3813099427

40 WŁODZIMIERZ WOJCIECHOWSKI

ba przede wszystkim na zaspokajanie własnych potrzeb, co wszakże nie wyklucza okazjonalnej wymiany miejscowych produktów na inne dobra, np. na górnośląski krzemień narzutowy (Pietrowice Wielkie). I w takich warunkach uzasadnione będzie istnienie w obrębie osady pracowni kamieniarskiej, jaką odkryto w Tomicach. Nawet bowiem przyjmując, że w momencie opuszczania osady narzędzia kamienne zabierano z sobą, a pozostawiano jedynie okazy zniszczone, że tylko część spośród zniszczonych egzemplarzy trafiła do rąk badacza w czasie wykopalisk, że żadna wreszcie z badanych osad nie została wyeksplorowana w całości i część wyrobów serpentynitowych nadal spoczywa w ziemi, i w konsekwencji mnożąc iłość uzyskanych zabytków serpentynitowych przez 10, i tak otrzymamy np. 10 wyrobów z rozległej osady w Strachowie, co na pewno nie zaspokajało zapotrzebowania na narzędzia kamienne, podobnie jak 30 narzędzi w rozległej i długotrwałej osadzie w Pietrowicach Wielkich.

W tej sytuacji także wydobycie surowca z kopalni na Jańskicj Górze raczej nie miało charakteru „przemysłowego”. Przyjmując, że standardowy blok serpentynitu wydobyty z wyrobiska, mający wymiary 30 x 10 X Xl0cm (takie średnio wymiary miały negatywy na caliźnie skalnej i regularne bloki na hałdzie), służył do wykonania jednego topora, to w przeliczeniu na cm³ do wykonania jednego topora wykorzystywano blok objętości 3000 cm³. W 1 m³ mieszczą się ih333 takie bloki, czyli że z 1 m³ pełnowartościowego surowca serpentynitowego, już starannie wyselekcjonowanego, można było wykonać około 330 toporów zbliżonych rozmiarami do tych, jakie przedstawiają ryc.3 i 6. W wypadku produkcji przedmiotów mniejszych ilość wykonana z 1 m³ surowca oczywiście wzrasta. Przedstawione tu wyliczenie ma, rzecz jasna, tylko orientacyjne znaczenie, nie uwzględnia bowiem strat powstałych mimo starannego doboru surowca na etapie obróbki skutkiem pęknięć przy wierceniu otworu, ukrytych wad bloku surowcowgo itp., niemniej jednak sugeruje, że przy racjonalnym gospodarowaniu 1 m³ surowca stanowił poważny zasób zaspokajający, być może, nawet potrzeby jednej osady w całym okresie jej funkcjonowania, a przyjmując nawet okazjonalne zbywanie wyrobów w takiej skali, jak na to wskazują powyższe ustalenia, zużycie surowca przez jedną osadę nie powinno przekraczać maksymalnie 2 m³ (równowartość ok. 660 toporów).

Zakładając teoretycznie, że kopalnia serpentynitu na Jańskiej Górze funkcjonowała w okresie zasiedlenia Śląska przez ludność kultury pucharów lcjowatych tylko w czasie istnienia dwóch osad w Janówku i Tomicach oraz „obsługiwała” tylko te dwie osady, któ e zużyły do produkcji na potrzeby własne i okazjonalną wymianę po 2 m³ surowca, to istniejące na badanym polu górniczym cztery obiekty wydobywcze mogły to zapotrzebowanie zaspokoić. Trzeba tu też przypomnieć, że analiza petrograficzna wyrobów serpentynitowych z Janówka wykazała wykorzystywanie surowca także z innych partii Jańskiej Góry. Objętość hałdy zalegającej wokół szybu 1 obliczono na około 2 m³, a całkowita objętość wydobytego stamtąd surowca nie przekraczała szacunkowo 3 m³. Wydaje się, że uzysk pełnowartościowego surowca z pozostałych nieco mniejszych obiektów mógł być jeszcze mniejszy.

Konkludując powyższe rozważania, trzeba chyba przyjąć, że w okresie trwania na Śląsku kultury pucharów lcjowatych serpentynity ślężańskie spełniały jako zaplecze surowcowe istotną rolę, ale tylko w niewielkim zasięgu ograniczonym do samej strefy serpentynitonoś-nej rejonu Ślęży. Osadom funkcjonującym w tej strefie dostarczały one surowca podstawowego dla zaspokojenia głównie potrzeb własnych. W tej sytuacji, aczkolwiek Janówek, Tomice były osadami produkcyjnymi, nie można im przypisać charakteru wyspecjalizowanych ośrodków nastawionych na szeroko zakrojony zbyt. Z tego też względu kopalnia na Jańskiej Górze zaspokajała skutecznie tylko lokalne potrzeby surowcowe, funkcjonując na zasadzie dzisiejszych np. gromadzkich glinianek czy piaskowni.

Sytuacja ta uległa natomiast radykalnej zmianie

*

w późnej fazie neolitu, w okresie dominacji na Śląsku kultury ceramiki sznurowej, a dowodzą tego chociażby serpentynitowe toporki „ślężańskie”. Bardzo liczne ich znaleziska na Śląsku zamykające się dziś liczbą 152 egzemplarzy, występujące w rozproszeniu na całym tym terytorium i tworzące wyraźne skupiska na lessach dolnośląskich między rzekami Bystrzycą i Oławą oraz na Górnym Śląsku w rejonie Raciborza i Głubczyc, a także ich duży zasięg obejmujący obszar od środkowej Wielkopolski (cytowane wyżej znalezisko z Kiszkowa) po środkową Małopolskę (np. znaleziska z Kolos, Koniuszy czy Witowa), a sporadycznie nawet wschodnią Małopolskę (Przemyśl) i Morawy (Buchwaldek 1978, 53), dowodzą zarówno masowej ich produkcji, jak i na wielką skalę realizowanej eksploatacji surowca koniecznej do tak masowej wytwórczości. Zastosowanie tu terminu „masowa wytwórczość” jest chyba w pełni uzasadnione, gdy uświadomimy sobie, że skoro do zbiorów trafia tylko część znalezisk, to wobec znalezienia na samym tylko Śląsku aż 152 okazów ich produkcja i użytkowanie musiało sięgać tysięcy egzemplarzy.

Niestety w chwili obecnej nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie: czy — a jeżeli tak, to w jakiej skali — Jańska Góra „partycypowała” w pozyskiwaniu wysokogatunkowego serpentynitu. Jeżeli tak²⁴, to chyba była tylko jednym z ośrodków jego eksploatacji, w obrębie którego surowiec wydobywano ze spękanej calizny skalnej, a nie — jak to sugeruje F.Geschwendt — w pos-

²⁴ F.Geschwendt (1931, s.52, §100) twierdzi, żc tylko Jańska Góra mogła stanowić rejon pozyskiwania serpentynitu do produkcji toporków ślężańskich.