Image051

7

Stefania Skwarczyńska

Cechy konstytutywne gatunku¹

M Stefania Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literxiturxe, t. 3, Warszawa 1065, Instytut Wydawniczy PAX, s. 88-106

Sensowny akt porozumienia międzyludzkiego komunikat — i jego wyznaczniki strukturalne. Przedstawiliśmy powody, dla jakich w celu rozpatrzenia struktur rodzajowych nic ograniczamy się do analizy struktury wypowiedzenia językowego, lecz sięgamy do bardziej w stosunku do niego ogólnej struktury sensownego aktu porozumienia międzyludzkiego, którego jest ono szczególnym wypadkiem — a to w wyniku precyzacji tworzywa. Ów punkt wyjścia jest dla nas dogodny także dlatego, że ułatwia wyjaśnienie, w ramach strukturalnego mechanizmu wypowiedzenia językowego, specyfiki wypowiedzenia językowego mówionego w stosunku do wypowiedzenia pisanego.

Dla skrótu, a zgodnie z przyjęta konwencją, nazwijmy sensowny akt porozumienia międzyludzkiego komunikatem: w tej konwencji nazywać będziemy wypowiedzenie językowe — komunikatem językowym.

Przypominamy, żc jako wyznaczniki strukturalne komunikatu określiliśmy te w stosunku do niego zewnętrzue czynniki, które go konstytuują, a więc które decydują o jego zaistnieniu i o jego naturze, a które poprzez rzutowanie odpowiednich sobie pól określają jego strukturę. Stanowią je fakty różnej natury — osoby, przedmioty, okoliczności, stosunki, relacje.

Spośród wszystkich relacji osobną nazwą stosunków wyodrębniamy tu reiacje międzyosobowe, ponieważ występujący w nich moment personalny odróżnia je wyraźnie od reszty relacji tak .. między rzeczowych', jak ~międzv-osobowo-rzeczowych". A zatem określeniem: relacja będziemy się posługiwać zarówno w odniesieniu bardziej ogólnym (stosunki i relacje w znaczeniu wyspecyfikowanym), jak i w odniesieniu wyspecyfikowanym.

Podstawowymi wyznacznikami komunikatu są następujące czynniki konstytutywne: A. nadawca, B. odbiorca, C. stosunek łączący nadawcę z odbiorcą, D. sytuacja nadawcza, sytuacja odbiorcza, sytuacja nadawczo-odbiorcza. E. kierowana względem na cel porozumienia z odbiorca funkcja komunikatu; jej dwa aspekty: praktyczny i czysto humanistyczny. F przedmiot komunikatu. G ujęcie przedmio-

tu ko m 11 n i k a t u, H tworzywo ko m u ni k a t u, I. przedstawienie i wyraz, J kod¹ Z kolei należałoby tu wyliczyć wszystkie relacje zachodzące pomiędzy wymienionymi już czynnikami, .i więc na przykład relację pomiędzy nadawcą a przedmiotem komunikatu, pomiędzy tym przedmiotem i jego ujęciem Zrezygnujemy jednak z tego wyliczenia ze względu na wielką liczbę tych relacji, tym większą, iż wchodzą tu w grę nie tylko relacje pomiędzy dwoma czynnikami, ale także skomplikowane układy relacji pomiędzy kilkoma czynnikami. owe układy i relacje układów, które składają się razem na gęstą i jednolitą sieć. ogarniającą w nadrzędną jedność „wszystko" i łączącą w komunikacie „wszystko ze wszystkim”.

Objaśnienia i uwagi w związku '/ poszczególnymi wyznacznikami strukturalnymi komunikatu. Sam charakter struktury a o nią chodzi, skoro mówimy o wyznacznikach strukturalnych — wskazuje, że z punktu widzenia naukowego nic jest słuszne kolejne przedstawianie poszczególnych wyznaczników. Ich charakter. Istotny sens. ważkość et. rysują się przecież tylko w ich wzajemnych powiązaniach i ustalają poprzez te powiązania. Z drugiej strony „porządek linearny” ich prezentacji jest koniecznością racjonalistycznego panowania nad badanym przedmiotem, a i tego nie sposób zrezygnować. W rezultacie będziemy musieli pogodzić się z faktem, że skomplikowana natura przedmiotu „rozsadzać” będzie od czasu do czasu prosty układ „porządku linearnego”

A Nadawca. Oczywistym warunkiem zaistnienia komunikatu jest jego nadawca. Z naszego zrównania komunikatu z sensownym aktem porozumienia międzyludzkiego wynika, że z założenia zarówno nadawca, jak i odbiorca ro jednostka ludzka. Pojmujemy nadawcę jako twórcę wypowiedzenia. W odniesieniu do wypowiedzenia językowego nazywamy go podmiotem mówiącym. Szeroka jest amplituda inodyfikacyjna tego wyznacznika strukturalnego, jakim jest nadawca. Decyduje o tym także ilość względów. pod jakimi podlega on precyzacji — i dla większości tych względów ilość wchodzących w grę wariantów. Zda jemy sobie Sprawę, jak bogatą na ^{2 1}

1

stosunku <in tradycyjnego ujęcia szerzej; może nią być - jak w cybernetyce — :ńe tylko opis. lec? także nakaz, zakaz zalecenie i tym podobne Tradycyjną formę dojmujemy znacznie szerzej i rozbijamy na kilka aspektów. Por. popularne ujęcie tych óźnic w H. Gremewski i M K«mpistv Cybernetyka s lotu ptaka, wyd. 2 zmienione rozszerzone. Warszawa 1963.

2

¹ 7. pełną świadomością stosujemy tutaj wyznaczniki struktury w tradycyjnym a u:e cybernetycznym rozumieniu. A więc nadawca jest tutaj dla nas wyłącznie człowiek 'a nic także każda rzecz, w szczególności istota żywa i maszyna), odbiorcą jest również tylko człowiek względnie ludzie (\ nie ponadto każda odpowiednio zbudowana maszyna, każdy organ organizm, organizacja) Natomiast treść (tutaj przedmiot) rozumiemy