię wszystkich układów. Typowy cykl zabiegów trwa około 30-40 minut. Działając najpierw na jednej stopie, wpływasz na punkty na jej podeszwie, bokach i grzbiecie. Posługujesz się palcami i korzystasz z właściwych technik. Przygotowanie refleksologa w znacznym stopniu zależy od doświadczenia. Trzeba poświęcić dużo czasu i pracy do wykrywania punktów, które są wrażliwe, i rozwijania wrażliwości palców do wywierania na nie wpływu. Po kilkukrotnym powtarzaniu pracy nad bolesnym punktem, zostawiasz go i zajmujesz się innym, potem koncentrujesz się znowu na pierwszym, aż ból stanie się mniej dokuczliwy. Może jednak być potrzebnych kilka sesji zanim wrażliwość na dotyk ustąpi zupełnie. W pragnieniu pozbycia się bólu, nie forsuj punktu odniesienia. * Główną korzyścią z refleksologii jest rozluźnienie. Obniżając napięcie, poprawiasz także dopływ krwi, zapewniasz niezakłóconą czynność nerwów i przywracasz harmonię, czyli homeostazę wszystkich czynności organizmu. Ponieważ większość chorób naszego czasu jest następstwem stresu, leczenie refleksologią przez wykwalifikowanego praktyka może być bardzo korzystne w wielu schorzeniach. Jako uczący się refleksologii, nie masz jednak uprawnień do diagnozowania i leczenia. Jeżeli masz wątpliwości na temat stanów chorobowych, przed udzieleniem pomocy skonsultuj się z lekarzem. Zawsze stosuj się do zawartych w tym rozdziale przeciwwskazań. Twoim zadaniem będzie rozluźnić lub stonizować chorego. Refleksologią jest wiedzą pełną szczegółów i ścisłą. W założeniu ten rozdział ma służyć wprowadzeniu w niektóre techniki podstawowe. Jeżeli myślisz na serio o uprawianiu tej dziedziny zawodowo, powinieneś uczęszczać na specjalne seminaria dydaktyczne. 134 RKH.EKSO1.OGIA Teoria i podstawy Początkujący adept refleksologii powinien uczyć się podstaw, na których się ta wiedza opiera, zwłaszcza teorię stref (poniżej) i karty odniesień (str. 136-137 i 148-149). Jest to gramatyka refleksologii, umożliwiająca zrozumienie, jak można zrelaksować różne części ciała, działając na swoiste punkty odniesienia. Teoria stref dzieli ciało na dziesięć ich (poniżej). Każda strefa przebiega wzdłuż całego ciała. W bliższym zapoznawaniu się z tą teorią pomoże ci wyobrażenie sobie wędrówki ku górze, począwszy od każdego palca stopy. Uświadomi ci ona, jakie części twego ciała znajdują się w obrębie każdej strefy. Linie prowadzące na stopie (rycina prawa) umożliwiają zastosowanie kart odniesień do dowolnego kształtu albo wymiarów stopy i pokażą ci, jak się orientować przy każdym nowym pacjencie. Teoria stref Teoria stref wyjaśnia powiązanie między punktami na stopach a odpowiadającymi im częściami ciała. Według tej teorii istnieje 10 stref, czyli kanałów energii, biegnących wzdłuż ciała od stopy do głowy (pięć po każdej stronie), każda przypadająca na jeden z palców stopy lub ręki (rycina prawa). Każdy narząd, gruczoł lub część ciała, położone w zasięgu pewnej strefy, mają odniesienie w odpowiedniej strefie na stopie lub ręce. Tak wiec odniesienie do kręgosłupa charakteryzuje wewnętrzną stronę obu stóp (strefa 1), a odniesienie do wątroby cztery strefy zewnętrzne stopy ptawej (strefy 2, 3, 4, 5). Przeniesienie linii stref na figurę anatomiczną (rycina prawa dalsza) ułatwia orientację, jak działanie na punkt w jakiejś strefie wpłynie na część ciała, należącą do tej samej strefy. Jeżeli posuwasz się wrażliwą okolicą stopy, często oznacza to napięcie lub przekrwienie części ciała, lezącej w tej samej strefie. Istotnie, każda sytuacja utrudniająca przepływ energii przez każdy punkt jednej ze stref będzie mieć zgubny wpływ na wszelkie struktury w obrębie tej strefy. 345 5 1413 Strefy na stopach Każdy z palców zaczyna strefę biegnącą wzdłuż całego ciała. Wszystkie palce SĄ palcami odniesienia dla głowy, ale najważniejsze pod tym względem są paluchy. Każdy paluch ma związek z polową głowy, każdy jest dodatkowo podzielony na pifć podstref. 2, vi ;345 TKORIA I PODSTAWY 135 Kości stopy Jeżeli masz praktykować jako refleksolog, powinieneś zapoznać się roboczo z kośćmi stopy. Musisz się w tym zorientować prz.ed podjęciem leczenia. Każda stopa składa się z 26 kości — 7 kości stepu, 5 kości śródstopia (kości długie są w środku), i 14 paliczków palców. Zbadaj ręką własne stopy i staraj się wyczuć, jak kości są ułożone. Kość strzałkowa Kość piszczelowa Linie orientacyjne na stopach Nie można pracować na nieznane] parze stóp, opierając się wyłącznie na kartach punktów odniesienia na stopach. Stopy, podobnie jak ludzie, mają rozmaite kształty i wymiary. W każdym przypadku osobno musisz najpierw zlokalizować linie orientacyjne. Trzy takie linie biegną w poprzek stopy: Linia Przepony, Linia Talii i Linia Pięty. Stwarzają one możliwości orientacji i dokładnego sytuowania punktów odniesienia. Linia Przepony biegnie w poprzek stóp, tuż poniżej kłębów (na wysokości główek kości śródstopia). Linie Talii można znaleźć, zakreślając w wyobraźni linie od piątej kości śródstopia. Aby zlokalizować Linie Pięty, spójrz na punkt tuż ponad piętą, gdzie jasna, bardziej miękka skóra okolicy podbicia przechodzi w ciemniejszą, grubszą skórę pięty. Po umiejscowieniu tych trzech linii orientacyjnych ustalisz dokładne położenie punktów odniesienia, leżących ponad lub pod nimi. Kości stepu 1 ! Kość skokowa Kości śródstopia PaJiczki c, Linia Przepony Linia Talii - Linia Pięty 136 REHLUKSOl.OC.IA Strefy odniesienia na stopie Karta ta pokazuje dokładną lokalizacje stref odniesienia różnych części ciała na podeszwach i zewnętrznych stronach stóp. Punkty te są bardzo podobne na obu podeszwach. Niektóre jednak znajdują się tylko na jednej stopie, bo odpowiednie narządy leżą tylko po tej .samej, co ona, stronie ciała. Serce ma wiec odpowiednik tylko na lewej podeszwie, a wątroba na prawej. Dla przejrzystości są tu podane tylko niektóre strefy, mimo że każdy narząd pojedynczy, gruczoł lub inna struktura mają taki punkt na stopach. Na tych stronach pokazujemy stopy, tak jak wyglądają podczas zabiegu — prawa podeszwa odpowiada twojej lewej ręce, lewa zaś — prawej. Doświadczeni refleksolodzy raczę] widzą bezpośredni kontakt z rozmaitymi stukturami ciała, ni/, samo działanie na stopach. Stosunek „stopa-ciało" Punkty odniesieniu na stopie stanowią zadziwiająco dokładną mapę ciała, odzwierciedlającą położenie jego różnych części (rycina poniżej), '/.wróć uwagę, jak Linia Przepony odzwierciedla anatomiczną lokalizacją tego mięśnia. Jeżeli wyobrazisz sobie, że dwie złączone stopy nakładają się na tułów, to przekonasz się, że punkty odniesienia dla kręgosłupa mieszczą się wzdłuż wewnętrznego brzegu każdej stopy. Prawa podeszwa Zastawka kr^tniczo-kątnicza i wyrostek robaczkowy Kość krzyżowa/Kość guziczna STREFY ODNIESIENIA NA STOPIE 137 Podeszwa lewa Strona prawa Przedrukowane za zgodą Wydawcy z „Better Health with Foot Reflexology ". Copyright 1983© by Dwight C. Byers. Biodro/Plecy/Nerw kuli — Jajnik/Jądro Biodro/Kolano/Noga Rami^/Bark Płuca Zatoka 138 REFl.UKSOLOGIA Techniki podstawowe Techniki z użyciem kciuka i pozostałych palców nie przypominają żadnych innych gładzeń lub ruchów w uzdrawianiu naturalnym. Na ich opanowanie trzeba trochę czasu. Byłoby idealnie, gdybyś podczas uczenia się spróbował wziąć udział w jakimś seminarium albo kursie. Jeśli jest to niemożliwe, ucz się tych technik wszystkich razem i poświęć trochę czasu na praktykę, zanim podejmiesz się leczenia. Oprócz technik rozluźniających (str. 139), istnieją trzy podstawowe techniki robocze: kciuk, palec wskazujący, zahaczanie, obracanie punktem odniesienia. Większą część zabiegów wykonuje się podstawowymi technikami kciuka oraz palca wskazującego i ruchem gąsienicy przesuwa się obiema rękami przez każdy punkt. Zahaczanie i obracanie strefy odniesienia są technikami bardziej specjalistycznymi, stosowanymi tylko wobec niektórych stref odniesienia. Ostrzeżenie. Nie wykonuj zabiegów u osób mających żylaki, chyba że skorzystasz ze stref zastępczych (str. 163). Oprócz delikatnych zabiegów rozluźniających nie wykonuj refleksologii u kobiet w ciąży, dopóki nie nabfdziesz właściwych kwalifikacji. Rady praktyczne Piękno refleksologii polega na tym, że można ją uprawiać wszędzie i zawsze - potrzebne są jedynie ręce. I tobie, i pacjentowi musi być tak wygodnie, jak to jest tylko możliwe. Stopy pacjenta powinny być na wysokości twoich kolan, abyś nie musiał się wychylać za daleko. Poza kilkoma krzesłami potrzebne jest trochę talku albo mączki ziemniaczanej na wypadek, gdyby pacjent miał przepocone stopy, oraz ręcznik, abyś przykrył sobie kolana (w refleksologii nie używa się nigdy olejków ani kremu). Przed sesją sprawdź, czy nie masz zbyt długich paznokci. Fotel do pozycji półleżącej Fotel ten zapewnia idealną pozycję każdemu korzystającemu z refleksologii, silne podparcie głowy i kolan, a pozycja ta pozwala na całkowite odprężenie. Fotel i taboret Jeżeli nie masz fotela do pozycji półleżącej, posadź chorego na zwykłym, wygodnym fotelu albo kanapie, a nogę oprzyj mu na taborecie podobnej wysokości. TECHNIKI PODSTAWOWE 139 Techniki odprężające Odprężenie jest kluczem do skutecznej refleksologii. Na początku zabiegów skorzystaj z pokazanych tu trzech technik, najpierw na jednej, potem na drugiej stopie, aby przyzwyczaić biorcę do twoich rąk i rozluźnić stopy. Powinieneś także przysunąć się do nich, aby uspokoić pacjenta po wykonaniu pewnych bolesnych ruchów w trakcie zabiegów i po wykonaniu pełnego cyklu na każdej stopie. Spośród trzech przedstawionych tu technik zawsze wykonuj najpierw „W przód i w tył", a potem jedną z dwóch następnych. Technika „Wyginania obszaru dla przepony i splotu słonecznego" jest szczególnie korzystna dla ludzi cierpiących z powodu napięcia. W przód i w tył Połóż dłonie po dowolnej stronie stopy, mając palce luźne (A). Potem delikatnie popychaj w przód jedną ręką, a w tył ciągnij drugą (B). Kontynuuj, popychając na przemian i pociągając stopę tam i z powrotem dość szybko i utrzymując ręce w nieprzerwanym z nią kontakcie. Wyginanie strefy dla Przepony i Splotu Słonecznego A Wciśnij kciuk w łuk tuż poniżej kłębu stopy (strefa dla Przepony i Splotu Słonecznego) -prawy kciuk na prawej stopie, lewa ręka podtrzymuje ją. Ręką tą chwytaj podstawę palców. B Teraz delikatnie zegnijpalce ku sobie, pociągając stopę ku kciukowi. Zaczynając od wewnętrznego brzegu strefy odniesienia, powoli przesuwaj kciuk do brzegu zewnętrznego. Obracanie stopy w stawie skokowym Podtrzymuj piętę ręką — prawd pięta w lewej ręce i odwrotnie — z kciukiem na zewnętrznej stronie stawu skokowego, tuż poniżej kostki. Chwyć górną część stopy drugą ręką i delikatnie obracaj ją kilka razy w jedną, a potem w drugą stronę. 140 RKF1.1- K8OLOGIA Podstawowa technika chwytu stopy Aby być dobrym refleksologiem, musisz wyćwiczyć współprace obu rąk: jedna stale trzyma stopę, a druga pracuje na strefach odniesienia. Każda z różnorodnych technik wymaga nieco odmiennego uchwytu -odmiana chwytu podstawowego jest pokazana na rycinie prawej. Do zabiegu na każdej stopie używasz obu rąk. Staraj się ćwiczyć ich współprace tak długo, aż stanie się to niemal odruchowe. Podstawowy chwyt — technika Aby pracować na prawej stopie, chwyć lewą re ką jejpalce, trzymaj je prosto bez nadmiernego wyginania w przód lub w tył, a prawą wykonuj zabieg. Potem zamień ręce. Aby pracować na lewej stopie, zacznij od ręki prawej, jako podtrzymującej, a następnie zamień ręce. Podstawowa technika kciuka W refleksologii używasz kciuków głównie do zabiegów na strefach odniesienia na podeszwach, a tylko czasem na bokach stóp. Pracując pierwszym stawem kciuka posuwasz się naprzód wzdłuż strefy odniesienia, nieco zginając i prostując palec w stawie. Strona wewnętrzna albo przyśrodkowy brzeg kciuka kontaktują się ze stopą, a nie szczyt kłębu (część dotykająca stołu, gdy płasko położysz na nim rękę). ..y- Podstawowa technika kciuka Kciuk jest pod właściwym kątem wtedy, gdy nie jest za bardzo zgięty w stawie, co zapewnia większą dokładność i płynność techniki (rycina powyżej). Zbyt duże wygięcie w stawie nie tylko nadwy-ręża go, ale sprawia, że pacjent może poczuć twój paznokieć. Palce ręki pracującej chwytają stopę z góry, działając jak dźwignia. TKCHNIKI PODSTAWOWI; 141 Technika palca wskazującego Palec wskazujący wchodzi w grę, gdy wykonujesz zabieg na grzbiecie i bokach stopy. I tu kontaktujesz się wewnętrzną powierzchnią albo przyśrodkowym brzegiem palca, nieco zginając go w stawie, aby posuwać się, „pełzać" do przodu. I eraz kciuk podpiera stopę z drugiej strony i wypycha główkę kości śródstopia do przodu. Ułatwia to działanie na grzbiecie stopy. Ćwicz ten ruch, aż będziesz go wykonywał płynnie, utrzymując stały ucisk. Próbuj lewym palcem wskazującym posuwać się nad bolesną strefą odniesienia w jednym kierunku, potem powróć palcem prawym. x v \ "w Technika palca wskazującego Jak w przypadku kciuka, jeżeli posługujesz się palcem wskazującym prawidłowo, jest on nieco zgięty w stawie, a jego wewnętrzny brzeg uciska strefę odniesienia (rycina górna lewa). Jeżeli zegniesz palec za mocno, uciskać będziesz jego koniuszkiem (rycina górna prawa), kontakt palca ze skórif pacjenta będzie znacznie mniejszy, a jednocześnie można w nią wbić paznokieć. Głębokie uciskanie Technika ta jest użyteczna, gdy trzeba trafić w wyjątkowo mały obszar albo uciskać na te części stopy, na których skóra jest twarda, np. na pięcie. Podobnie jak pszczoła kłująca żądłem, wpychasz kciuk w strefę odniesienia, potem cofasz go. Działanie palców ma kluczowe znaczenie, ponieważ technika wymaga wielkiej dokładności. Okrążanie strefy odniesienia Jest to sposób przeznaczony do oddziaływania na bolesną strefę odniesienia. Technika ta jest używana w stosunku do ?tref górnej części brzucha na obu stopach (miedzy Linią Talu a Limą Przepony). Stosuj ją, jeżeli posuwasz się nad obszarem szczególnie wrażliwym. Trzymaj kciuk wciąż, w tej samej pozycji, a stopę obracaj wokół niego (rycina poniżej). Po paru minutach obracania stwierdzisz, że ból się wydatnie zmniejszył. Działaj delikatnie, unikaj wbijania paznokci. 3 Y. Głębokie uciskanie Dobrze podtrzymuj stopf ręką „trzymającą ", a kciuk ręki „pracującej "połóż na strefie odniesienia. Wciśnij kciuk jak bak i cofnij go ostro w jedną stronę (na tym przykładzie na zewnątrz). Okrążanie strefy odniesienia Kciukiem „pracującym " uciskaj delikatnie strefę odniesienia. Następnie ręką „trzymającą " obracaj górną część stopy wokół kciuka, zgodnie ze wskazówkami zegara, a potem w drugą stronę. 142 REFLEKSOLOGIA Cykl zabiegów na stopie Kiedy zabierasz się do zabiegów na obu stopach po raz pierwszy, najpierw sprawdź, czy są na nich jakieś stwardnienia skóry, odciski, zrogowacenia itp. Mogą one przeszkadzać przepływowi w danej strefie. Jeżeli coś wykryjesz, poradź pacjentowi, aby najpierw zrobił pedicure. Przystępując do zabiegu, siądź przed stopami pacjenta (jak na str. 135). Po rozluźnieniu mu stóp wykonuj cały cykl zabiegów na jednej stopie, a następnie to samo na drugiej. Posuwaj się systematycznie w dół stopy, od palców do pięty (od stref odniesienia Głowy do stref dolnej części Brzucha), potem w górę wewnętrzną krawędzią stopy (strefy odniesienia dla Kręgosłupa). Kiedy zaczynasz uczyć się tego cyklu, a zawsze kiedy przystępujesz do nowej strefy, wróć do punktów odniesienia stopy (str. 136-137) i zapamiętaj ich dokładne położenie. W czasie zabiegu poświęcaj więcej uwagi wszelkim wykrytym strefom bolesnym. Po zakończeniu pracy na obu stopach powtórz zabiegi na strefach bolesnych, na każdej stopie oddzielnie. Nie spodziewaj się jednak, że usuniesz ból podczas jednej sesji. Zawsze pracuj delikatnie: nadmierne uciskanie na okolicach wrażliwych wywiera odwrotny skutek — stwarza większe napięcie niż rozluźnienie. Strefy odniesienia dla Głowy i Zatok Aby wykonać zabieg na lewej stopie, podtrzymuj i chroń jej palce prawą ręką. Działaj na strefach odniesienia lewym kciukiem, trzymając palce lewej ręki nad prawą. Zaczynając od palucha, ruchem gąsienicy wędruj kciukiem w dól do podstawy każdego palca. Kiedy dojdziesz do małego palca, zamień ręce i rozpocznij „ wędrówkę " z powrotem do palucha. Na prawej stopie postępuj na odwrót. Strefy odniesienia dla Głowy, Zatok, Oka i Ucha Wszystkie palce stopy mają strefy odniesienia dla Głowy: palce prawej stopy dla prawej połowy głowy i odwrotnie. Główne strefy odniesienia znajdują 519 na paluchach. Mniejsze palce są strefami delikatnego dostrojenia się do Głowy i Zatok. Jeżeli np. kogoś boli ząb, palec w odpowiedniej strefie jest wrażliwy na dotyk. W przypadku zapalenia zatok, wszystkie palce reagują bólem. Zabiegi na palcach wymagają dużej praktyki nie tylko dlatego, ze są wrażliwe, ale również z powodu małych rozmiarów, co utrudnia ich trzymanie i działanie na nich. Strefy odniesienia dla Oczu i Uszu znajdują się dokładnie przy podstawie małych palców. Ze względu na to, że napięcie jest podstawą wielu chorób oczu, utrudniając właściwe krążenie, refleksologia jest często bardzo skuteczna. Przywraca ona normalne funkcjonowanie oczu poprzez rozluźnienie. Strefy odniesienia dla Oczu i Uszu Na te strefy odniesienia wpływasz, wędrując brzegiem podstawy małych palców, utworzonym przez stawy śródstopia. W trakcie tego podtrzymuj stopę jedną ręką i jej kciukiem pociągaj w dól miękką skórę, pokrywającą podstawę palców nogi. Zewnętrznymi brzegami obu kciuków posuwaj się w obu kierunkach. •i,, CYKL ZABIEGÓW NA STOPIE 143 Strefa odniesienia dla Szyi i Gardła Strefa odniesienia dla Szyi i Gardła mieści się u podstawy palucha. Działanie na te strefę wpływa nie tylko na szyje, ale i na górną część kręgosłupa, migdałki, tarczycę i przytarczyce. Strefa odniesienia dla Szyi i Gardła Jedną ręką podtrzymuj stopę, kciukiem drugiej uciskaj z boku wokół podstawy palucha. Potem zamień re.ce i poruszaj się w kierunku przeciwnym. Teraz druga ręka trzyma, a kciuk pierwszej pracuje. Stefa odniesienia dla Płuc Na podeszwie strefa ta mieści się między stawami śródstopia a podstawą palców, na grzebiecie stopy zaś między kośćmi śródstopia. Zaczynasz od strefy odniesienia dla Płuc na podeszwie (rycina prawa), następnie przechodzisz na grzbiet stopy. Te strefy odniesienia mają związek ze wszystkimi narządami klatki piersiowej, nie tylko z płucami. V Strefa odniesienia dla Płuc na podeszwie Uchwyć palce jedną ręką, a przy-środkowym brzegiem kciuka drugiej posuwaj się między kośćmi śródstopia do podstawy palców, a nastfpnie w kierunku przeciwnym. . 7 Strefa odniesienia dla Płuc na grzbiecie stopy Trzymaj palce jedną ręką i poruszaj się od podstawy każdego palca zgiętym palcem wskazującym drugiej między kośćmi śródstopia. Zacznij od palucha, a skończ na palcu małym. Potem zmień ręce i posuwaj się w kierunku przeciwnym. Twoje kciuki powinny popychać do p rzodu skórę na główkach kości śródstopia. 144 REFLEKSOLOGIA Górna strefa Brzucha Ta duża strefa odniesienia leży między Linią Talii a główkami kości śródstopia (Linia Przepony). Ponieważ strefy odniesienia dla narządów prawej strony ciała znajdują się na stopie prawej i odwrotnie, strefę odniesienia dla Wątroby znajdziesz przede wszystkim na stopie prawej, a dla Żołądka i l r/,u,stki na stopie lewej. Strefy odniesienia dla Nerek są na obu stopach. Nasza kolejność działania na stopie koncentruje się głównie na Wątrobie. jezeh któraś stopa jest szczególnie bolesna podczas dotykania strefy odniesienia dla górnej części Brzucha, podstawową technikę kciukami uzupełnij okrążaniem strefy odniesienia (str. 141). Dolna strefa Brzucha Obszary odniesienia dla Okręznicy Wstępującej i Zastawki Kretniczo-kąt-niczej znajdują się na stopie prawej. Aby znaleźć strefę odniesienia dla tej Zastawki i Wyrostka Robaczkowego, posuwaj lewy kciuk powoli w górę, aż trafisz na czuły punkt tuż ponad kością piętową. Strefa odniesienia dla Okręznicy Wstępującej ciągnie się od tego punktu do Linii Talu. Zabieg ten przynosi korzyść w przypadku zaburzeń trawienia, chorób oskrzeli oraz astmy i innych chorób alergicznych. Zabiegi na strefie odniesienia dla Okręznicy Esowatej i Okręznicy Zstępującej są pomocne we wzdęciu, zaparciu i stanach związanych ze stresem. Obydwie strefy odniesienia znajdują się na stopie lewej. Praca na strefie odniesienia dla Okręznicy Esowatej na kości piętowej jest trudna, ponieważ w tym miejscu skóra jest bardzo twarda. Strefa odniesienia dla Okręznicy Zstępującej biegnie zewnętrznym brzegiem stopy do Linii l alii (rycina prawa). Często strefa ta jest wrażliwa ze względu na brak ćwiczeń, stres i niedobór włóknika w diecie. Strefa odniesienia dla Wątroby Trzymając palce jedną ręką, kciukiem drugiej uciskaj raz koło razu cala tę stref f. Palcami ręki działającej podpieraj mocno grzbiet stopy, aby powiększyć możliwość działania kciuka, korzystaj z rąk na zmianę. Strefy odniesienia dla Zastawki Krętniczo-kątniczej, Wyrostka Robaczkowego i Okręznicy Zstępującej Lewy kciuk połóż na strefie odniesienia dla Zastawki Krętniczo-kątniczej i Wyrostka Robaczkowego i pociągaj jakby hakiem w kierunku zewnętrznym brzegu stopy według techniki głębokiego uciskania (str. 141). Potem posuwaj kciuk w górę zewnętrznym brzegiem stopy, aż do Linii Talii, aby zadziałać na całą stref f odniesienia dla Kątnicy. •» Strefy odniesienia dla Okrężnicy Zstępującej i Okręznicy Esowatej Aby zlokalizować strefę odniesienia dla Okręznicy Esowatej, połóż lewy kciuk tuż ponad linię pięty na wewnętrznej stronie stopy lewej i posuwaj się w dól pod kątem 45° aż do punktu, pokazanego na rycinie górnej. Następnie pociągnij kilka razy w przód i w tył ku wewnętrznemu brzegowi stopy. Potem zmień ręce i prawym kciukiem powędruj w górę zewnętrznym brzegiem stopy, aby zadziałać na strefie odniesienia dla Okręznicy Zstępującej (rycina prawa). V 146 REFLIiKSOLOGIA Strefy odniesienia dla Kręgosłupa Zabiegi na strefach odniesienia dla Kręgosłupa wykonujesz jednym ciągłym ruchem w/.dłuż wewnętrznego brzegu każdej /.e stóp, począwszy od wewnętrznego brzegu pięty, powiązanego z okolicą krzyżową i ogonową. Jest to jedna z najważniejszych stref odniesienia, ponieważ dobry stan kręgosłupa ma kluczowe znaczenie dla dobrego ogólnego samopoczucia. Stres, wadliwa postawa i brak ćwiczeń mogą wytworzyć napięcie mięśni, co nie tylko prowadzi do bólów pleców, ale również zakłóca pracę nerwów rdzeniowych. Ponieważ relaks jest pierwszym efektem refleksologn, zabiegi na strefie odniesienia dla Kręgosłupa mogą dać bardzo korzystne wyniki. Powiązanie „kręgosłup - stopa" Istnieje zdumiewające podobieństwo kształtu kręgosłupa do kształtu jego strefy odniesienia na stopie (rycina prawa). I jedno, i drugie obejmują 26 kości, a 4 łuki stóp odzwierciedlają 4 krzywizny kręgosłupa: szyjna, piersiową, lędźwiową i krzyżową. Strefa szyjna Strefa piersiowa Strefa lędźwiowa Strefa krzyżowo- -guziczna /\ A Obszary odniesienia dla Kręgosłupa Zabień na strefach odniesienia dla o J Kręgosłupa zaczynasz (A) na wewnętrznej stronie pięty i stopniowo przesuwasz kciuk do palucha. W strefie odniesienia dla strefy ogonowej i krzyżowej skóra jest dość twarda, co wymaga silniejszego uciskania. Palce ręki pracującej mają obejmować kość piętową, aby wesprzeć pracujący kciuk. Działaj na sferze odniesienia dla Kręgosłupa, jak daleko możesz, ale bez nadmiernego naciągania kciuka, potem pozostałe palce zdejmij z zewnętrznej strony pięty i połóż je na stępie (B). Mając rękę „pracującą " w tej pozycji, będziesz mógł łatwo kontynuować czynności na strefach odniesienia dla odcinka lędźwiowego, piersiowego i szyjnego (C). Jeżeli natrafisz na miejsca szczególnie wrażliwe, poświęć im trochę więcej uwagi, powtarzając czynność kilka razy. CYKL ZABIEGÓW NA STOPIE 147 Strefy odniesienia dla Krzyża, i Nogi Zabiegi na dwóch strefach odniesienia, pokazanych na tej stronie, mają istotne znaczenie dla wszystkich przypadków bólów krzyża i dolegliwości ze strony bioder, kolan i podudzi. Strefy te są tzw. obszarami pomocniczymi. Zabiegi na nich nie tylko rozluźniają te części ciała, do których się bezpośrednio odnoszą, ale też łagodzą bóle krzyża. Strefa odniesienia Biodro Kolano / Podudzie stanowi dość dużą powierzchnię na zewnętrznej stronie stopy. Sięga ona od 5. kości śródstopia do pięty. Jeżeli pacjent ma chore kolano, strefa odniesienia po tej samej stronie jest bardzo wrażliwa. Strefa odniesienia dla Biodra/Pleców/Nerwów Kulszowych otacza tylną stronę stawów skokowych (str. 137). Ból w tej strefie odniesienia często świadczy o rwie kulszowej. Strefa odniesienia dla Biodra Kolana Podudzia Możesz pracować albo palcem wskazującym, jak na rycinie niżej, albo kciukiem (rycina lewa). Posuwaj de po tej strefie w różnych kierunkach, zapamiętując różnicę między obiema stopami. O, o Strefa odniesienia dla Biodra Pleców Nerwu Kulszowego Ręką podtrzymującą trzymaj stopę skierowaną do góry. Jeżeli bowiem pozwolisz stopie wysunąć się do przodu, naprężą się ścięgna i nie będziesz mógł działać prawidłowo. Palcem wskazującym posuwaj się wokół stawów skokowych. ••y 148 RKH.liKSOI.OGIA Mapa stref odniesienia na ręce Położenie stref odniesienia na ręce odpowiada położeniom na stopie. Ręce i stopy różnią się kształtem i rozmiarem, to samo dotyczy stref odniesienia. Na przykład obszary dla Kręgosłupa są krótsze na rękach, a dla Zatok większe, ponieważ palce rąk są dłuższe od palców stóp. Strefy odniesienia na rękach sięgają znacznie głębiej niż strefy na stopach, ponieważ ręce są bardziej odkryte i mniej wrażliwe. X tego powodu trudnię] na nich pracować, gdyż trudniejsze jest lokalizowanie wrażliwych miejsc. Zatoka Lewa dłoń do góry Zatoka V ' "'*•" Linia Talii -TT- —jr------------------------------ t" Biodro Kolano Podudzie Jajnik Jądro Macica Gruczoł Krokowy Lewa dłoń do dołu MAPA STRKI' ODNIESIENIA NA Rl>CE 149 Zatoka Kręgosłup — odcinek szyjny Prawa dłoń do góry Kręgosłup — odcinek piersiowy Kręgosłup — odcinek krzyżowy i ogonowy Kręgosłup - odcinek lędźwiowy Jajnik Jądro V Macica Gruczoł Krokowy /P Zatoka Oko Ucho Płuca Sutki Wątroba Linia Talii •ZT7-------------------------- ' •'/ Biodro Kolano Podudzie _^_____Macica/Gruczoł Krokowy Xr Prawa dłoń do dołu Jajnik /Jądro Przedrukowane /.a zgodą Wydawcy /. „ Better Health with Foot Reflexology ". Copyright 1983 © by Dwight C. Byers. 150 RF.FLI- :KSOUX;IA Cykl zabiegów na ręce Główną korzyścią z zabiegów na ręce zamiast na stopie jest wygoda -możesz wykonywać je na samym sobie albo partnerze w dowolnym miejscu, bez jakichkolwiek akcesoriów. Jest to jednak mniej skuteczna metoda, ponieważ strefy odniesienia leżą głębiej i trudniej jest na nie trafić. Podczas zabiegów pracujesz kciukami na dłoniach, a palcami wskazującymi między kośćmi śródręcza na grzbiecie rąk. Podstawowa technika działania kciukiem jest taka sama jak na stopie - jedyna różnica polega na tym, że stale prostujesz i zginasz rękę pacjenta na swoim kciuku podczas jego przesuwania się. Rozluźnianie przepony Aby y.naleźć serety odniesienia clla Przepony, najpierw zlokalizuj mały występ utworzony prze/ główkę 5. kości śródrycza — pod małym palcem — oraz występ pod główką pierwszej kości śródrecza, u podstawy kciuka. Strefa odniesienia leży tuż poniżej obu tych występów kostnych. Przepona jest ważne; częścią układu oddechowego, ale także częstym siedliskiem napięcia i stresu. Strefa odniesienia ma wiec kluczowe znaczenie dla odprężenia całego ciała. Technika rozluźniania jest identyczna z techniką „Wyginania strefy dla Przepony" na stopach (str. 139). Technika rozluźniania przepony Trzymając jedną ręką mocno rękę pacjenta, połóż kciuk drugiej w środku strefy odniesienia dla Przepony (A). Podczas stopniowego przechodzenia kciukiem przez strefę odniesienia, zginaj ręką na kciuku (B). Powtórz to na drugiej ręce. Pomóż swemu kręgosłupowi Jeżeli cierpisz na ból krzyża, możesz sam pomóc sobie, działając kciukiem na strefach odniesienia dla Kręgosłupa i podtrzymując palce ręki „pracującej" (rycina powyżej). Jeżeli boli cię krzyż lub okolica lędźwiowa, strefa odniesienia dla Kręgosłupa Lędźwiowego jest bolesna szczególnie. Wykonuj ten zabieg delikatnie, przez kilka minut każdego dni f. Strefa odniesienia dla Płuc Strefa odniesienia znajduje się tuż ponad Linią Przepony na grzbiecie i dłoni każdej ręki. Na dłoni wykonujesz zabieg kciukiem, następnie na grzbiecie ręki palcem wskazującym. Technika jest taka sama. Strefa odniesienia dla Płuc Chwyć rękę partnera, tak jak w „Rozluźnianiuprzepony". Przesuwaj kciuk między kośćmi śródrecza, jednocześnie delikatnie zginając i prostując palce twojej ręki „trzymającej ". Powtórz to na grzbiecie ręki (rycina lewa). CYKL ZABIEGÓW NA RĘCE 151 Strefa odniesienia dla Wątroby Obszar odniesienia dla Wątroby odnajdziesz poniżej Linii Przepony na ręce prawej. Chociaż ta stefa da się wykryć po obu stronach ręki, czasem łatwiej ją znaleźć na powierzchni grzbietowej. Strefa odniesienia dla Wątroby Stopniowo „ wędruj " kciukiem po strefie odniesienia, jednocześnie zginając i prostując rękę (rycina lewa i prawa). Strefy odniesienia dla Kręgosłupa W odróżnieniu od innych stref odniesienia na ręce, strefy dla Kręgosłupa są stosunkowo łatwe do odszukania i przydatne, jeżli chcesz wykonać zabieg sam sobie (str. 150). Przed zabiegiem na tym obszarze, przestudiuj mapę stref odniesienia na str. 148-149, zwracając uwagę na różną ich lokalizację na rękach i stopach. Strefy odniesienia dla Kręgosłupa Zaczynając od kłębu ręki, przesuwaj kciuk wzdłuż strefy odniesienia dla całego Kręgosłupa od okolicy krzyżowej do szyjnej. Stosuj ruch gąsienicy, ten sam co na stopie. Ponieważ skóra pokrywająca strefy odniesienia jest stosunkowo cienka, nie trzeba zginać ręki pacjenta. Strefa odniesienia dla Biodra / Kolana Podudzia Podobnie jak na stopach, ta strefa odniesienia jest pomocnicza w stosunku do kręgosłupa. Można nań skutecznie oddziaływać we wszystkich przypadkach bólu pleców. Znajdziesz je na grzbiecie obu rąk, w pobliżu brzegu zewnętrznego, poniżej Linii Tałii. Jeżeli jest on wrażliwy, usuwaj ból stopniowo, w ciągu kilku seansów. Strefa odniesienia dla Biodra Kolana Podudzia Posuwaj się palcem wskazującym po całej strefie, najpierw jedną ręką, jako pracującą, a potem drugą. DOTYK DRUGIEGO CZŁOWIEKA Niezależnie od wieku i okresu życia wszyscy potrzebujemy dotykania przez innego człowieka, okazywania tym serdeczności i troski, co pozwala nam czuć, że nie jesteśmy osamotnieni. Jesteśmy stworzeniami czującymi. Bez ciepła dotyku, zapewniającego kontakt i ukojenie, czujemy się pozbawieni jednej z najistotniejszych dróg wzajemnego powiązania, dawania i przyjmowania. Niektórzy ludzie patrzą na masaż jak na luksus i poddają mu się z konieczności. Poddani jednak naciskom nowoczesnego społeczeństwa, a zwłaszcza narastającej liczbie chorób wynikających ze stresu, powinniśmy traktować leczenie dotykaniem, jako stałą część życia codziennego i wartościowy element zapobiegawczy. Odnosi się to i cło leczącego, i do pacjenta. Człowiek wykonujący zabieg ma zadowolenie, że niesie pomoc, ale leczenie masażem, shiatsu lub refleksologią może i jemu przynieść odprężenie i ułatwić stawianie czoła własnym napięciom. Zgodnie z medycyną Wschodu, w życiu istnieją pewne okresy, tzw. Wrota Zmiany, kiedy możesz naprawdę poprawić swoją konstytucje, jeśli sam zadbasz o siebie — i możesz popsuć sobie zdrowie na stałe, jeśli się zaniedbasz. Takimi okresami są: dojrzewanie, małżeństwo albo rozpoczęcie życia płciowego, ciąża, urodzenie dziecka i okres tuż potem oraz menopatiza. Właśnie w tych okresach leczenie dotykaniem daje świetne wyniki. Pomoże ono uzyskać potrzebne odprężenia, aby łatwiej dostosować się do zmian hormonalnych. Podczas stresu najbardziej potrzebujemy fizycznego kontaktu. Tęsknimy do uwolnienia się dzięki niemu od napięć i upewnienia się, że ktoś dzieli z nami kłopoty. Trzy techniki dotykania, podane w tej książce, nadają się dla każdego. Możesz jednak potrzebować pewnych zmian postępowania, dostosowanych do wieku lub okoliczności życiowych. W tym roz-dziale omówimy niektóre z tych specjalnych sytuacji: macierzyństwo, okres niemowlęcy, wiek późniejszy, masaż i ćwiczenia oraz masowanie samego siebie. Wiele z udzielonych tu rad wynika ze zdrowego rozsądku. Na przykład trzeba delikatniej postępować z niemowlętami i staruszkami i wykonywać zabiegi w bardzo ciepłym pomieszczeniu. Jak masz się posługiwać wyuczonymi przez siebie technikami, będzie zależeć od twojego osobistego stylu działania i od potrzeb twojej rodziny i przyjaciół. Jeżeli spodziewacie się dziecka, stwierdzicie, że masaż i shiatsu wspaniale przyczyniają się do zmniejszenia się bólów nóg i krzyża oraz ogólnego zmęczenia, często towarzyszącego kobiecie w ostatnim miesiącu ciąży. Kiedy dziecko już się urodzi, masaż zwiększy więź między nim a rodzicami. Zapewni on uspokojenie dziecka i sprawienie mu przyjemności. Będziesz korzystać z tego podczas całego okresu wzrastania, aby pocieszyć dziecko po złym dniu w szkole, uspokoić przed egzaminem albo złagodzić niewielkie dolegliwości, np. bóle głowy albo brzucha. Nawet dzieci powinny być zachęcane do uczenia się masażu, gdyby je to interesowało. W wieku pięciu lub sześciu lat są dostatecznie silne i sprawne manualnie, a masowanie może im sprawiać przyjemność. Masaż znacznie złagodzi wiele dolegliwości zawodowych ludzi dorosłych. Można tu wyliczyć: bóle pleców i barków po dłuższym siedzeniu w biurze, wyczerpanie lub przeciążenie mięśni na tle ciężkiej lub nadmiernej pracy fizycznej albo dolegliwości ze strony układu krążenia wskutek ograniczenia ruchu (praca siedząca, ludzie niesprawni albo skazani na stałe przebywanie w łóżku). Masaż jest też nieocenioną pomocą dla osób uprawiających wszelkie sporty — od kolarstwa do biegów lub piłki nożnej. Zapewnia on odprężenie, istotne dla osiągnięcia maksymalnego wyniku. \. l MACIERZYŃSTWO 155 Macierzyństwo Masaż jest cudownym sposobem przygotowania kobiety do porodu i pomaga dostosowywać się do zmian, zachodzących w jej organizmie. Będzie on zwalczał nie tylko napięcie i zmęczenie w ciąży, ale uspokoi i doda poczucia bezpieczeństwa podczas porodu. Podczas ciąży można skorzystać z „Podstawowego cyklu masażu" (str. 36-37). W pierwszych czterech miesiącach zabiegi na brzuchu trzeba wykonywać bardzo delikatnie i unikać głębokiego uciskania okolicy stawów skokowych, bo te strefy rzutują na macicę i jajniki. W miarę trwania ciąży i powiększania się brzucha, uspokajająco działa nacieranie go oliwą. Wykonuj ruchy powoli, troskliwie, ponieważ jednocześnie masujesz dwie osoby. Podczas samego porodu masaż może być wartościową pomocą (rycina poniżej). Staraj się wypróbować te ruchy przedtem, abyś dobrze je opanował jeszcze przed porodem. Nie zapomnij o masażu już po urodzeniu dziecka. Pomoże on matce wyswobodzić się ze wszelkich stresów, nagromadzonych podczas ciąży i porodu. Shiatsu jest świetne podczas ciąży, ale pod warunkiem głębokiego uciskania brzucha i lekkiego uciskania meridian nóg. We wczesnych stadiach porodu pomaga uciskanie punktu Żołądek 36 (str. 128), Wielkiego Elimina- tora (str. 121) i Śledziony 6, znajdującego się na szerokość dłoni ponad kostką wewnętrzną, tuż przy piszczeli. Kiedy zaczyna rodzić się dziecko, uciśnij punkt Pęcherzyk 21; jest to wrażliwe miejsce na połowie dużego mięśnia na samym szczycie każdego barku. Uciskanie tych punktów przyspiesza poród i łagodzi ból. Pełne leczenie refleksologią przyszłych matek może wykonywać tylko osoba przygotowana zawodowo. Osoby początkujące powinny się skoncentrować na technikach rozluźniających (str. 139). Dolna część pleców i pośladki Kobieta leży na boku. Uklęknij przy dolnej części jej pleców, zwrócony w górę jej ciała. Zacznij od zataczania palcami kręgów w dolnej części pleców i krzyża, potem przesuń się w dół i starannie ugniataj pośladki. Kobieta powinna się skoncentrować na rozluźnianiu mięśni. Pozycje alternatywne W późnych miesiącach ciąży i podczas porodu masowanie kobiety leżącej na brzuchu byłoby dla niej niewygodne. Do masażu pleców lub tylnej powierzchni nóg powinna się ona położyć na boku, ze znajdującą się u góry nogą na poduszce, leżeli leży w tej po/ycji podczas porodu, możesz je) pomóc, masując dół pleców i pośladki (rycina dolna lewa). Obkurczające się mięśnie tej okolicy mogą opóźnić zejście główki dziecka. Do ma-sa/.u przodu ciała kobieta woli siedzieć prosto /. rozstawionymi nogami, oparta na poduszkach. Gdy znajduje sic w tej pozycji, możesz złagodzić drżenie nóg przez gładzenie wewnętrzne] strony ud (rycina poniżej). Uda Jeżeli nogi kobiety zaczynają drżeć przy końcu pierwszego okresu porodu, uklęknij między nimi i rękami, z palcami skierowanymi do dołu, gładź wewnętrzni) stronę ud. Ucisktijac posuwaj się w dół do kolana, a potem lekko w górę, zachowując ciągłość ruchu. 156 DOTYK i)Ru;iw;o czI.OWIKKA Niemowlęta Dotykanie niemowląt ma istotne znaczenie dla ich stanu fizycznego i emocjonalnego. W wielu krajach tropikalnych masowanie niemowlęcia było zawsze integralną częścią wychowania. Smarowanie oliwą chroni skórę w gorącym klimacie. Uważa się, że dzięki gładzeniu i rozciąganiu ciała niemowlęta nabierają siły. Obserwacje pediatrów potwierdzają, że regularnie masowane wcześniaki rozwijają się znacznie szybciej. Przedstawiamy tu cykl zabiegów, oparty na tradycyjnej hinduskiej sztuce masażu. Wzmocni on wieź i porozumienie między rodzicami a dzieckiem i pomoże im rozwinąć własny sposób dotykania, aby uspokoić dziecko i sprawić mu przyjemność. Rodzice stosujący masaż regularnie stwierdzają, ze pomaga on dzieciom jeść i zasypiać, łagodzi bóle brzuszka w pierwszych miesiącach życia. Możesz zacząć lekko smarować niemowie oliwką od pierwszego tygodnia po urodzeniu i dojść cło całego cyklu w końcu miesiąca. Staraj się wykonywać całą serie codziennie wtedy, kiedy dziecko jest zadowolone, wypoczęte i najedzone, najlepiej pół godziny po karmieniu. Byłoby świetnie, gdyby po zakończeniu masażu można było zrobić mu ciepłą, rozluźniającą kąpiel. Nie przejmuj się, jeżeli przyzwyczajenie się do masażu zajęłoby trochę czasu. Twoje dziecko rozluźni się i ucieszy, kiedy dotykanie wzbudzi jego zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. Jako biorcy niemowlęta są wyzwaniem bardzo wdzięcznym, ponieważ większość z nich bierze aktywny udział w zabiegu. W odpowiedzi na dotykanie przez ciebie, dziecko wykonuje określone ruchy, przez co masaż staje się jakby tańcem, grą miedzy wami obojgiem. Rozpoczęcie masażu Dziecko musi być masowane w bard/o ciepłym pomieszczeniu. Najlepiej, abyś siedziała na podłodze /. wyprostowanymi nogami, na rozłożonym na podłodze prześcieradle. Jeżeli po-tr/ebujesz podparcia pleców, opr/yj siy o ściany. Zaczynasz masaż, kiedy dziecko leży na twoich kolanach, patrzy w górę, a stopy ma skierowane do ciebie. Nogi musisz mieć gołe, aby powstał lepszy kontakt miydzy tobą a dzieckiem. Używa] dobre] oliwki, która larwo siy wchłania. Ogr/cj ją [irzez wstawienie butelki do naczynia z gorąca wodą. Rozbieraj dziecko ciepłymi rykami, /.djawszy przedtem wszelką biżuterie. Ruchy masażu wykonuje siy ocl środka ku obwodowi ciała, ponieważ jest to łatwiejsze l zapobiega naciąganiu skóry. Staraj się powtórzyć każdy ruch co najmniej trzy razy, w jednakowym rytmie. l. Smarowanie oliwką przedniej powierzchni ciała Powoli i delikatnie rozciera/ trochę oliwy po citlyni ciele niemowlęciu, od barków do stóp, z wyjątkiem twarzy. Rozprowadzaj ja całymi dłoiinn. ' C': '•••<* • < 158 DOTYK DRUGIEGO CZŁOWIEKA Przednia strona ciała Masaż rozpoczyna się od przodu ciała, ponieważ niemowlę będzie bardziej spokojne, widząc twoją twarz. Na podstawie jego reakcji możesz sądzić, czy uciskasz za mocno, czy za słabo. Dotknięcie zbyt lekkie może spowodować, że dziecko poczuje się niepewnie. W tym cykłu zabiegów będziesz pracować od góry do samego dołu, masując klatkę piersiową, ramiona i rączki, potem brzuszek, nóżki i stopy. Powtórz każdy ruch 3 razy lub nawet trochę więcej. Masując ramiona i nóżki, wykonaj całą serię na każdej kończynie, a dopiero potem zajmij się drugą stroną ciała. 4. Ściskanie i uciskanie ramienia Trzymając rękę dziecka jedną ręką, drugą przesuwaj wzdłuż ramienia, od nadgarstka do barku (rycina prawa), delikatnie ściskając. Powtórz to trzy razy. Następnie chwyć ramię dziecka w obie ręce i wyciskaj, począwszy od barku do nadgarstka. 2. „Rozwieranie" klatki piersiowej Delikatnie połóż ręce na środku klatki piersiowej i zataczaj kotka, posuwając się do barków, następnie w dół boczną stroną klatki piersiowej i z powrotem do środka. 3. Gładzenie bioder i barków Zacznij rękami położonymi na biodrach dziecka. Przesuwaj je obie, tak by się spotkały na szczycie lewego barku, potem kieruj je bokami w dół. Następnie przesuwaj ręce w górę, by zetknęły się na prawym barku, i z powrotem bokami w dół. 5. „Rozwieranie" rączki (rycina prawa) Obydwoma kciukami ściskaj otwartą dłoń dziecka w kierunku jej bocznych krawędzi (rycina prawa). Następnie jedną ręką chwyć nadgarstek dziecka, a drugą przesuwaj powoli przez jego dłoń i nad palcami, rozprostowując je. Powtórz 4 i5 na drugiej ręce. 6. Masowanie brzuszka (rycina lewa) Zaczynając od strony prawej, na przemian przeciągaj dłonie ku sobie ciągłym ruchem gładzącym. Stopniowo przesuwaj je po brzuszku od strony prawej do lewej i z powrotem. 8. Ściskanie i uciskanie nóżki Trzymając stopę dziecka jedną ręką, ściskaj drugą nóżkę od kostek do uda. Powtórz to 3 razy, potem zmień ręce. Następnie uciskaj stopę tak, jak to pokazuje rycina lewa. 7. Gładzenie brzuszka i nóżek Prawą ręką unieś nóżkę dziecka, trzymając ją za kostki. Lewe przedramię przeciągnij ku sobie powolnym, wymiatającym ruchem od pępka do kolan i z powrotem. Powtórz 3 razy, potem zmień ręce. 9. „Rozwieranie" stopy Korzystając z obu kciuków uciskaj podeszwę dziecka rozwartą na boki. Potem chwyć jego kostkę albo podudzie i przesuwaj swą dłoń przez podeszwę od pięty do palców i delikatnie uciskaj palce, aby je wyprostować. Powtórz 8 i 9 na drugiej nóżce. NIEMOWLĘTA 159 Tylna strona ciała Do tych zabiegów połóż dziecko na brzuszku na swoich nogach. Masaż plecków bardzo ro/.luźnia niemowlę, bo „wycisza" nerwy rdzeniowe. Zaczynasz masaż w górę i w dół pleców, a kończysz kilkoma długimi pociągnięciami od góry do dołu, aby „połączyć" plecy z nogami. Gładź łagodnie i płynnie, nie zapomnij, aby wykonać każdy ruch 3-4 razy. 10. Smarowanie pleców i nóżek oliwką Zaczynając od barków, powoli smaruj małą ilością oliwki plecy, pośladki, nóżki i stopy. Rozprostowuj wtedy fałdy ciała. 11. Uciskanie pleców Zacznij od dołu, każdą ręką po innej stronie. Posuwaj się do góry ku barkom, potem znowu w dół, przekładając ręce na zmianę z jednej strony na drugą. Zachowuj stały i ciągły rytm. 12. Gładzenie pleców Połóż jedną rękę na pośladkach dziecka, a drugą na górnej części jego pleców. Rękę leżącą wyżej przesuwaj w dół pleców, aż do spotkania drugiej. Przed oderwaniem rąk delikatnie uciskaj pośladki. Twarz Zabieg na twarzy składa się z trzech części: najpierw gładź czoło, potem policzki, zakończ okrążaniem ust. Każdy ruch wykonuj trzy razy, dopiero potem przejdź do następnego. Masowanie wokół ust wzmacnia ich mięsień okrężny. Nie używaj do twarzy oliwki, pracuj tu bardzo lekko, omijaj oczy. 13. „Łączenie" pleców i nóg Chwyć dziecko za kostki jedną ręką i unieś jego nóżki, nieco napinając je. Drugą rękę ześlizguj w dół pleców i nóżek. Oderwij rękę. Następnie ułóż dziecko z powrotem w pozycji wyjściowej, aby masować buzię. 14. Twarz A Połóż palce na środku czoła i powoli przesuwaj je na bok. B Połóż palce po obu stronach nosa i przesuwaj po policzkach na boki. C Połóż kciuki nad górną wargą i okrążaj nimi usta w odwrotnych kierunkach, aby spotkały się na podbródku. 160 DOTYK l)KU(;il-X;Ocz1.0\Vir.KA Złoty wiek W każdym wieku dotykanie przez drugą osobę: jest czymś ważnym dla dobrego samopoczucia, ale najbardziej spotyka to nas w wieku starszym. Dotykanie, sprawiające nam przyjemność jako dzieciom, rzadziej zdarza się nam, kiedy jesteśmy dorośli, a w wieku podeszłym zanika do strużki czułości lub miłości. Nie elostrzeeamy u lu-J O . dzi starszych „młodego ducha w starym ciele", że w wieku lat dwudziestu czy siedemdziesięciu to jest wciąż ta sama osoba, nawet je/cli jest trochę sztywniejsza i spowolniała albo zmienił się jej kolor wlo-sów. Masaż, shiatsu i refleksologia nie zastąpią mądrego i aktywnego trybu życia. Jako dodatek jednak do zdrowego odżywiania się i regularnych ćwiczeń mogą one znacznie podnieść jakość życia i zmierzyć się z najczęściej spotykanymi kłopotami starości. Wszystkie trzy metody uspokajają, rozluźnuiją, zbliżają ludzi. Pomagają obniżyć ciśnienie, łagodzą depresje i poczucie samotności. Wszystkie zaś, stosowane delikatnie, wspomagają krążenie, łagodzą bóle stawów i sztywność mięśni. Zwłaszcza masaż pomaga zachować zdrowie i sprężystość skóry. Trzeba jednak używać olejków dobrej jakości (np. olejek migdałowy), zmniejszyć sile ucisku, skóra bowiem staje się 7. wiekiem bardziej sucha i łamliwa. Masowanie stawów w stanie wyciszonego zapalenia Sztywność siatfóu' można zmniejszyć, masując stu wy i naciągając i c iiz t/H oporu, zaii'szcponiżej provu bólu. Ostrzeżenie. Nie masuj osób z chorobami ukłuciu sercowo-na-czyniowego, IM stawach zaś wykonuj masitż tylko w przypadku njciszetiia zapalenia. Uwagi praktyczne Osobie starszej może być niewygodnie poddawać sii,1 masażowi albo samej masować na podłodze. Idealny jest stół do masażu, ale jeżeli go brak, posadź partnera na krześle i masuj albo stojąc, albo też siedząc na krześle o podobnej wysokości. Oo masowania pleców przyjmujący masaż może siedzieć okrakiem na krześle pochylony do przodu, opierając się na poduszce. Możesz przyjnio- wać dowolne rozwiązania, bylebyś tylko mógł swobodnie poruszać sif dookoła partnera. Masuj starszego człowieka w pomieszczeniu cieplejszym niż zwykle i miej pod r^ką przykrycie, aby zasłonić części ciała nie masowane w tej chwili. Możesz tez pozwolić partnerowi pozostać w ubraniu, można je bowiem podwinąć albo nawet masować przez nie, jeśli nie jest zbyt grube. Zwiększanie elastyczności Wielu starszych ludzi skarży się na zimno i sztywnienie kończyn. Obracanie i indsnwiinie nadgarstków uraz stawów skokowyeli popratm krążenie i zwiększy ruchomość shiwów. Podczas tnason. bokami rak albo uderzanie, aby zapewnić flanej okolicy więcej ciepła i lepiej ja pobudzić. Masaż przed wysiłkiem fizycznym Pobudzający MASAŻ., wykonany najlepiej w dniu poprzedzającym wszelkie ćwiczenia długotrwałe lub wymagające dużego wysiłku, poprawi kondycją i pomoże w przygotowaniu się do nadchodzącego obciążenia, jeżeli to możliwe, twój partner powinien poprzedzić .sesje zimnym natryskiem. Możesz działać zgodnie z „Podstawowym cyklem masażu" (str. 36-37), ale po rozpoczęciu szerokimi, długimi ruchami, przyspiesz tempo i wykonuj ruchy głębsze. Zwróć szczególną uwagi; na grupy mięśni, które będą pracować najbardziej. Ugniataj i oklepuj, rozciągaj i uruchamiaj stawy (str. 48, 56, 65, 74). Zapewniając ciału dobre przygotowanie, pomagasz przeciwdziałać skurczom i sztywności. Po masażu partner powinien odpoczywać przez pół godziny. MASAŻ. I WYSIŁEK FIYczNY 163 Odprężenie po wysiłku Celem masażu wykonywanego po wysiłku mięśni jest pomoc w usuwaniu /.gromadzonych w tkankach sz.kodh-wych produktów przemiany materii, rozluźnienie zmęczonych mięśni i doprowadzenie do nich świeżej krwi. W warunkach idealnych pozwól partnerowi rozpocząć od gorącej kąpieli albo natrysku, potem przykryj go na kilka minut ogrzanym ręcznikiem. W pomieszczeniu musi być bardzo gorąco, aby partner nie miał dreszczy. Podobnie jak w masażu wykonywanym przed wysiłkiem, powinieneś masować cale ciało, koncentrując MC szczególnie na okolicach najbardziej zaangażowanych w wysiłek. Nie-mniej jednak ruchy powinny być wolniejsze i bardziej rozluźniające. Zacznij od lekkiego gładzenia długimi ruchami i stopniowo masuj głębiej, aby usunąć szkodliwe metabolity. Masuj z wyczuciem wszystkie miejsca bolesne, ponieważ mięśnie mogą sztywnieć w odruchu obronnym, (eżeli istnieje jakikolwiek objaw uszkodzenia, zawsze przed masażem poradź się lekarza. Zabiegi rozluźniające po masażu i wysiłku 'l wohii ziitltiniem jest ukojenie zmęczonych mięśni. Dliitcgo wykonuj powolne rytmiczni' rucliy f/remi/tice, skierouwiie ku sercu i ii's[>i»iitigii/<]ci' krążenie. Strefy oddziaływania Każdy, kto intensywnie uprawia sport, dużo tańczy lub wykonuje wiele innych czynności Fizycznych i naraża się na uszkodzenie lub nadwyrezenie mięśnia, powinien nauczyć się leczyć uszkodzenia własne lub przyjaciół za pośrednictwem refleksologii. Strefami oddziaływania są części ciała wzajemnie zależne. Można działać na człon nieuszkodzony zamiast uszkodzonego albo na obydwa jednocześnie. Głównymi z nich są: biodro i bark, udo i ramie, łydka i przedramię, staw skokowy i nadgarstek, po tej samej stronie ciała. Wielkie znaczenie ma to, że jeśli jedna część jest uszkodzona lub zmieniona zapalnie, można wykonywać zabiegi tylko na części nieuszkodzonej, korzystając z podstawowej techniki kciuków (str. 140). Jeżeli np. twój partner przeszedł złamanie prawego stepu, możesz przyspieszyć gojenie działając na powiązanym z nim obszarze prawego nadgarstka. Mimo tego, z.e obszar powiązania nie został bezpośrednio uszkodzony, będzie tam odczuwalny nieznaczny ból podczas dotykania. W zasadzie jest skuteczniejsze*działanie na górną część ciała niż dolną. Bardziej skuteczne jest leczenie uszkodzonej nogi masowaniem ramienia niż odwrotnie. Biodro Bark Udo Ramię Kolano Łokieć Łydka Przedramię Staw skokowy Nadgarstek Stopa Ręka 164 DOTYK ORUCIKCO czł.OWIKKA Automasaż Masowanie samego siebie jest jednym z najlepszych sposobów uczenia się być dobrym masażystą, odkrywania tego, co sprawia zadowolenie w podwójnej roli dawcy i biorcy. Jest to odwieczny sposób leczenia. Podejmuje się go instynktownie w przypadku sztywnienia lub bólu, wyciskając napięte barki albo rozcierając miejsce uderzone. Przed wielu wiekami, zgodnie z rytuałem, wojownicy mongolscy masowali się sami, aby się wyzwolić od strachu przed bitwą. Masowanie samego siebie ma jednak i wady. Głównymi są: trudność uzyskania całkowitego rozluźnienia i dotarcia do wszystkich czyści ciała bez nadwyrezania się. Niemniej jednak w ogólnym rozrachunku korzyści przeważają nad niedostatkami. Możesz się masowa gze dziekolwiek zech e zeccesz — w pracy, w domu lub w samochodzie (byle nie byłby on w ruchu), jeżeli odczuwasz napięcie albo zmęczenie, sztywność lub ból. Nikt nie zna twojego ciała tak dobrze, jak ty sam, tylko ty możesz powiedzieć, czego doznajesz najlepiej i w którym miejscu trapi cię ból. Sekwencje automasażu Moy.esz masować każdą część ciała, do jakiej zdołasz dotrzeć, korzystając z podstawowych ruchów. Najłatwiej jednak będzie ci si^ rozluźnić, jeżeli będziesz masował każdą część ciała w pozycjach i kolejności pokazanych tutaj — od stóp do głowy. W tych pozycjach możesz także uciskać punkty tsnbos(str. 131). Do wykonywania samodzielnej refleksologii usiądź z jedną stopą nad przeciwległym udem albo -jeszcze lepiej — pracuj na własnych rękach (str. 148-151). Przed rozpoczęciem skoncentruj się na własnym hura (str. 25). Zacznij od delikatnego dotknięcia każdej części ciała, stopniowo pogłębiaj ucisk, eksperymentuj z różnymi ruchami i różną siłą ucisku. Poświeć dostatecznie dużo czasu na całkowite zapoznanie się z każdą okolicą twojego ciała, abyś zakończył zabiegi z uczuciem pełnego odrodzenia się. -v Nogi i stopy Usiądź na podłodze, z nogami wyprostowanymi przed sobi[. Najpierw po stronie lewej, a potem prawej masuj stopy, stawy skokowe i podudzia, stawy kolanowe orag uda od kolan do bioder. Biodra i brzuch Połóż się z uniesionymi koLuiami. Masuj cala okolice miednicy, zaczynając od kości łonowej poprzez nogi do guza siedzeniowego. Połóż się na boku, aby masować okolice od guza kulszowe-go do kości guzicznej (ogonowej), na pośladkach i wokół miednicy oraz stawu biodrowego do przodu. Obróć się na drugi} stronę i wykonaj to samo. Potem wymasuj cały brzuch. AUTOM ASAZ 165 Klatka piersiowa W pozycji lezącej masuj się od splotu słonecznego do obojczyka. Posuwaj się bokami klatki piersiowej, następnie uciskaj przestrzenie międzyżebrowe, postępując od środka ciała na zewnątrz. Ramiona i ręce Leżąc, masuj na zmianę ramiona, zaczynając od lewego. Najpierw masuj każdą z rąk, następnie każde z przedramion wraz z łokciem i w końcu ramiona aż do pach i stawów ramiennych. Barki i szyja W pozycji leżącej uciskaj wzdłuż górnego brzegu obojczyka i szczytu barków. Masuj boki i tył szyi, łopatki i górną część pleców, jak daleko sięgniesz. Plecy Siedząc, masuj, zaczynając od miednicy i postępując do góry, tak daleko, jak zdołasz. Połóż się na podłodze, pod plecy podłóż wałek do ciasta albo gumową piłkę itroluj je. Usiądź, roluj po ścianie. Stań, oprzyj się. Twarz i owłosiona skóra głowy Leżąc, gladź całą twarz silnie od czoła do podbródka, postępując od środka na zewnątrz. Masuj żuchwę i uszy, potem całą owłosioną skórę głowy. Zakończ „ łącząc" całe ciało, odpocznij. \ ODCZYTYWANIE CIAŁA Kształt naszych ciał jest wyrazem graficznym tego, co odczuwamy i co myślimy. Odzwierciedla on naszą przeszłość, ponieważ stanowimy odlew indywidualnego doświadczenia życiowego. Podstawowa forma ciała i poszczególne części naszej sylwetki ujawniają wiele z cech naszej psychiki. Tak wiec mężczyzna o ciele chłopca może mieć podświadomą chęć pozostania dzieckiem, natomiast ciało blade i mizerne może wyrażać niezaspokojony głód strawy emocjonalnej. Odczytywanie ciała oznacza rozumienie jego mowy. Obejmuje ono interpretowanie widocznych kluczy, ujawniających cechy naszego odczuwania, myślenia i postępowania oraz używania tej wiedzy, jako pomocy w łagodzeniu napięć wtopionych w naszą rzeczywistą istotę. Czym są czynniki twórcze, czyniące z nas istotę niepowtarzalną? Przychodzimy na świat, mając postać fizyczną i psychiczną ukształtowaną przez komplet genów naszych prarodziców. Nasz dalszy rozwój jako indywidualności jest urabiany przez wiele innych wpływów: wychowanie, przyswajanie różnych poglądów, sposób w jaki i gdzie na świecie żyjemy, przez nasze postawy emocjonalne, zajęcia i aktywność fizyczną. Dzieci potrzebują dotykania i jeżeli nie doznają go w rodzinie, albo jeżeli im się go odmawia, odczuwają konflikt między pragnieniem pójścia za impulsem a powstrzymywaniem się. Boją się odrzucenia. To powstrzymywanie się przybiera cechy skurczu mięśni, który w miarę upływu czasu staje się przewlekły i nieświadomy. Wyraża się to sztywnymi i wyciągniętymi barkami i rękami, zwisającymi bezsilnie przy bokach ciała, niezdolnymi do sięgnięcia po upragnione dotknięcie z obawy przed niepowodzeniem w dążeniu do tego, czego pragną w życiu. W medycynie Wschodu odczytywanie ciała stanowi główną część tradycyjnego rozpoznania medycznego. Każdy narząd jest powiązany ze swoistą jakością emocjonalną i rozumową. L,ekarz znajduje klucze do przyczyn objawów choroby w barwie twarzy, zapachu i głosie oraz w temperaturze ciała i tętnie. Na Zachodzie badanie i wykorzystanie w terapii powiązania osobowości z cechami fizycznymi były znacznie późniejsze i właśnie na tych systemach zachodnich opiera się nasze do leczenia podejście. Wiele dyscyplin, w tym leczenie metodą Rolfing i Neo-Reichian, uznaje ważną rolę umysłu i emocji dla zdrowia oraz budowy ciała i zawiera w sobie uwalnianie osobowości przez zabiegi na ciele. Wartość odczytywania ciała polega na tym, że zaopatruje nas ono w mapę indywidualnych pól dolegliwości. Po odkryciu pól, które wydają się w znacznym stopniu obkurczone lub nierozwi-nięte, albo takich, w których energia sprawia wrażenie zastoju albo nadmiaru, możesz starać się równoważyć i harmonizować budowę. Ogólnie biorąc, będziesz się koncentrować na uwalnianiu od napięcia pól zagęszczonych: w przypadku re-fleksologii przez zwracanie szczególnej uwagi na bolesne pola odniesienia; w masażu — przez stopniowe sięganie w głąb zablokowanych pól. W tym rozdziale jesteśmy w stanie zaprezentować jedynie niektóre skrajne cechy tego, jak nasze podejście do życia wyraża się w różnych częściach ciała. Większość ludzi ujawnia znacznie subtel-niejsze odmiany „normy". Patrząc na swoje i czyjeś ciało, nie wpadnij w pułapkę pozornie oczywistych uogólnień na podstawie odizolowanych cech strukturalnych. Odczytywanie ciała jest umiejętnością rozwijaną przez praktykę, wymagającą podejścia pełnego pasji, bez uprzedzeń. Im więcej ciał oglądasz w ten sposób, tym bardziej uczysz się korzystać ze swej intuicji do uzyskania właściwego obrazu. Każda osoba jest niepowtarzalna, a całość może dać przekaz bardzo różny od sumy jego elementów składowych. 168 ODCZYTYWANIU CIAŁA Podziały i asymetrie Kiedy odczytujesz czyjeś ciało po raz pierwszy, zaczynaj od próby uzyskania ogólnego wrażenia, nie zaś skupiania się na poszczególnych polach. Zacznij od poświęcenia kilku chwil na skoncentrowanie się z zamkniętymi oczami (str. 25). Potem otwórz oczy i pozwól sobie na odbiór wszystkiego, co zwróciło twoją uwagę. Może uderzyć cię różnica barwy lub budowy. Jedno pole ciała może wyglądać zdrowo i kwitnąco, inne może być blade i jakby słabsze. Zwróć uwagę na kształt i wielkość ciała. Czy jest w istocie wysokie i cienkie, czy niskie i muskularne? Gdzie ogniskuje się energia? Czy ogólny wygląd sprawia wrażenie mocy, czy też słabości i podporządkowania? Dostrzeżesz, czy linie ciała biegną gładko, czy postać sprawia wrażenie pofragmentowanej, nieproporcjonalnie wielkiej w jednych miejscach i małej w innych. Może się wydawać, że jedna część ciała nie pasuje do reszty. Głowa może być w porównaniu z resztą ciała wielka, albo też górna i dolna połowa wyglądają tak, jakby pochodziły od różnych osób. Często zorientujesz się, że ciało sprawia wrażenie podzielonego na dwie odrębne strefy. Najczęściej spotykanymi podziałami i asymetriami są: góra — dół, lewy — prawy i przód — tył. Podział góra - dół W podziale góra - dół wydaje się, że energia i żywotność ciała są rozmieszczone tylko na górze lub na dole, tak więc ciało wygląda, jakby miało ciężką górną lub dolną połowę. Wydaje się, że energia jest zablokowana na pewnym poziomie. Na jednym końcu jest jej nadmiar, a na drugim kropelka. część pozbawiona żywotności będzie wyraźnie bledsz.a, słabsza i chłodniejsza. U osoby o ciężkiej górnej części ciała klatka piersiowa i barki sprawiają wrażenie rozdmuchanych, ale miednica i nogi są węższe i merozwimęte. U kogoś o ciężkiej dolnej części ciała nogi są szerokie i ciężkie, za to górna część ciała jest obkurczona i wąska. Ludzie o ciężkiej górnej części ciała nie znoszą sprzeciwu, działają racjonalnie, są aktywni; zwykle są to mężczyźni. Ludzie o ciężkiej dolnej części ciała są raczej bierni i z trudem zdobywają się na stanowczość. Cechuje ich uczuciowość, najczęściej są to kobiety. Ciężka część górna (ryć. lewa) Szeroka górna potowa ciała sprawia wrażenie kompensującej poczucie niepewności. Biodra i nogi wydają się niedostatecznie rozwinięte w porównaniu z górną częścią. Proporcje właściwe (ryć. środkowa) Masa górnej i dolnej potowy dala jest rozdzielona równomiernie. Wydaje się, że energia przepływa bez przeszkód w górę i w dół, bez przeszkody na wysokości polowy ciała. Ciężka część dolna (ryć. prawa) Nogi i biodra znacznie przewyższają rozmiarami górną połowę dala, klatka piersiowa jest zmniejszona. Postawa oznacza pewność siebie. f ą Podział: prawo - lewo Nikt nie jest w pełni symetryczny, ale u niektórych osób asymetria rzuca się w oczy. Może to wynikać z nieprawidłowości budowy, np. bocznego skrzywienia kręgosłupa albo pochylenia w biodrach. Mogą się również różnić mięśnie obu stron ciała: po jednej mogą być twarde i bardziej wydatne, po drugiej bardziej miękkie i zaokrąglone. Lewa strona ciała jest głównie pod kontrolą kory prawej półkuli mózgu i odwrotnie. Nowsze badania ujawniły, że lewa strona mózgu odpowiada za myśli, działanie raczej racjonalne i otwarte, a prawa reprezentuje raczej intuicyjną i emocjonalną, mniej jawną stronę życia. Strony ciała mogą odzwierciedlać te różnice. Jeżeli jednak rozwój jest zrównoważony, ciało zachowuje symetrie. Wyraźna asymetria nasuwa na myśl konflikt, może między rozumem a emocjami. PODZIAŁY I ASYMETRIE 169 " X Podział przód - tył Podział: przód - tył istnieje, gdy wydaje się, że ktoś ma inny charakter, kiedy ogląda się go z tyłu, a inny, jeśli jest widziany z przodu. Przód ciała reprezentuje to, co chcielibyśmy, aby było widziane. Przód ukazujemy światu świadomie. Tył odzwierciedla naszą stronę bardziej podświadomą, te cechy osobowości, które mogą być ukryte przed światem albo przed samym sobą. W warunkach normalnych stwierdzisz, że tylna strona ciała przejawia więcej napięcia i cech negatywnych; podobna jest do piwnicy, w której magazynujemy przedmioty wkrótce zapomniane. "t Podział prawo - lewo U tego mężczyzny widać całkiem wyraźny podział: biodra i barki są pochylone - strona lewa jest wyższa. Różnica jest wyraźniejsza w zestawieniu rycin górnych po stronie prawej. Zestawienie lewych stron ciała Wydaje się, że ta postać jest całkiem silna i wysoka, z energią skoncentrowaną na górnej części ciała. Mężczyzna stoi wyprostowany, gotów do działania. 1 Zestawienie prawych stron ciała Ta postać jest bardziej miękka i zaokrąglona w biodrach, o cechach bardziej kobiecych. Ramiona są niższe, a energia przesunięta w dół. Ten człowiek jest, jak się wydaje, bardziej bierny. Tylna strona ciała Widziany z tyłu wydaje się słaby, raczej smutny. Mimo że jego barki są szerokie, sprawiają wrażenie przeciążonych. Nogi wydają się słabsze. Przednia strona ciała Z przodu ten mężczyzna wygląda całkiem potężnie. Jego postawa i barki świadczą o pewności siebie. 170 ODCZYTYWANIE CIAŁA Stopy i nogi Stan stóp i nóg odzwierciedla nasz stosunek do rzeczywistości, warunki naszego centrum energii Korzeń (Chakra) (str. 189) i nasze postawy, najwcześniejsze doświadczenia z różnego rodzaju „podpieraniem", począwszy od łona matki po jej ramiona, aż po samą „matkę Ziemię". Jako istoty dwunożne, utrzymujemy kontakt z polem energii Ziemi za pośrednictwem stóp. My albo „stoimy na pozycji" albo „jesteśmy chwiejni"; możemy odczuwać „miękkość w kolanach" albo uczyć się „stać mocno na obu stopach". Wyrażenia tego rodzaju odzwierciedlają nasze instynktowne rozumienie więzi stóp i nóg oraz naszego pełnego poczucia pewności, zaufania i kontaktu z rzeczywistością, właśnie z Ziemią, po której stąpamy. Poczucie niepewności może wyrażać się słabością nóg i stóp, niedorozwojem i wiotkością mięśni, niezdolnych do zadania udźwignięcia masy ciała. Albo przeciwnie, możemy wyrównać naszą niepewność, usztywniając nogi i stopy, reagując twardością mięśni i usztywnieniem stawów. Kontakt z podłożem Aby energia przepływała bez przeszkód przez ciało, niezbędny jest dobry kontakt z podłożem. Ludzie bez tego kontaktu mają tendencję do niepewnego chodu i nieufnego stosunku do rzeczywistości. Ich mięśnie mogą być albo sztywne, albo wiotkie - obie te cechy są niedostateczne w obliczu nieznanego terenu. Te cechy fizyczne mogą towarzyszyć różnym cechom charakteru. Wydaje się, że ludzie mający dobry kontakt z podłożem są zrównoważeni i dostosowani do różnych sytuacji. Swymi giętkimi stopami i nogami dostosowują się oni szybko do nieznanego terenu, są otwarci i reagują na każde nowe zdarzenie w swym życiu. Stopy To właśnie stopami utrzymujemy kontakt z podłożem, wymieniając energię z Ziemią, jak korzenie drzewa. Aby zrozumieć rolę stóp, wstań i po zdjęciu butów poświęć kilka minut, aby uświadomić sobie, co czujesz nimi. Sprawdź, jak rozłożone jest ciśnienie masy twojego ciała - ku kłębom, piętom czy bokom? Czy czujesz się dobrze na swych stopach? Czy jesteś napięty czy rozluźniony? Może cała twoja masa przypada na spłaszczone śródstopie? Albo może twoje stopy sprawiają wrażenie odprężonych, dobrze wysklepionych, bez wysiłku unoszących masę twego ciała? Odwrotnie, możesz dostrzec, że twoje stopy są skurczone, mające sztywne, wysokie sklepienie i zagięte palce. Na rycinach po stronie prawej są trzy typy stóp, jakie będziesz często napotykał. Stopa płaska Jest zapadnięta, co osłabia budowę stopy. Wydaje się, że chce ona przylgnąć do podłoża, żeby mieć dodatkowe podparcie. Masa ciała działa na stawy skokowe. Stopa prawidłowa Cała stopa jest giętka. Masa ciała rozkłada się równomiernie na przedniej części stopy i na pięty, a pośrodku śródstopia widać łukowato wygięte sklepienie. Stopa sztywna Wydaje się, że stopa jest zwarta i nadmiernie skurczona, jej kontakt z podłożem jest chwiejny. Palce są zgięte, a sklepienie wysoko uniesione. Palce wyglądają, jakby próbowały wgryzać się w ziemię. STOPY I NOGI 171 Stęp i kolana Podobnie jak stopy, stęp i kolana mają związek z ziemią, ruchomością i równowagą. Wszelkie zakłócenie równowagi lub osłabienie stóp może wpływać także i na te stawy. Chód człowieka mówi dużo o tym, jak widzi on samego siebie i jak ocenia rzeczywistość: od zdecydowanego marszu, chodzenia dużymi krokami, do umykania drobnym truchtem. Jeżeli stopy są skrzywione albo słabe, kroki mogą być niepewne lub chwiejne. Kolana mają szczególny związek z naszym poczuciem bezpieczeństwa -drżą, kiedy czujemy lek. Kolana prawidłowe i zamknięte Kolano prawidłowe (rycina prawa) jest giętkie i luźne. Pozwala na przepływ energii bezpośrednio w górę i w dół środkiem nogi. Kolano wciągnięte do tyłu (rycina prawa dolna) wygląda sztywno, blokuje przepływ energii i ma ograniczony ruch. Kształt uda i podudzia Naszą zdolność do trwałego wysiłku i czynu oraz aktywność płciowa znajdują odzwierciedlenie w udach. Podczas zagrożenia podudzia są obciążone energią, jakbyśmy się przygotowywali do walki albo ucieczki. Jeżeli nie dojdzie do żadnej akcji, nogi mogą drżeć ze strachu, bo energia stara się rozładować sama. U niektórych osób długotrwały brak poczucia bezpieczeństwa lub niezdolność do działania wyrażają się kształtem nóg. Nogi mogą być ciężkie i wiotkie albo twarde i sztywne, albo tez słabe i nierozwinięte. Dwie pospolite postawy są pokazane po stronie prawej. Nogi łukowate i „kolana w iks" Nogi łukowate (rycina powyżej, lewa) kończą się wysoko, z mięśniami ud pociągniętymi do narządów płciowych, co przeszkadza ruchom kości miednicy i pełnej efektywności płciowej. Postawa „kolana w iks" (rycina powyżej, prawa) odzwierciedla postawę samoobrony, ponieważ nogi są ściśnięte dla. wzmocnienia ich siły. Efektywność płciowa może być wtedy obniżona, bo narządy płciowe są uciśnifte przez uda. 172 ODCZYTYWANIE CIAŁA Miednica Miednica ma kształt misy, łączącej nogi z tułowiem i podtrzymującej kręgosłup. Jej główne stawy w biodrach i u podstawy kręgosłupa ułatwiają ruchomość całego ciała, zwłaszcza chodzenie. Cała okolica miednicy ma powiązanie z Chakra „Korzeń" i hara. Nerwy dolnej części rdzenia kręgowego aktywują czynności płciowe i wydalnicze oraz nogi i stopy. Jak widzieliśmy, napięcie i nierównowaga w jednej okolicy ciała odbijają się na innych za pośrednictwem kompensacji mięśniowej. Tak więc sztywność mięśni miednicy może być wynikiem niepowiązania nóg z Ziemią i odwrotnie. Sposób poruszania biodrami odzwierciedla nasz stosunek do seksu i wydalania. „Niezablokowana" miednica może podczas ruchu swobodnie kołysać się do przodu i do tyłu. Miednica pełna napięć porusza się jak jeden lity blok, dlatego także sztywnieją nogi. Napięcie w tym rejonie może także obejmować pośladki i często oznacza brak pełnej aktywności seksualnej. Nachylenie miednicy Jeżeli okolica miednicy zawiera znacz-ną ilość napięcia i energii, ograniczony jest nie tylko zasięg ruchu, lecz także miednica jest nachylona do przodu lub do tyłu. Wydaje się, że w pozycji „napięcia do przodu" (rycina prawa) miednica nie może cofnąć się, aby zebrać świeżą energie do nowego wysunięcia się w przód i otwarcia dopływu doznań. W pozycji wciągniętej (rycina prawa dalsza) miednica jest bardzo obciążona, może jednak nie być zdolna do ruchu do przodu w celu zmniejszenia obciążenia. Skutkiem tego jest uwięzienie energii. Pośladki Mięśnie pośladków łączą miednicę z nogami, pomagają też ustalić ich położenie i zasięg ruchu. Napięcie iv tej okolicy może odzwierciedlać problemy z dawaniem i otrzymywaniem oraz potrzebę posiadania. Okolica ta wiąże się z wydalaniem. Jeżeli zbyt wcześnie dzieci są uczone załatwiać się na nocniczku, inne mięśnie, np. dna miednicy i pośladków, mogą być wciągnięte w wysiłek opanowania ruchu jelit. To uszczelnianie może być podświadomie przeniesione do okresu dorosłego. Pośladki W nachyleniu do przodu (rycina poniżej, lewa) pośladki są wciągnięte, a miednica wysunięta do przodu i w górę. Pozycji tej często towarzyszą słabe i sztywne nogi oraz nierozwinięta dolna połowa ciała. W pozycji z pochylonymi plecami (rycina poniżej, prawa), dolna ich część jest zwarta i wklęsła, pośladki wysunięte ku tyłowi, a miednica wciągnięta jak napięty łuk. Wygląda to, tak jakby osoba mająca taką pozycję obawiała się iść. Pośladki ściśnięte W tym przykładzie „ trzymania odbytniczego "pośladki są trwale skurczone i przylegają ściśle do siebie. Dno miednicy uniesione Tutaj wewnętrzne mięśnie uda są uniesione, a mięśnie dna miednicy (łonowo-ogonowe) - zaciśnięte. Brzuch MIEDNICA I BRZUCH 173 Brzuch jest siedzibą hara, środka naszej ciężkości, ośrodka siły i żywotności. Jest on ściśle związany z nogami i poczuciem kontaktu z Ziemią. Zawiera on nasze zależne od jelita doznania, instynktowną reakcję na głód, popęd płciowy i emocjonalną pełność lub pustkę. Jeżeli oddychamy swobodnie i głęboko, porusza się wraz z naszym oddechem. Kultura Zachodu nie patrzy na brzuch łaskawym okiem, chyba że jest on płaski i twardy; ściska go paskami i gorsetami, jeżeli jego własne mięśnie zawodzą w tym zakresie. W sytuacjach, w których doznania jelitowe są stłumione i odcięte od naszych najbardziej prymitywnych dążeń, kontrolę przejmuje głowa, która często nie docenia podstawowych potrzeb. Między głową a brzuchem znajduje się serce, ośrodek emocjonalny, wciągane w konfliktowe przejawy doznań jelitowych i rozumu. Integrację i zrównoważenie możemy osiągnąć wtedy, gdy wszystkie trzy centra pracują harmonijnie. Wyobcowanie się brzucha Jednym ze sposobów, jakimi wielu ludzi separuje się od swego brzucha, jest wciąganie mięśni brzusznych i utrzymywanie ich w skurczu. Te reakcje dostrzega się często u tych, którzy przyjmują postawę wojskową „broda do góry, piersi w przód, brzuch wciągnięty". Brak kontaktu z potrzebami ducha może się też ujawniać otyłością. Wtedy omyłkowo próbujemy zastąpić uczucie pustki nadmiernym jedzeniem, chociaż w istocie uczucie pustości często wynika z oddzielenia się od doznań związanych z własnymi jelitami. Brzuszek naturalny (rycina prawa) U małych dzieci i w społeczeństwach „pierwotnych " ściana brzucha jest zupełnie rozluźniona i brzuch rozciąga się swobodnie podczas każdego wdechu. Brzuch i klatka piersiowa są zintegrowane, nieoddzielone. Brzuch napięty (rycina prawa) Brzuch jest stale wciągnięty, mięśnie $ą twarde i sztywne, a podstawowe popędy powściągnięte. Ten rodzaj pancerza zmusza do oddychania płytkiego. Brzuch duży (rycina prawa dalsza) Otyły, ciężki brzuch może zakryć i ukryć doznania. Bez kontaktu z tym ośrodkiem życia człowiek może być niezdolny do rozpoznania i spełnienia swoich potrzeb. 174 ODCZYTYWANIE CIAŁA Klatka piersiowa W stanie naturalnym klatka piersiowa jest rozciągliwą klatką kostną, stale falującą w rytmie oddechu. Zawiera ona i chroni ważne dla życia narządy: serce i płuca. Ma powiązanie z centrami: Splot Słoneczny, Serce i Gardło. Są to ośrodki energii życiowej i świadomości, dotyczącej pobierania i rozmieszczenia, emocji oraz wyrażania doznań (str. 189). U osoby, której klatka piersiowa porusza się swobodnie, związane z sercem czułość i ciepło mogą być wymieniane swobodnie. Jeżeli jednak energia jest tam zablokowana jako ochrona przed urazem, uczucia te ujawniają się z większym trudem. Przepona jest głównym mięśniem oddechowym. Rozpościera się ona poziomo od przodu do tyłu klatki piersiowej. Jeśli jest ruchoma - podnosi się i opada, masuje narządy brzucha, serce i płuca. Pełne, wolne od napięcia oddychanie daje energię i odżywia całe ciało, zbyt często jednak przepływ energii jest zablokowany. Jeżeli nasze doznania są zbyt bolesne, zaciskamy mięśnie nieświadomie, ponieważ wstrzymywanie oddechu jest sposobem znieczulania doznań. Klatka piersiowa nadmiernie rozszerzona lub zapadnięta Nasze piersi są zdolne do gromadzenia wielu doznań, jeżeli jednak przepona jest nawykowo obkurczona i ogranicza oddychanie, wygasa w nas żywotność fizyczna i emocjonalna. Przewlekłe napięcie może prowadzić do odpowiedzi różnego typu, w tym dwóch skrajnych: nadmiernego rozszerzenia klatki piersiowej i jej zapadnięcia. Ludzie z nadmiernie rozszerzoną klatką piersiową wyglądają, jakby mieli rozdętą górną część ciała, która zwęża się ku dołowi. część dolna sprawia wrażenie nierozwinietej. Jako osobowości są oni, jak się wydaje, rozsądni, pewni siebie i samodzielni. W rzeczywistości jednak przybierają postawę defensyw-ną i obawiają się utraty samokontroli. Odwrotnie, osoby z zapadniętą klatką piersiową nie są zdolne do głębokich oddechów, do odtwarzania swojej energii. Skutkiem tego są one blade i zmęczone, często ustępujące i szukające pomocy. Oddychanie prawidłowe Podczas wdechu przepona kurczy się i obniża, pociągając dolne żebra i mostek w górę i na zewnątrz. Pomagają w tym mięśnie międzyżebrowe. Brzuch zaczyna się powiększać. Unosząc się, żebra powiększają objętość klatki piersiowej, dzięki czemu powietrze jest wciągane do płuc. Gdy przepona rozluźnia się, elastyczna ścianą klatki piersiowej skraca się i powietrze jest wypychane z płuc. Klatka piersiowa nadmiernie rozszerzona Klatka piersiowa wygląda jak rozdęta, jest uniesiona. Jej sztywne mięśnie przeciwdziałają głębokiemu wydechowi. Rozluźnienie ich ułatwia wykonanie pełnego wydechu. Klatka piersiowa zapadnięta Klatka piersiowa wygląda na naprężoną, wklęsłą. Człowiek sprawia wrażenie zrezygnowanego i cierpiącego. Jeżeli nauczy się oddychać głęboko, może złagodzić swoje cierpienie i odzyskać energie. KLATKA PIERSIOWA, BARKI I RAMIONA 175 Barki i ramiona Barki i ramiona kojarzą się z pracą, czynnością, odpowiedzialnością i stosunkiem do świata zewnętrznego. Dzięki postawie pionowej, uwalniającej kończyny górne od kontaktu z Ziemią, i rozwojowi kciuka, przeciwstwiającego się wszystkim innym palcom, jesteśmy nieporównanie lepiej przystosowani do szerokiego zakresu zadań niż inne stworzenia - od władania narzędziami i bronią, dawania i otrzymywnia, do uderzenia albo pieszczenia. Barki i ramiona ujawniają lub ukrywają wiele emocji, powstających w brzuchu lub w klatce piersiowej, z którymi barki mają ścisły kontakt. Ośrodkiem energii, związanym z tym obszarem, jest Gardło, pierwotnie związane z przedstawianiem się samemu i komunikowaniem za pośrednictwem ramion albo głosu. Spróbuj odegrać wiele stanów uczuciowych, np. gniew, radość, wyższość, strach, rozpacz itd. i zwróć uwagę na udział barków w wyrażaniu tych stanów emocjonalnych. Barki uniesione Barki zastygłe u> strachu (rycina prawu) pozostają uniesione, a głowa i szyja zapadają się między nie dla bezpieczeństwa. r *?. Barki cofnięte Barki są wciągnięte (rycina prawa środkowa) jakby miało to chronić przed uderzeniem. Szyja i żuchwa są wysunięte zuchwale do przodu, ramiona opuszczone przy bokach. Barki wysunięte do przodu Barki są wysunięte w postawie obronnej (rycina prawa dalsza), jakby miały chronić klatkę piersiową i serce. W tej pozycji klatka piersiowa jest często skurczona, a jej górna część cofnięta. Ramiona stf przyciśnięte do boków. y *,, 1 Barki i ramiona Sposób trzymania barków i stopień ruchomości nasz.ych ramion ujawniają niewidoczne często emocje. Do najczęstszych pozycji należą barki wysunięte do przodu lub przygarbione, oznaczające zwykle postawę samoobrony, barki cofnięte, kojarzące się ze stłumionym gniewem i barki uniesione — oznaka strachu. Dziedziczenie może także predysponować do pewnego kształtu barków, odzwierciedlające w pewnym stopniu postępowanie z odpowiedzialnością albo rezygnację z niej. Dwa typy spośród nich są pokazane tutaj: barki nadmiernie rozwinięte i zwężone. Barki nadmiernie rozwinięte Mocne, szerokie barki są zwykle kojarzone ze stereotypem męskim. Jeżeli są jednocześnie zaokrąglone, świadczą o osobowości człowieka odczuwającego przeciążenie (rycina lewa dalsza). Ramiona są często skręcone do środka jak u goryla, Barki wąskie Oprócz tego, że są małe, barki takie często opadają i wyglądają na przygniecione (rycina lewa). Świadczy to o tym, że osoba nie może udźwignąć odpowiedzialności i nie ma energii na sprostanie jej albo dokonanie zmiany. Ramiona mogą zwisać bezwładnie. 176 ODczYTYWANIE CIAŁA Szyja, glowa i twarz W rejonie szyi i głowy znajdują się ośrodki Gardło, Czoło i Korona. Te ośrodki energii wiążą się z wyrażaniem własnej osobowości i komunikatywnością, dobrym mniemaniem o sobie i z wysoką oceną własną (str. 189). Szyja jest intensywnie używaną drogą transportu krwi do mózgu i powietrza do płuc, a także przewodnikiem impulsów nerwowych, a więc myśli i doznań. Wraz z gardłem jest ona pospolitą siedzibą napięć i skurczów, gdy czujemy się przeładowani emocjonalnie. W odczytywaniu ciała twarz należy do najbardziej wyrazistych jego części i chyba jest najłatwiejsza do rozszyfrowania. Wyraz twarzy odzwierciedla doświadczenie i często wyraża jakąś jedną, zasadniczą postawę. Jest on albo prawdziwym odbiciem naszych uczuć, albo maską, ukrywającą coś przed światem zewnętrznym. Wielu z nas przybiera maskę niewinności lub wyższości, aby wywołać szczególne wrażenie i — co ważniejsze - uzyskać pewną reakcję może po to, aby dać nam satysfakcję za niezrealizowane marzenia z dzieciństwa, które wciąż nosimy w sobie. Głowa i szyja Sposób trzymania głowy wyraża sposób, w jakim myślisz o sobie i ogólnie o świecie. Jeżeli jesteś otwarty i rozluźniony, szyja jest giętka i ruchoma, a głowa zajmuje pozycję centralną nad ciałem. Częściej jednak szyja jest napięta przez jakiś czas, a szyja i głowa przyjmują charakterystyczną, trwałą pozycję. Głowa wysunięta do przodu może świadczyć o agresywności albo determinacji, ale wraz z nadmiernie wykrzywionym kręgosłupem może wyrażać załamanie się i często tęsknotę, samotność, depresję. Jeżeli głowa i szyja są pochylone do tyłu (rycina prawa), może to oznaczać osobę nie poddającą się łatwo, albo kogoś, kto raczej działa niż odczuwa. Głowa wysunięta do przodu Glowa wysuwa się do przodu w stosunku do reszty data (rycina poniżej, lewa), sprawia wrażenie agresji lub zaborczości, jej wyraz często jest pogłębiony wysunięciem żuchwy do przodu. Głowa odchylona do tyłu Taka postawa (rycina dolna lewa) może świadczyć o usposobieniu nieustępliwym, dążeniu do osiągnięcia celu. Głowa pochylona na bok Głowa schylona w bok (rycina poniżej) oznacza niezdecydowanie, niezdolność do sprostania wymogom życia. Jeżeli jest także pochylona do przodu, świadczy to o pewnej nieśmiałości. f i. SZYJA, GŁOWA I TWARZ 177 Twarz Podobnie jak w przypadku reszty ciała, wygląd i wyraz twarzy są kształtowane przez postawy emocjonalne i mentalne. Do celów interpretacyjnych można twarz podzielić na trzy główne części. Przestrzeń nad brwiami jest częścią mentalną i duchową. Przestrzeń po obu stronach nosa, wraz z oczami, jest częścią emocjonalną. Część ustna, poniżej nozdrzy, wiąże się bardziej z fizycznymi i płciowymi sprawami organizmu, zwłaszcza z pobieraniem energii. Ogólny kształt i charakter różnych cech jest tez odbiciem części ciała, jak to widać na mapie twarzy (strona prawa). Wynika z niej, że żuchwa ma powiązanie z miednicą; napięcie w jednej odbija się na drugiej. Zaciśnięte zęby mogą oznaczać tłumienie gniewu i obawę o utratę panowania nad sobą. Napięcie w miednicy wyraża powstrzymywanie pobudzenia seksualnego. Wysunięta, nadmiernie rozwinięta żuchwa świadczy o determinacji i zdecydowaniu, natomiast merozwinięta może oznaczać postawę wycofywania się (ryciny po stronie prawej). Same usta sygnalizują, czy wszystkie nasze potrzeby są zaspokajane. Wargi mogą być pełne i rozluźnione albo wąskie i ściągnięte. Mówi się, ze oczy są oknem duszy. Istotnie, siatkówka oka należy do utkania mózgowego. Żaden inny zestaw cech nie jest tak bogaty. W wielu twarzach dostrzega się podział „lewe - prawe" między dwoma oczami. W filozofii ezoterycznej mówi się, że prawe i lewe oko różnią się energiami. Prawe oko oznacza „ja" (ego), aktywność, męskość, związek z ojcem. Lewe oko oznacza istotę, czyli ducha, tendencję do poddawania się, kobiecość i związek z matką. Żuchwa wysunięta, nadmiernie rozwinięta Żuchwa jest wysunięta do przodu wtedy, gdy wraża agresję i zawziętość. Mapa twarzy Różne części twarzy mają odniesienie do rozmaitych części ciała, stanowią rodzaj mapy. Czoło wiąże się z głową, a brwi z barkami i ramionami. Środek twarzy reprezentuje tułów, a oczy - serce. Koniuszek nosa ma odniesienie do obszaru hara, usta — do narządów płciowych, żuchwa i podbródek do miednicy, nóg i stóp. Żuchwa cofnięta, nierozwinięta Żuchwa ta odzwierciedla cierpienie, tak jakby osoba bywała stale odtrącana i dlatego czuje się niezdolna do forsowania swoich racji. Niejednolitość lewego i prawego oka Oko prawe jest szerzej otwarte, kierujące się nieco na zewnątrz, natomiast lewe wygląda na przymknięte, jakby się broniło. 178 ODCZYTYWANI K CIAŁA Mowa ciała Ciała opowiadają historie życia - nasze obawy i aspiracje, nasze najgłębsze tajemnice i doświadczenia. Każde życie jest różne i jedyne, jest światem dla siebie i nieporównywalne. Tutaj spojrzymy na trzy różne ciała, aby pokazać ci, jak możesz segregować swoje wrażenia, składać w całość rozmaite sygnały i patrzeć na człowieka jak na całość, (eżeli chcesz odczytywać własne ciało, możesz albo stanąć przed wielkim lustrem i posługiwać się lusterkiem do oglądania pleców, albo - co lepsze - ustawić odpowiednio dwa wielkie lustra, abyś mógł oglądać się z dwóch stron jednocześnie. Gdybyś miał odczytywać ciała przyjaciół, obserwuj ich ruchy i postawy, wtedy kiedy lezą, jak posługują się ciałem, w jaki sposób oddychają. Kiedy leżą oni płasko, możesz uzupełnić pierwsze wrażenie oceną, w jakim stopniu ciało przystosowuje się miękko do podłoża, czy też części ciała są podtrzymywane przez napięte mięśnie. Nie sugeruj się swoimi pierwotnymi koncepcjami, jak to powinno wyglądać. Wsłuchaj się w ciało, pozwól mu mówić do ciebie, nie osądzaj i nie porównuj. Dziel się ze swoim partnerem tym, co dostrzeżesz. Niech twoje spostrzeżenia kierują twoimi rękami, aby przyczynić się do uwolnienia ciała od jego pancerza. Józef « Ciało Józefa wygląda jak ściśnięte, jakby został on /.gnieciony. Rzeczywiście, kiedy się on przegląda w lustrze, jest zaskoczony sobą: wydaje mu się, że jest większy niż myślał, bo czuje się mniejszy niż jest w rzeczywistości. Jego ciało sprawia wrażenie rezygnacji i skrępowania, zwłaszcza w obrębie klatki piersiowej. Istnieje uczucie przekrwienia wokół miednicy i brzucha. Z boku widać, że miednica jest silnie obkurczona, a okolica krzyżowa zapadnięta. Także barki są ściągnięte do tyłu i nieznacznie uniesione. Przemawia to za mieszaniną strachu i braku pewności siebie. Głębokie oddychanie pomoże złagodzić stałe napięcie i przekrwienie klatki piersiowej i brzucha. MOWA CIAŁA 179 Zuzanna Widziana /. przodu i /. tyłu postawa Zuzanny jest figurą małej dziewczynki, bezbronnej, trochę niepewnej. Stopy są płaskie i mocno przywierają do ziemi, a rozwinięte dość dobrze nogi sprawiają wrażenie chudych. Miednica jest wciągnięta i skręcona w prawo do tyłu. Wydaje się, że większość energii zgromadziła się w brzuchu, biodrach i nogach, wyglądających pełniej i mocniej niż górna połowa ciała. Klatka piersiowa jest ścieśniona, a barki, szyja i żuchwa wyglądają na naprężone. Z boku widać, że głowa jest wysunięta do przodu. W istocie, wydaje się, że cała górna część ciała jest gotowa wysunąć się do przodu, natomiast dolna niezdecydowanie trzyma się tyłu. Wrażenie niepewności podtrzymują nogi i ramiona — lewe ramię i stopa są z przodu, prawe z tyłu. Marek - Najbardziej uderzającą cechą ciała Marka jest wyraźny podział na stronę prawą i lewą. Cała strona prawa wygląda na bardziej ściśniętą i wyprężoną. Klatka piersiowa pochyla się w prawo, prawy bark jest niższy i bardziej okrągły niż lewy, a w następstwie tego prawe ramię wygląda na dłuższe. Biodra są nachylone w prawo, a masa ciała przypada głównie na prawą nogę. Istnieje pewne przesunięcie energii w górę. Połowa górna wydaje się dłuższa i bardziej dojrzała, nogi są bardziej chłopięce i nierozwinięte. Marek trzyma głowę prosto, jak żołnierz na paradzie. Cała postać sprawia wrażenie gotowości do „walcz albo uciekaj". Z przodu Marek jednocześnie i wyzywa i ustawia się nieco obronnie. 180 ANATOMIA Anatomia Jeżeli jesteś masażystą-nowicjuszem, dobrze jest nauczyć się dotykiem budowy ciała zanim się zrozumie anatomię. Wykonując podstawowe ruchy masażu na ciele własnym lub innych osób, szybko zorientujesz się w podskórnym rusztowaniu pod twymi rękami. Po skierowaniu uwagi na budowę i czynności ciała przekonasz się, ze rozwinie to twoją wiedzę, zdobytą przez doświadczenie. W tym rozdziale poznasz anatomię i fizjologię ciała, wędrując od mięśni aż do układu nerwowego i skóry, a w końcu do aury i „subtelnej energii" otaczających nasze ciało fizyczne. Szkielet sz.kielet, giętkie rusztowanie ciała (str. 181), składa się /. około 200 kości. Nie tylko podtrzymują one ciało i chronią niektóre /. najdelikatniejszych narządów, ale tez umożliwiają ruch, działając jako dźwignia w stawach. Grzebienie widoczne na powierzchni niektórych kości są miejscem przyczepa mięśni. Anatomia kości Wszystkie kości wymagają odżywienia, jak każdy inny żywy narząd. Składają się z twardej, zbitej warstwy zewnętrznej i porowatej substancji wewnętrznej, zawierającej szpik. Dopływająca obficie krew dostarcza wszystkich potrzebnych substancji odżywczych. W szpiku wytwarzają się krwinki czerwone. Kość jest ważnym magazynem minerałów. Rycina prawa pokazuje budowę kości długich, np. udowej. Stawy Tam gdzie spotykają się dwie lub więcej kości, tworzy się staw. Stawy różnią się niezwykle budową i czynnością — od ruchomych swobodnie w kończynach do nieruchomych, np. łączących kości czaszki. Istnieje kilka typów stawów o swobodnej ruchomości: stawy zawiasowe (kolanowe, skokowe, łokciowe), stawy kuliste (biodrowy, ramienny). Zakończenia kości w stawach ruchomych są pokryte chrząstką i połączone włóknistą torebką. Wyściółkę wewnętrzną stanowi gładka błona maziowa, wydzielająca smar - maź stawową. Masaż pobudza jej wydzielanie. Kość zbita Kość gąbczasta Tętnica odżywcza Jama szpikowa Kolano Staw kolanowy jest największym ze stawów. Jako staw zawiasowy porusza się tylko w jednej płaszczyźnie, podobnie jak zawiasy u drzwi. Biodro W stawie biodrowym kulista głowa kości udowej jest dopasowana do mi-seczkowatejpanewki. Umożliwia to ruchy w każdym kierunku. Kość udowa Główka kości udowej Rzepka Dół biodrowy Kość iszczelowa Kość strzałkowa Kość udowa ANATOMIA 181 Czaszka Szczęka Zuchy Mostek Obojczyk Zebro Kość promieniowa Kość łokciowa Kość udowa Widok z przodu Widok z tyłu Linie stawó^v Staw ramienny Kość ramtenna Kręgi piersiowe (12) ; Łopatka Grzebień K^g' łopatki szyjne (7) Kręgi lędźwiowe (5) Kość krzy: \ i - ' l'">' ! OW*/ 1 ( . ''l • >' v " • J ~ Kość guziczna Rzepka Kość strzałkowa Kość piszczelowa 182 ANATOMIA Mięśnie Mięśnie umożliwiają nam poruszanie się, biorą udział w kształtowaniu ciała, pomagają oddychać, trawić pokarm, pobudzają krążenie i wykonują niezliczone inne czynności. Dzielą się one na dwa główne typy: mięśnie szkieletowe (prążkowane), podległe naszej woli, i mięśnie gładkie, nieza-leżne od naszej woli, np. mięśnie przewodu pokarmowego. Każdy koniec mięśnia szkieletowego jest przyczepiony do kości z różnych stron stawu. Większość mięśni działa parzyście, jeden pociąga kość w jednym kierunku, drugi w przeciwnym. Mięśnie szkieletowe są ułożone w warstwach i rozmieszczone symetrycznie po obu stronach ciała. Na rycinach na str. 183 powierzchowna warstwa mięśni została usunięta z prawej strony ciała, aby ukazać warstwę głębszą, znajdującą się pod spodem. Masaż pomaga usunąć twarde guzy, powstałe wskutek skurczu mięśni, spowodowane przez trwałe napięcie albo uraz emocjonalny lub fizyczny. Budowa mięśni Mięśnie szkieletowe składają się z nakładających się na siebie wiązek włókienek, czyli komórek. Są one zaopatrywane przez krew, chłonkę i nerwy. Ścięgna, znajdujące się przy końcach mięśnia, łączą je z kośćmi. Najpełniejszą częścią mięśni jest jego środek, czyli brzusiec. Jeden z końców mięśnia nazywany jest początkowym (punkt zakotwiczenia), drugi przyczepem (punkt pociągania). Same włókna w brzuścu mięśnia składają się z włókienek zdolnych do kurczenia się (rycina prawa). Początek Przyczep Brzusiec Wiązki włókien mięśniowych Włókno mięśniowe w spoczynku Czynności mięśni Kiedy mięsień otrzymuje z mózgu polecenie skurczu, włókienka przesuwają się między sobą (rycina górna prawa), wskutek czego cały mięsień grubieje i skraca się. Z kolei kości, do których jest on przyczepiony, zbliżają się do siebie, następuje ruch. Mięśnie dzielą się na zginacze i prostowniki. Kiedy zginasz kończynę górną w stawie łokciowym, kurczy się mięsień dwugłowy na przedniej stronie ramienia i podnosi kość promieniową przedramienia. Kiedy opuszczasz przedramię, mięsień trójgłowy na tylnej powierzchni ramienia kurczy się, a mięsień dwugłowy rozluźnia się i rozciąga (rycina prawa). A Mięsień dwugłowy , ' / kurczy się /, / . i."'/ 'V"y Mięsień trójgfowy kurczy się ANATOMIA 183 Widok z przodu Widok z tyłu Mięsień piersiowy większy Mięsień dwugłowy ramienia Mięsień prosty uda Mięsień krawiecki Mięsień mostkowe-obojczykowe- sutkowy ________________Mięsień czworoboczny _____ _____Mięsień naramienny____ Mięsień zębaty przedni Mięsień trójgłowy Mięsień prosty brzucha Mięsień najszerszy grzbietu__________ Mięsień skośny zewnętrzny Mięsień pośladkowy wielki Mięsień dwugłowy uda Mięsień równoległoboczny Mięsień brzuchaty łydki Mięśnie powierzchowne Mięśnie głębokie Mięśnie powierzchowne Mięśnie głębokie 184 ANATOMIA Krążenie Układ krążenia rozprowadza krew do wszystkich narządów orgam/.mu. Krążąc, krew zaopatruje komórki w tlen i substancje odżywcze, usuwa zbędne produkty przemiany matem, niszczy bakterie dzięki krwinkom białym. Siłę napędową stanowi serce, bardzo wydajna pompka mięśniowa, przesuwająca około 6 l krwi na minutę w spoczynku, a nawet do 24 l podczas wyczerpującego wysiłku. Ciało dorosłego zawiera jej około 7 litrów, tak więc nawet w spoczynku wszystka krew przepływa przez cały układ krążenia w ciągu l minuty. Jasnoczerwona, utlenowa-na krew jest wyrzucana przez serce i wędruje przez tętnice aż do drobnych naczyń, nazywanych włośnicz-kami. Tam tlen i substancje odżywcze są wymieniane na dwutlenek węgla i inne produkty przemiany materii. Teraz, krew ciemniejsza, obładowana dwutlenkiem węgla i substancjami odpadowymi wraca żyłami do serca, które przepompowuje je do płuc w celu oczyszczenia. Żyły znajdują się przeważnie bliżej powierzchni ciała niż tętnice, a ciśnienie krwi jest w nich niższe. Masaż pomaga krążeniu zylnemu przez ułatwianie przepływu zylnego do serca i usuwanie toksycznych produktów przemiany materii, obniżając ciśnienie krwi i zwiększając nasycenie tkanek tlenem. Serce Jasnoczerwona, utlenowana krew jest pompowana z płuc przez żyły płucne do lewego przedsionka i do lewej komory serca, a stąd aortą do tętnic i wszystkich zakątków ciała. Ciemniejsza, odtlenowana krew wraca żyłami do prawego przedsionka i prawej komory serca, skąd jest pompowana do płuc tętnicami płucnymi. Tętnica podobojczykowa Żyła podobojczykowa Tętnica płucna Żyła główna górna Żyła płucna Aorta Tętnica wątrobowa Żyta wątrobowa Tętnica nerkowa Żyła nerkowa Tętnica biodrowa wspólna t * ' ' Żyła biodrowa wspólna \ Żyła udowa • ,H •; •' ^"^ l\ * ^\ Tętnica udowa \ *\ Żyła odpiszczelowa \ "- i Żyła główna górna Aorta Przedsionek lewy Komora lewa Przedsionek prawy Komora prawa ANATOMIA 185 Drenowanie chłonki Obszar Chłonka po uwolnieniu się od zanieczyszczeń wraca do krwi dwoma przewodami: przewodem chłonnym chłonny prawy ••' prawym, który drenuje górną część prawej strony ciula, i przewodem piersiowym, drenującym jego resztę. Obszar drenowany przez przewód piersiowy Przewód chłonny prawy Przewód piersiowy Naczynie chłonne Układ chłonny Układ chłonny pomaga utrzymać Węzeł chłonny właściwą równowagę płynów między tkankami a krwią, bronić ustrój przed chorobą, zachowywać białka i usuwać bakterie oraz zbędne produkty przemiany komórkowe]. Jest to skomplikowany układ filtracyjny, złożony z drobniutkich naczyń chłonnych, w których płynie mleczny płyn, czyli chłonka (limfa). Przepływ chłonki jest spowodowany przez podobne do masażu działanie mięśni. Układ chłonny nie ma pompy odpowiadającej sercu. Naczynia chłonne zabierają z tkanek nadmiar płynu i bakterie. Są one filtrowane w węzłach chłonnych. W węzłach wytwarza się również jeden z typów krwinek białek, limfocyty. Węzły znajdują się na przebiegu naczyń chłonnych; przypomina to paciorki na nitce. Skupienia węzłów znajdują się na szyi, w dołach pachowych, pachwinach i dołach podkolanowych oraz poniżej środka tułowia (rycina prawa). Masaż pobudza przepływ chłonki i pomaga rym w usuwaniu kwasu mlekowego i innych wytworów przemiany podczas nadmiernego wysiłku. 186 ANATOMIA Układ nerwowy Układ nerwowy otrzymuje bodźce wewnętrzne i zewnętrzne, odszyfrowuje je i przechowuje w mózgu oraz decyduje o odpowiedzi. Składa się /. części ośrodkowej i autonomicznej. Ośrodkowy układ nerwowy podlegający naszej woli, składa się z mózgu i rdzenia kręgowego. Tworzą one działający w obie strony układ porozumiewania się, połączony z wszystkimi innymi częściami ciała za pośrednictwem nerwów obwodowych. Układ autonomiczny nie podlegający naszej woli, bierze udział w takich czynnościach, jak np. trawienie i oddychanie. Istnieją 2 typy obwodowych komórek nerwowych, neuronów: czuciowe (doprowadzające) i ruchowe (odprowadzające). Neurony czuciowe przenoszą impulsy receptorów narządów zmysłów do rdzenia i mózgu. Neurony ruchowe przesyłają informacje i instrukcje z mózgu do narządów i tkanek poprzez rdzeń kręgowy. Nasz układ nerwowy pozwala oceniać i reagować na środowisko. Reguluje on też czynności innych układów ciała. Przez rozluźnianie i tonizowanie nerwów masaż poprawia stan wszystkich narządów. Ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy Arsenał siły ustroju znajduje się u> mózgu i rdzeniu — ośrodkowym układzie nerwowym. Pochodzące z rdzenia duże nerwy rozgałęziają się i docierają do obwodu ciała lub kończyn, tworząc układ obwodowy. Dla większej przejrzystości na rycinie nerwy obwodowe są przedstawione w dużym uproszczeniu. Rdzeń kręgowy Splot lędźwiowy Splot krzyżowy Mózg Móżdżek Splot szyjny Splot ramienny Nerw kulszowy ANATOMIA 187 Strefy nerwów Nerwy rdzeniowe rozgałęziają się od rdzenia kręgowego parami, aby dotrzeć do różnych części ciała. Szyja i ramiona są zaopatrywane przez nerwy z odcinka szyjnego; klatka piersiowa i brzuch przez nerwy z odcinka piersiowego; dolna część pleców, biodra i przednia powierzchnia nóg przez nerwy odcinka lędźwiowego, a tylna strona nóg z odcinka krzyżowego. Podczas masażu może się przydać świadomość, które strefy ciała są zaopatrywane przez poszczególne nerwy rdzeniowe. Pozwoli to odpowiednio wykonać zabieg. Jeżeli np. chory cierpi na rwę kulszową w całej nodze, powinieneś się skoncentrować na odcinku lędźwiowym kręgosłupa, a także na tylnej stronie obu nóg. Ulgę w bólu stawów biodrowych może przynieść masaż lędźwiowego odcinka kręgosłupa i masowanie miejscowe. Skóra Skóra jest największym narządem ciała — narządem dotyku. Stanowi ona mocną, wodoszczelną pokrywę ochronną leżących pod nią tkanek. Pomaga usuwać szkodliwe produkty przemiany materii i bierze udział w regulacji temperatury. Ponadto zaopatruje nas ona w informacje o otoczeniu poprzez niezliczone zakończenia nerwowe lub komórki receptorowe. Receptory, wrażliwe na lekki dotyk, ból, ciepło i zimno, znajdują się zupełnie blisko powierzchni skóry, a receptory aktywowane przez uciskanie mieszczą się głębiej. Najwięcej jest receptorów wrażliwych na ból, najmniej na temperaturę. W skórze znajdują się także gruczoły potowe chłodzące ciało dzięki wydalaniu potu oraz gruczoły łojowe, natłuszczające skórę i chroniące ją przed bakteriami. Szyjny \_____Piersiowy Lędźwiowy Krzyżowy Budowa skóry W skład skóry wchodzi zewnętrzna warstwa komórek, naskórek i gruba warstwa wewnętrzna, skóra właściwa. Stale odnawiający się naskórek zawiera komórki receptorowe Gruczoł łojowy Nerw wrażliwe na dotyk, natomiast w skórze właściwej znajdują się gruczoły łojowe i potowe. Pod skórą jest warstwa tkanki tłuszczowej, nazywana tkanką podskórną. Naskórek Skóra właściwa Mieszek włosowy Gruczoł potowy Naczynia krwionośne Tkanka podskórna 188 ANATOMIA Aura i ośrodki energii Oprócz anatomii materialnej, fizycznej z układami krążenia, oddychania itd., istnieje anatomia niematerialna, psychiczna, w warunkach normalnych niewidoczna. Ta anatomia „subtelna" obejmuje aurę, otaczającą ciało i duże ośrodki energii psychicznej, czyli życiowej, określane mianem chakra. Aura jest opisywana jako jajowate, barwne emanacje, przenikające i otaczające ciało fizyczne (rycina prawa). Jest ona w stałym ruchu, reagująca na sygnały środowiska i zmiany myśli, uczuć i samopoczucia fizycznego. Wyraz „aura" oznacza dosłownie „wiaterek". Migoczące warstewki energii poruszają się jakby pod podmuchem wiatru. Widzą to niektórzy szczególnie uwrażliwieni ludzie. W obrębie aury leży siedem głównych ośrodków (str. 189), przekazujących energię życiową (chakra). Aura Pole energii, znane jako „aura", składa się /. 3 warstw: ciała eterycznego, astralnego i duchowego. Ciało eteryczne jako emanacja znajduje się 2-3 cm od ciała fizycznego. Jego podstawowa czynność polega na odbiorze i przekazywaniu energii życiowej - siły życiowej, znanej w sanskrycie jako prana, w japońskim jako ki. Ciało astralne rozciąga się około 30 cm lub więcej wokół ciała fizycznego. Wiąże się ono ze stanem emocjonalnym i myślami osoby. Za pośrednictwem tego ciała odczuwamy nastroje, czyli wibracje innych ludzi. Myślenie pesymistyczne lub nierozwiązane emocje mogą się sączyć z tej części aury do poziomów: eterycznego oraz fizycznego i ujawniają się jako choroba. Jeszcze dalej na zewnątrz od ciała jest najsubtelniejsza część aury, czyli ciało duchowe. Rozciąga się ono od jednego metra do setek metrów, zależy to od duchowego rozwoju danej osoby. Fizyczne Eteryczne Ciała „aury" Człowiek składa się z ciała fizycznego i z aury ciał subtelnych: eterycznego, astralnego i duchowego, dato fizyczne składa się z materii, z najgęstszych i najpowolniejszych wibracji, ciało duchowe — z energii, z wibracji najdoskonalszych i najszybszych. Wszystkie cztery dala przenikają się wzajemnie i tworzą subtelne pole energii. Astralne Duchowe Chakra Korzeń Nazwa w sanskrycie Muladham Gruczoł Nadne Kontrolowane części Nogi; stopy; narządy ciała i narządy płciowe; odbyt; kość ogonowa; nerki Zachowanie się Wola fizyczna i rozwój człowieka istnienia; pierwotne początki; przeżycie l ANATOMIA 189 Chakras, czyli ośrodki energii Siedem chakrasjest ośrodkami energii w ciele eterycznym. Dla osób uwrażliwionych, które mogą je zobaczyć, wyglądają one jak splątane, stożkowate wiry albo jako spodeczkowatc zagłębienia, zależne od stanu zdrowia i duchowego rozwoju osoby. Ale nawet ci z nas, którzy nie uważają się za zdolnych do zobaczenia ich, mogą się nauczyć wyczuwać indywidualne energie pacjentów swoimi rękami. Ośrodki energii wzdłuż kręgosłupa (rycina prawa) działają jako główne odbiorniki i „rozprowadzacze" energii życiowej miedzy ciałem fizycznym a subtelnymi ciałami aury. Każdy ośrodek ma odniesienie do innego gruczołu i rządzi specjalnymi częściami ciała fizycznego oraz obszarami rozwoju psychologicznego i duchowego (tabela poniżej). Równowaga ośrodków prowadzi do maksymalnej żywotności i zdrowia. Uszkodzenie jednego z ośrodków lub ciał subtelnych przez uraz fizyczny albo emocjonalny ujawni się zaburzeniem czynności w odpowiednich rejonach ciała. Celem sztuk leczniczych, takich jak akupunktura, shiatsu i masaż, jest przywrócenie równowagi energii i zharmonizowanie jej z ogólnym tętnem życia. 7 ośrodków (chakraś) Ośrodki znajdują się z przodu i z tyłu ciała, od ośrodka Korzeń u podstawy kręgosłupa do ośrodka Korona na szczycie głowy. Są one wyobrażane jako kwiaty lotosu, każdy z inną liczb/l płatków, reprezentujących kanały energii przepływającej przez nie. Ośrodek Korona ma tysiąc płatków. A -•M •) Hara Splot słoneczny Serce Gardło Czoło Korona Swadhisthana Mnnipurti Anahata Yishuddha Ajna Sahasrara Gonady Trzustka Grasica Tarczyca Przysadka Szyszynka Miednica; narządy Kręgi lędźwiowe; Serce; dolna część Ramiona; ręce; gardło; uszy; nos; Gzaszka; kora mó-dy płciowe; układ pęcherzyk żółciowy; płuc; klatka piersio- dło; usta; głos; płuca; lewe oko; podsta- zgowa; prawe oko rozrodczy; wątroba; przepona; wa; sutki; kręgi pier- kręgi szyjne; układ wa czaszki; szpik; brzuch; kość krzyżowa; układ nerwowy siowe; układ krążenia oddechowy układ nerwowy kręgi lędźwiowe Żywotność; ruch; Surowa energia emo- Miłość; współczucie; Wyrażanie samego Intuicja; intelekt; Transcendencja; nad- aktywność seksu- cjonalna; pragnienie; służba humanitarna siebie; kreatywność; zdolności przewidywania, świadomość, siła du-alna; kontakt moc osobista jasność odbioru prze- chowa, niezbędna do z ziemią kazów słuchowych istnienia 190 Sko Skorowidz Akupunktura 133 alkohol 87 ampuku 122 - 125 anatomia 180 - 189 aromaterapia 28 astma l l 8 aura 188 automasaż \M, 165 Barki 37, 38, 42, 43, 52 - 57, 65, 66, 175 przednia strona 39, 91, 110- 113 tylna strona 90, 106- 109 bezsenność l 06 biodra 90, 96 - 99 blizny świeże 36 bóle ' głowy 106, 116 mcnstruacyjne 96 zatok l 16 brzuch 71, 76, 122- 125, 155, 173 budowa mięśni l 82 skóry 187 Chakra 170, 188, 189 chi 82 chłonka 185 ciała aury 188 ciąża 4, 90, 138 ciśnienie krwi 184 cykl nos - usta 117 zabiegów na ręce 150, 151 zabiegów na stopie 142 - 147 „czesanie" 31 czoło, chakra l 89 czynniki emocjonalne 182 v_yw!czenia 87 Dawanie i przyjmowanie 22 dieta 86 dłonie 89 dotykanie 6, 7, 14, 153 Drewno 82, 83, 100 -Łnergia życiowa 188 Fitzgerald William H. 133 Gardło, chakra l 89 gimnastyka szwedzka 10 głowa 37, 52, 55, 91, 114 - 117, 176 gorączka 36 guzy 36 Hara24, 88, 91, 122- 125, 172, 173, 189 hatha - joga 87 Ingham F.unice 133 Jasiek 38, 39 jii.su 81, 84, 85, l 10 Kaszel 106 kawa 87 kciuk 89 podstawowa technika 140 ki 16, 81, 82- 86, 188 klatka piersiowa 70, 111, 174 klucz do meridianów 92 kłopoty z dyskiem 95 kolana'89, 171 koncentrowanie MC 22, 24, 25 kontakt z podłożem 170 korona, chakra l 89 korzeń, chakra 170, 189 kości anatomia 180 stopy 135 krążenie 184 krew 184 kręgosłup 42, 45, 56, 95 krzyż 98 kyo 81, 84, 85, l 10 .Leczenie strefowe 133 limra 185 linia pięty 135 przepony 135, 136 talii 135, 137, 148, 149 żuchwy 61 linie orientacyjne na stopach 135 lokalizowanie otworów kości krzyżowej 98 Łączenie 76, 77 twarzy i głowy 62 łokcie 89 JYlacierzyństwo 155 mapa hara 122 pleców 92 stref odniesienia na ręce 148, 149 twarzy l 77 masaż 16, 27 - 29 i wysiłek fizyczny 162, 163 podstawowy cykl 36 - 37 punkty uciskania 131 ruchy podstawowe 30 - 35 zestawienie zabiegów 78, 79 Masunga Shizuto 81, 114 medytacja 25, 87 meridian Jelita Cienkiego 106, 108, l 10, l 14, 118 Jelita Grubego 110, 114, 118 Nerki l 00, l l l Pveherza Moczowego 92, 95, 96, 98, 100, 106, 110, 114 Pvcherzyka Żółciowego 96, 100, 106 Płuc 110, 118 Serca l 18 Śledziony 126 Wątroby l 26 Żołądka 110, 111, 114, 126 meridiany 81, 84, 85, 92, 100, 106, 110, 114, 118, 121, 122, 126 Metal 82, 83, 11 8 miednica 172 miejsce zabiegu 2S) mięśnie 182, 183 migrena l 14 mowa ciała 178 Naczynie Kierujące 84, l K), l 12, l 14 Naczynie Projektujące 84, 114 nadgarstek 67 „narzędzia" shiatsu 89 nawiązywanie kontaktu 29 niemowlęta l 56 - l 59 nogi 170, 171 przednia powierzchnia 37, 39, 72 - 75, 91, 126- 129 tylna powierzchnia 36, 38, 46 - 49, 90, 100- 105 nos 60 nowotwory 36 Obrzęki 36 ochrona swego organizmu 87 oczy 60, 177 odczytywanie ciała 167 - 179 oddychanie 24, 86, 174 odprężenie 139 Ogień 82, 83, 118 MASAŻ 191 oklepywanie 35, 162 okrążanie strefy odniesienia 141 olejki 28 ostrzeżenie 36, 90, 103, 138, 160 ośrodki energii l 89 owłosiona skóra głowy 56 l apicrosy 87 piąstkowanie 35 pięć pierwiastków 82, 83 plecy 36, 38, 40 - 45, 90, 92 - 95 podbródek 61 podkładka 38 podstawowa technika kciuka 140 podudzia 50, 171 poduszka 38, 39 policzki 60, 62 pośladki 38, 44, 172 Potrójny Rozgrzcwacz 110, 114, 118 „pólświerszcz" 48 prana 188 Protektor Serca 110, 118 prześcieradło 38 przykrycie 38 punkty akupunktury 81 odniesienia 133 tsubos85, 131 uciskania 16, 131 Ramiona 37, 39, 63-67, 91, 118 - 121, 175 refleksologia 7, 12, 16, 20, 133 - 151 rady praktyczne 138 techniki odprężające 139 techniki podstawowe 138 - 141 ręce 37, 63 - 67, 76, 91, 11 8 - 121 ręka „matczyna" 102 rozciąganie 32 lędźwi 95 mendianów 85 przekątnej 94 rozcieranie 33 kciukami 192 rozkojarzenie l 06 rozluźnienie 20, 133 rozwijanie wrażliwości 22 ruchy długie 30, 40, 68 długie „całościujące" 76 gładzące 30 „łączące" 37 podstawowe 30 - 35 Oekwencje shiatsu 90 serce l 84 serce, chakra l 89 shiatsu 7, 12, 16, 20, 80- 131 podstawowe sekwencje 90, 91 techniki 88, 89 zestawienie technik 130 siniaki 36 skóra l 87 smarowanie olejkiem 28, 29 splot słoneczny, chakra 189 stany zapalne 36 staw biodrowy 75 ramienny 66 skokowy 50 stawy l 80 stres'106 styp 171 stopy 50, 51, 75, 104, 105, 134 - 147, 1V0 stół do masażu 20 strefy nerwów l 87 oddziaływania 163 odniesienia 142 - 147, 150, 151 odniesienia dla Biodra Kolana Podudzia 147, 151 odniesienia dla Ciłowy 142 odniesienia dla Kręgosłupa 146, 151 odniesienia dla Oczu 142 odniesienia dla Okreżnicy Esowatej 144 odniesienia dla Okreżnicy Zstępującej 144 odniesienia dla Płuc 143, 150 odniesienia dla Szyi 143 odniesienia dla Uszu 142 odniesienia dla Wątroby 144, 151 odniesienia dla Wyrostka Robaczkowego 144 odniesienia dla Zastawki Kretniczo- -kątniczej 144 odniesienia dla Zatok 142 odniesienia na stopach 134, 136 - 137 szczypanie 35 szkielet 180, 181 szyja 37, 39, 43, 52, 54, l 10 - l 13, 176 Jjrodki pobudzające 87 T'ai chi 87 tan -den 24, 122, 124 technika uchwytu 140 palca wskazującego 141 shiatsu 88 „w przód i w tył" 139 techniki odprężające 139 teoria stref 134 tętnice 184 trądzik 118 tsubo 16, 81, 85, 89 tułów 37, 39, 68 twarz 37, 58 - 62, 91, l 14 - l 17, 177 Uciskanie 32, 33, 141 kciukiem 89 uda 171 ugniatanie 32 układ chłonny 185 nerwowy l 86 „paszczy smoka" 89 umiarkowanie 86 usta 177 uszy 62, l 16 używki 87 Węzły chłonne 185 „Wielki Eliminator" 121, 155 włosy l l 6 Woda 82, 83, 100 Wrota Zmiany l 53 Yin i yang 82,- 85 .L/abiegi na skroniach 117 wokół oczu 117 zaburzenia naczyniowo - sercowe 36 zakreślanie szerokich kręgów 31, 68 zakrzepowe zapalenie żył 36 zapalenie pęcherza 90 zatok i jamy nosowej l 18 zaziębienie 106 zestawienie technik shiatsu 130 zabiegów masowania 78, 79 Ziemia 82, 83, 126 złoty wiek 160, 161 zmiany skórne 36 zrywanie kontaktu 29 Żołądek 36, 126, 128, 155 żuchwa 177 żylaki 36, 90, 138 żyły 184 KONIEC

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Mentalizm praktyczne techniki krok po kroku
VHS na DVD poradnik krok po kroku
Charakterystyka energetyczna budynku krok po kroku
Fundusze UE krok po kroku Bankier
[język polski matura] wypracowanie maturalne krok po kroku [model](1)
Grzybek tybetański – hodowla krok po kroku
Plecenie różańców krok po kroku

więcej podobnych podstron