Image051

7

Stefania Skwarczyńska

Cechy konstytutywne gatunku*

[w:] Stefania Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, t. 3, Warszawa 1965, Instytut Wydawniczy PAX, s. 88—106

Sensowny akt porozumienia międzyludzkiego komunikat — i jego wyznaczniki strukturalne. Przedstawiliśmy powody, dia jakich w celu rozpatrzenia struktur rodzajowych nic ograniczamy się do analizy struktury wypowiedzenia językowego, lecz sięgamy do bardziej w stosunku do niego ogólnej struktury sensownego aktu porozumienia międzyludzkiego. którego jest ono szczególnym wypadkiem — a to w wyniku precyzacji tworzywa. Ów punkt wyjścia jest dla nas dogodny także dlatego, że ula- , trwia wyjaśnienie, w ramach strukturalnego mechanizmu wypowiedzenia językowego, specyfiki wypowiedzenia językowego mówionego w stosunku do wypowiedzenia pisanego.

Dla skrótu, a zgodnie z przyjęta konwencją, nazwijmy sensowny akt porozumienia międzyludzkiego komunikatem: w tej konwencji nazywać będziemy wypowiedzenie językowe — komunikatem językowym.

Przypominamy, żc jako wyznaczniki strukturalne komunikatu określiliśmy tc w stosunku do niego zewnętrzne czynniki, które go konstytuują, a więc które decydują o jego zaistnieniu i o jego naturze, a które poprzez rzutowanie odpowiednich sobie pól określają jego strukturę. Stanowią je fakt> różnej natury osoby, przedmioty, okoliczności, stosunki, relacje.

Spośród wszystkich relacji osobną nazwą stosunków wyodrębniam}- tu reiacje międzyosobowe, ponieważ występujący w nich moment personalny odróżnia je wyraźnie od reszty relacji tak ..międzyrzeczowych', jak .^między-osobowo-rzeczowych". A zatem określeniem: relacja będziemy się posługiwać zarówno w odniesieniu bardziej ogólnym (stosunki i relacje w znaczeniu wyspecyfikowanym), jak i w odniesieniu wyspecyfikowanym.

Podstawowymi wyznacznikami komunikatu są następujące czynniki konstytutywne: A. nadawca, B. odbiorca, C. stosunek łączący nadawcę z odbiorcą, D. sytuacja nadawcza, sytuacja odbiorcza, sytuacja nadawczo-odbiorcza. E. kierowana względem na cel porozumienia z odbiorcą funkcja komunikatu: jej dwa aspekty: praktyczny i czysto humanistyczny. F- przedmiot komunikatu. G ujęcie przedmio-

_tu komunikatu, H tworzywo komunikatu, I. przedstawienie i wyraz. J. kod¹ Z kolei należałoby tu wyliczyć wszystkie rela-_cie zachodzące pomiędzy wymienionymi już czynnikami, a więc na przykład relację pomiędzy nadawcą a przedmiotem komunikatu, pomiędzy tym przedmiotem i jego ujęciem Zrezygnujemy jednak z tego wyliczenia ze względu na wielką liczbę tych relacji, tym większą, iż wchodzą tu w grę nie tylko relacje pomiędzy dwoma czynnikami, ale także skomplikowane ukiady relacji pomiędzy kilkoma czynnikami, owe układy i relacje układów, które składają się razem na gęstą i jednolitą sieć. ogarniającą w nadrzędną jedność „wszystko” i łączącą w komunikacie „wszystko ze wszystkim".

Objaśnienia i uwagi w związku z poszczególnymi wyznacznikami strukturalnymi komunikatu. Sam charakter struktury a o nią chodzi, skoro mówimy o wyznacznikach strukturalnych — wskazuje, że z punktu widzenia naukowego nie jest słuszne kolejne przedstawianie poszczególnych wyznaczników Ich charakter, istotny sens. ważkość et. rysują się przecież tylko w ich wzajemnych powiązaniach i ustalają poprzez te powiązania. Z drugiej strony „porządek linearny” ich prezentacji jesi koniecznością racjonalistycznego panowania nad badanym przedmiotem, a z tego nie sposób zrezygnować. W rezultacie będziemy musieli pogodzić się z faktem, że skomplikowana natura przedmiotu ^rozsadzać” będzie od czasu do czasu prosty układ ..porządku linearnego”

A Nadawca. Oczywistym warunkiem zaistnienia komunikatu jest jego nadawca. Z naszego zrównania komunikatu z sensownym aktem porozumienia międzyludzkiego wynika, że z założenia zarówno nadawca, jak i odbiorca to jednostka ludzka. Pojmujemy nadawcę jako twórcę wypowiedzenia. V\ odniesieniu do wypowiedzenia językowego nazywamy go podmiotem mówiącym. Szeroka jest amplituda modyfikacyjna tego wyznacz ruka strukturalnego, jakim jest nadawca. Decyduje o tym także ilość względów. pod jakimi podlega or. precyzacji — i dla większości tych względów ilość wchodzących w grę wariantów. Zdajemy sobie sprawę, jak bogatą na