3545336442

Wstęp

kle cenne są badania zainicjowane przez Stefanię Skwarczyńską¹⁰, zwłaszcza tezy dotyczące kategorii rodzaju i gatunku oraz wyznaczników strukturalnych (pól strukturalnych). Badaczka zdefiniowała gatunek jako element świata form mający określone struktury: „Dzięki swej strukturalności przedmioty genologiczne jako swoiste formy są tworami wwielowymiarowyrm”^{1 2}. Skwarczyńska odróżniła wzorzec gatunkowy od jego konkretnych realizacji w gatunkach literackich, wskazując przy tym na wielość i różnorodność paradygmatów, które są ciągle aktualizowane: „[...] konkretny utwór może być zbudowany w oparciu o więcej niż jedną formę rodzajową: specjalnym wówczas zagadnieniem staje się wzajemny stosunek ich struktur [...] bardzo ważki przez swoje konsekwencje dla piętna indywidualnego danego utworu”¹².

Cenne dla rozważań pragmalingwistycznych nad wyznacznikami gatunkowymi są wyróżnione przez Skwarczyńską¹³ pola strukturalne. Z teorią tej badaczki korespondują tezy Michaiła Bachtina¹⁴, który rozszerzył pole badań genologicznych o różne gatunki wypowiedzi, pisząc o komplikacjach i kontaminacji gatunków elementarnych (prymarnych) oraz powstawaniu przez te procesy gatunków złożonych (wtórnych, sekundarnych), tworzących nowe formy. Ważne dla badań nad twórczością reportażową wydają się także propozycje Bachtina dotyczące przedstawiania gatunku jako zbioru zmieniających się konwencji. Biorąc pod uwagę niestabilność parametrów sytuacyjnych, istotna wydaje się również relacja między wzorcem gatunkowym a jego aktualizacją. Związek ten badacz zdefiniował jako „transakcenta-cję gatunkową”¹⁵. Dla problematyki tej książki inspirująca jest również Bachtinow-ska definicja gatunku jako typu wypowiedzi o względnie trwałych wyznacznikach: tematycznym, kompozycyjnym i stylistycznym. Warto dodać, że Bachtin łączył po-

16

1

mowy o jakimś »idealnym« wzorze [...] [lecz - K. Sz.] etapach rozwoju (inaczej wzorcach, postaciach) poszczególnych gatunków. Nie można stosować jakiejś powszechnej, obowiązującej miary, która na wzór definicji szkolnej mogłaby służyć do orzekania, czy i na ile dany utwór realizuje postulaty gatunkowe”. C. Zgorzelski, Duma poprzedniczka ballady, Toruń 1949, s. 5. W badaniach nad genologią literaturoznawczą warto przypomnieć np. studia: H. Markiewicza, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1965; M. Głowińskiego, Gatunki literackie i problemy poetyki historycznej, [w:] Proces historyczny w literaturze i sztuce, red. M. Janion, A. Piorunowa, Warszawa 1967, oraz książkę: Genologią polska. Wybór tekstów, wstęp i oprać. E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1983.

¹⁰    S. Skwarczyńska, Przedmiot, metoda i zadania teorii literatury, Lwów 1938; eadem, Wstęp do nauki o literaturze, t. 3, Warszawa 1965.

2

   Eadem, Przedmiot, metoda i zadania teorii literatury, op. cit. Por. też: eadem, Wstęp do nauki..., op. cit.; eadem, Niedostrzeżony problem podstawowy genologii, [w:] Wokół teatru literatury. Studia i szkice, Warszawa 1970, s. 171.

¹²    Eadem, Niedostrzeżony problem podstawowy genologii, op. cit., s. 170.

¹³    Patrz: eadem, Wstęp do nauki o literaturze, op. cit., s. 135-149.

¹⁴    Por. M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 185-192, 348-402.

¹⁵    Ibidem, s. 375. Warto dodać, że „transakcentacja gatunkowa" obejmuje, zdaniem badacza, również zmienność sytuacji komunikacyjnej w relacji nadawczo-odbiorczej.