Kształcenie nauczycieli chemii
Chemia sÄ…dowa
HANS JOACHIM BADER, MARTIN ROTHWEIL, IWONA MACIEJOWSKA,
RENATA WIETECHA-POSA
USZNY
artykule przedstawiono doświad- ceny: od 3 zł za 2 kg gipsu budowlanego po
czenia nawiązujące tematycznie najdroższy luminol (200 zł za 5 g). W tym
Wdo problematyki chemii sądowej drugim przypadku warto wziąć pod uwagę,
[1,2], które można wykonywać na lekcjach że: z jednej strony roztwory luminolu sto-
chemii w liceum, na za jęciach kółka che - sowanego do tych doświadczeń są bardzo
micznego lub na pokazach organizowanych rozcieńczone, a z dru giej strony luminol
w ramach, np. Dni Otwartych Drzwi danej może służyć do wielu fascynujących ekspe-
szkoły. Doświadczenia te zostały opracowa- rymentów szczególnie dobrze prezentują-
ne w ramach międzynarodowego programu cych się przy wy jątkowych oka zjach, np.
Socrates-Comenius CITIES, spraw dzone spotkaniach z ciekawÄ… chemiÄ…. Czasy wy -
na warsztatach z nauczycielami w Zakła- konywania po szczególnych do świadczeń
dzie Dydaktyki Chemii Uniwersytetu we również znacznie się różnią. Niektóre z do-
Frankfurcie nad Menem oraz Uniwersytetu świadczeń (przy za stosowaniu roz tworów
Jagiellońskiego. Choć z pozoru mogą wyda- przygotowanych wcze śniej przez nauczy-
wać się trudne, skomplikowane i kosz tow- ciela) uczeń może wykonać w kilka minut,
ne, w rze czywistości, zdaniem nauczycieli inne (np. twardnienie gip su, wykrywanie
(także tych z Polski), większość z tych do- zatartych numerów identyfikacyjnych) wy-
świadczeń można wykonać w prze ciętnie magają 0,5 1 godziny. Większość z poniżej
wyposażonej szkolnej pracowni chemicznej opisanych doświadczeń wykorzystuje reak-
przy odpowiednim zaangażowaniu nauczy- cje i procesy dobrze znane uczniom, obo -
ciela. Wiele z wymaganych przy rządów wiązkowe w każdym programie nauczania
można kupić w sklepach papierniczych (np. (polimeryzacja, re akcja skro bi z jo dem,
pisak i latareczkę UV do znakowania mie- sublimacja jodu, reakcje redoks pomiędzy
nia  za ok. 8 zł, pędzle, klej cyjanoakrylo- metalami itd.). Jednak ich za stosowanie
wy  3 zł), kosmetycznych lub gospodarstwa w kontek ście na uk są dowych po zwala
domowego (rozpylacze  od 6 do 12 zł). na zwięk szenie za interesowania chemią
Stosowane odczynniki ma ją zróżnicowane i wzrost motywacji do nauki.
1. Ujawnianie odcisków palców
1.1. Zastosowanie proszków daktyloskopijnych
Podstawy merytoryczne: Proszki, które podłożem do ujawniania od cisków pal -
będą wykorzystywane w eksperymencie ców są szklane i inne gładkie powierzch-
są rutynowo używane przez grupy eksper- nie. Proszek przylega do śladów wskutek
tów zajmujących się ujawnianiem od ci- sił adhezji pomiędzy nim a (głównie) wo-
sków palców i innych śladów. Najczęściej dą i związkami tłuszczowymi zawartymi
używanym środkiem jest sproszkowane w substancji potowo-tłuszczowej. Siła ad-
żelazo i tlenek że laza(III). Naj lepszym hezji jest proporcjonalna do powierzchni
Chemia w Szkole
14
Kształcenie nauczycieli chemii
wzajemnego kontaktu cząstek proszku ze sunąć pędzelek po całej powierzchni w ce-
śladem. lu ujawnienia śladów odcisków palców.
Wymagany sprzęt: delikatne pędzle, Na ujawniony ślad przykleić taśmę kle-
szalki Pe triego, moz
dzierz porcelanowy, jącą, a na stępnie de likatnie ją odkleić
szklane talerze/butelki, ew. gładkie kafel- (starając się nie przesuwać jej powierzch-
ki/płytki/glazura, ta samoprzylepna ni, aby nie zamazać śladów) i nakleić
śma
(stosunkowo szeroka), biały papier. na kawałku białego papieru w celu utrwa-
Odczynniki: proszek grafitowy, węgiel lenia odciska.
drzewny (utarty na proszek), brąz alumi- Obserwacje: Proszek przy lega do śla -
nowy (środek komercyjny o nazwie  brą- dów pozostawionych przez palce (wodę,
zal ), sprosz kowany tle nek że laza(III), pot, itp.). Odcisk palca zostaje ujawniony
sproszkowane żelazo. w postaci linii papilarnych w kolorze uży-
Uwagi do tyczące bezpieczeństwa: brąz tego proszku.
aluminiowy (ła twopalny), sproszkowane Wnioski: Odciski można ujawnić sto -
żelazo (łatwopalny, F). sując proszek, który kontrastuje ślad.
Procedura: Pozostawić odciski palców Wzależności od rodzaju powierzchni
na różnych podłożach z gładką powierzch- wykorzystuje się różnego rodzaju proszki,
nią (spocone ręce dają lepszy efekt). Nie- najczęściej na jasną powierzchnię stosuje
wielką ilość wybranego proszku przenieść się ciemny proszek.
do szalki Pe triego, na stępnie de likatnie Postępowanie z od padami: Reszta
zanurzyć pędzelek w proszku. proszku mo że zo stać użyta po nownie
(UWAGA!!! Należy na brać niewielką do ujawniania odcisków palców lub wy -
ilość proszku na pędzelek  istnieje możli- korzystana jako stały odczynnik chemicz-
wość zamazania śladów) i delikatnie prze- ny w innych reakcjach.
1.2. Ujawnianie odcisków palców  zastosowanie par jodu
Podstawy: W eksperymencie używamy Procedura: Pozostawić odciski palców
jodu w postaci stałej (kryształki) lub lot- na kartce papieru. Wszystkie czynności
nej (pa ry jodu). Jod jest bardzo lotny, związane z ćwi czeniem na leży wykony-
stąd ujawnione ślady są widoczne przez wać pod wyciągiem oraz w rękawiczkach.
krótki czas. Naj lepszą formą zabezpie- Sposób I. (,, z parami jodu ) W pierw-
czenia tego typu śladów jest utrwa lenie szej ko lejności wkraplacz wypełnić war -
ich na zdjęciach fotograficznych lub prze- stwą waty szkla nej, na stępnie na sypać
prowadzenie dodatkowych re akcji che - niewielką ilość
micznych, np. ze skrobiÄ…. jodu i ponownie
Wymagany sprzęt: wkraplacz, gruszka, na wierzch uło -
wata szklana, gumowy korek, sło ik z na- żyć nieco wa-
krętką (pełni ro lę komory TLC), łaz
nia ty szklanej. Koń-
piaskowa lub pły ta grzejna, szczypczyki ców kę grusz ki
(pinceta), papier do drukarki, rękawiczki gumowej należy
ochronne, statyw. założyć na ko -
Odczynniki: jod. niec wkraplacza
Uwagi do tyczące bezpieczeństwa: jod w sposób ana lo-
(szkodliwy, Xn; niebezpieczny dla środo- giczny, jak na
wiska, N). zdjęciu. Ulatnia-
5/2008
15
Kształcenie nauczycieli chemii
jące się pary jodu skierować na kartkę pa- wanie z sub stancjami po zostawionymi
pieru z odciskiem palca. W momencie, przez palce (woda, pot, itp.).
kiedy nie używa się wkraplacza, na leży Postępowanie z odpadami: Jod kry sta-
zatykać go od góry gumowym korkiem. liczny można wykorzystać w ko lejnych do-
Sposób II. (ze słoikiem). Roz sypać świadczeniach lub zutylizować zgodnie z za-
niewielką ilości jodu na dnie sło ika, na - sadami utylizacji odczynników chemicznych
stępnie wło żyć kartkę ze śladami od ci- opisanych w kartach charakterystyki.
sków palców do wnętrza tak przygotowa- Wskazówki: Ze względu na dużą lot -
nej komory. Sło ik zamknąć i de likatnie ność jodu, ujawnione ślady odcisków pal-
podgrzać na łaz
ni pia skowej lub pły cie ców są widoczne tylko przez krótką chwi-
grzejnej. lę. W pierwszej kolejności należy usunąć
Obserwacje: Odciski pal ców zo stają nadmiar jodu przez pozostawienie kartki
ujawnione w po staci brą zowawych linii z ujawnionymi śladami na statywie na po-
papilarnych. wietrzu, a na stępnie w ce lu utrwa lenia
Wniosek: Jod zo staje zaadsorbowany śladów należy spryskać je 1% roztworem
na powierzchni śladu poprzez oddziały- skrobi. Ślady będą miały kolor niebieski.
1.3. Ujawnianie odcisków palców  zastosowanie roztworu ninhydryny
Podstawy: Ninhydryna jest najczęściej nośnik śladów). Wszystkie czynności wy-
stosowana w przypadku ujawniania odci- konywane podczas tego ćwiczenia powin-
sków palców na powierzchniach papiero- ny być wykonywane pod wyciągiem i w rę-
wych lub drewnianych. Metoda ta jest wy- kawiczkach ochronnych.
korzystywana na du żą skalę pod czas
badań śledczych, za równo w przypadku Metoda I
śladów odcisków palców świeżo pozosta- Roztwór ninhydryny: 0,1 g ninhydryny,
wionych na m.in. papierowych tapetach 50 cm3 etanolu, 1,5 cm3 kwasu octowe-
ściennych, jak również śladów po zosta- go (roztwór do rozpylania).
wionych kilka lat wcześniej. Ogrzewanie powierzchni, na któ rej
Wymagany sprzęt: 2 zlewki (100 ml), cy- znajdują się odciski palców za pomocą
linder miarowy, pipeta, gruszka, szklany prę- płyty grzejnej lub pły że lazka. Je śli
ty
cik, pinceta (szczypczyki), rozpylacz (któ ry stosujemy że lazko, ślady na papierze
można dostać w sklepach z wyposażeniem należy przykryć drugą kartką papieru
dla fry zjerów lub po zu ży tym ko smetyku przed prasowaniem.
z dyfuzorem), płyta żelazka lub płyta grzejna
(może to być zwyczajna, przenośna kuchen- Nośnik śladów  w tym przypadku
ka elektryczna), papier do drukarki, łyżeczki kartka papieru ze śladami odcisków pal-
do odważania odczynników. ców  zostaje spryskana roztworem nin-
Odczynniki: ninhydryna, etanol, kwas hydryny (w postaci mgiełki) i wysuszona
octowy (99 100%). na powietrzu przez kilka minut. Następ-
Uwagi do tyczące bezpieczeństwa: nin- nie kartkę ogrzewamy nad płytą grzejną
hydryna (szko dliwa dla zdrowia, Xn), lub przykrywamy czystÄ… kartkÄ… papieru
etanol (palny, F), kwas octowy (substan- i prasujemy rozgrzanym żelazkiem. Jeśli
cja żrąca, C). jakość ujawnionych odcisków palców nie
Procedura: Odciski pozostawić na pa- jest wystarczająca, procedurę należy po-
pierze stosowanym do drukarek (świetny wtórzyć.
Chemia w Szkole
16
Kształcenie nauczycieli chemii
Metoda II kami, ale z produktami ich hydrolizy  ami-
0,1 g nin hydryny i 50 cm3 etanolu nokwasami). Ninhydryna pozostaje w rów-
(otrzymany roz twór posłuży do zanu- nowadze z in dano-1,2,3-trionem, któ ry
rzania lub spryskiwania powierzchni). two rzy z ami nokwasami za sadÄ™ Schif fa.
Ogrzewanie w piecu wy sokotempera- Utworzona ketoimina rozkłada się wydzie-
turowym przez 30 minut razem z miską lając al dehyd oraz, przej ściowo, ami nę.
wypeÅ‚nionÄ… wodÄ… w temp. (90 100°C). Kondensacja aminy z innymi czÄ…steczkami
ninhydryny tworzy purpurÄ™ Ruhemanna.
Obserwacje: Po zastosowaniu roz two- Usuwanie odpadów: Pozostały roztwór
ru z kwasem octowym lodowatym, odci- ninhydryny uty lizuje siÄ™ jak typowy od -
ski palców po jawiają się jako jasnofiole- czynnik organiczny nie zawierający ato -
towe-różowe ślady. Roz twór bez kwa su mów chlorowca.
octowego lo dowatego ujaw nia od ciski Wskazówki: Podczas pracy z ninhydry-
palców w kolorze fioletowo-niebieskim. ną i jej roztworami, w ce lu zapobieżenia
Wnioski: Ninhydryna (2,2-dihydroksy- kontaktu ze skó rą i utwo rzeniu reakcji
indano-1,3-dion) jest reagentem charakte- barwnych, wszystkie czynności należy wy-
ryzującym się du żym powinowactwem konywać w rękawiczkach! Ponadto zanu-
do aminokwasów, po lipeptydów i bia łek, rzanie kartki papieru w kąpieli ninhydry-
które to wła śnie są po zostawiane przez nowej, jak i do tykanie spry skiwanych
palce na papierze jako odciski palców (za- powierzchni, powinno odbywać się za po-
sadniczo nie reaguje bezpośrednio z biał- mocą szczypiec lub pincety.
Mechanizm reakcji ninhydryny z aminokwasami: 1. w środowisku kwaśnym, 2. w środowisku obojętnym
1.4. Ujawnianie odcisków palców  metoda cyjanoakrylowa
Podstawy: Estry kwa su cy janoakrylo-
wego po limeryzują na śladach linii papi-
larnych tworzÄ…c bia Å‚oszary, trwa Å‚y osad.
Katalizatorem procesu polimeryzacji jest
woda oraz składniki wydzielin ło jowych.
Mechanizm po limeryzacji przebiega na - Cyjanoakrylowa me toda ujawniania
stępująco: śladów linii papilarnych zo stała wynale-
5/2008
17
Kształcenie nauczycieli chemii
ziona w 1978 roku w Oddziale Identyfika- niową, a następnie podgrzać do tempera-
cji Kryminalnej JapoÅ„skiej Po licji Naro- tury 40 60°C na pÅ‚ycie grzejnej.
dowej. Me toda ta słu ży do ujawniania
śladów na gładkich powierzchniach, tj.
metalach, plastiku, gumie i innych.
Wymagany sprzęt: krystalizator (min.
Ø 14 cm), pÅ‚yta grzejna, zlewka (50 cm3)
lub pa rowniczka, ma Å‚e na czynie alumi-
niowe, folia aluminiowa, szczypce lub rÄ™-
kawica kuchenna.
Odczynniki: cyjanoakryl (klej Super
Glue lub inny o podobnym składzie),
etanol.
Uwagi do tyczące bezpieczeństwa: etanol Rys. 1. Zestaw eksperymentalny
(Å‚atwopalny, F), cyjanoakryl (szkodliwy, XI).
UWAGA!!! Cy janoakryl skleja skó rę Obserwacje: Odciski pal ców są wi -
i powieki w kilka sekund. doczne w postaci szarobiałych linii papi-
Procedura: MetalowÄ… powierzchniÄ™ larnych.
należy przemyć etanolem w celu odtłusz- Wnioski: Monomeryczny cy janoakryl
czenia, a następnie pozostawić na niej od- polimeryzuje w obecności wody. Duża za-
cisk pal ca. Wszystkie ko lejne czynności wartość wody w śladach dak tyloskopij-
najlepiej wy konywać pod wy ciągiem. nych sprzyja reakcji polimeryzacji.
W parowniczce umieścić metalowy przed- Usuwanie odpadów: Pozostałości cyja-
miot z odciskiem palca i włożyć do krysta- noakrylu uty lizuje się ana logicznie jak
lizatora wypełnionego w 1/3 wodą. Nie - odpady gospodarcze.
wiel ką ilość kleju cy janoakrylowego Uwagi: Nie dopuścić do do stania się
nanieść na aluminiowe naczynie lub do wody bez pośrednio do pa rowniczki,
małej zleweczki i również umieścić w kry- w której znajduje się me talowy przed -
stalizatorze. Ca łość przykryć fo lią alumi- miot, np. w wyniku wrzenia.
2. Ujawnianie śladów butów, stóp i opon samochodowych  zastosowanie odle-
wów gipsowych
Podstawy: Poza odciskami palców bar- aluminiowa, skrobaczka, patyk lub łyżka,
dzo czę sto na miej scu zda rzenia można szczotka ryżowa.
znalez
ć takie ślady jak odcisk bu ta czy Odczynniki: gips budowlany (nie szpa-
ślad opony samochodowej. Takie ślady chlowy), lakier do włosów, ziemia (mięk-
najczęściej ujawnia się na podłożu ziemi- ka, wilgotna, np. do kwiatów lub glina).
stym lub piaskowym. Odlew ujawnionego Procedura: BlachÄ™ do pieczenia cia sta
śladu jest konieczny w sytuacji, kiedy eks- wyłożyć folią aluminiową, wypełnić ziemią,
pert porównuje od lany wzór z obuwiem a następnie wyrównać. Na ziemi odcisnąć
zarekwirowa nym od podejrzanych. ślad buta lub sto py, spry skać la kierem
W ćwiczeniu będzie wykorzystany lakier w celu utrwa lenia śladu. Roz robić ma sę
wcelu utrwalenia śladu. gipsową w miseczce lub wiaderku poprzez
Wymagany sprzęt: duża miska lub wia- dodanie wody w proporcjach cha raktery-
derko, blacha do pieczenia cia sta, fo lia stycznych dla danego rodzaju gipsu (poda-
Chemia w Szkole
18
Kształcenie nauczycieli chemii
nych na opakowaniu, do uzyskania konsy- wodnego siarczanu(VI) wapnia, siarcza-
stencji gęstej śmie tany), bar dzo do brze nu(VI) wapnia:
i szybko wymieszać. Następnie wylać goto-
2(CaSO4·1/2H2O) + 3H2O
wÄ… ma sÄ™ gip sowÄ… za czynajÄ…c od strony,
2(CaSO4·2H2O)
gdzie ślad jest najgłębszy. Odczekać do cał-
kowitego stwardnienia masy gipsowej. Usuwanie odpadów: Resztki masy gip-
UWAGA!!! Bardzo de likatnie wy jąć sowej zu tylizować w sposób ana logiczny
 placek gipsowy , usunąć nadmiar ziemi jak odpady domowe.
szczotką, opłu kać wodą i po zostawić Wskazówka: Przed położeniem ma sy
do całkowitego wyschnięcia. gipsowej ślad na leży oczyścić z liści, ka -
Obserwacje: Masa gip sowa po za sty- mieni lub innych materiałów. Wodę znaj-
gnięciu odwzorowuje do kładnie kształt dującą się w zagłębieniach śladu na leży
śladu buta (podeszwy) lub stopy. usunąć pi petką lub przy łożyć bi bułkę.
Wnioski: Gips zawiera półwodny siar- Wylana war stwa gip su mu si być odpo-
czan(VI) wapnia. Po dodaniu wody ten wiednio gruba, by nie pękła przy podno-
proszek zmienia siÄ™ w jednolity blok dwu- szeniu odlewu.
3. Reprodukcja numerów seryjnych i oznaczeń  ujawnianie usuniętych numerów
z powierzchni klucza
Podstawy: Niejednokrotnie klu cze,
broń palna, części samochodowe lub in-
ne tego typu przedmioty posiadajÄ… cha -
rakterystyczne dla siebie oznaczenia (nu-
mery lub ko dy), któ re uła twiają ich
rozpoznanie. Jeśli taki przedmiot zosta-
a) Przekrój klucza z widocznymi wcięciami (wybite nu-
nie użyty podczas przestępstwa lub skra- mery)
dziony, spraw cy naj częściej za cierają
charakterystyczne  znamiona pilnikiem
lub innymi ostrymi narzędziami. Specja-
liści sądowi w celu ujawnienia usuniętych
znaków stosują tzw. me todę me talogra-
ficznego wytrawiania lub inaczej kontra-
stowania (dekoracji). Zmiany, jakie za -
b) przekrój klucza po powierzchniowym starciu nume-
chodzÄ… w struk turze me talu pod czas
rów
grawerowania, zostajÄ… ujawnione za po-
mocą specjalnego zestawu odczynników.
Wymagany sprzęt: niemagnetyczny
klucz, wykonany np. z mosiÄ…dzu, pilnik,
papier ścierny (o ziarnistości 320, 600,
1000), cylinder miarowy (50 cm3), szalka
Petriego, szczyp ce, zlew ka (100 cm3),
szpatułka, waga, łyżeczka, ręcznik papie- c) przekrój klucza po osadzeniu się warstwy żelaza (re-
akcja z FeCl3/HCl)
rowy.
Odczynniki: chlorek że laza(III) (uwa-
Rys. 2. Reprodukcja seryjnych numerów i oznaczeń
ga! bezwodny), kwas solny (30%).
oraz zmiany zachodzące podczas usuwania numerów
5/2008
19
Kształcenie nauczycieli chemii
Uwagi dotyczące bezpieczeństwa: chlo- Obserwacje: Usunięte numery są nie -
rek że laza(III) (szkodliwy dla zdrowia, widoczne gołym okiem, po zanurzeniu
Xn), kwas solny (żrący C). w wyżej opi sanym roz tworze ujawniają
Procedura: Wygrawerowany symbol lub siÄ™ w postaci szarobrunatnego kon
trastu
numer na kluczu na leży zetrzeć pilnikiem w stosunku do barwy klucza.
do momentu, aż będzie niewidoczny. Na- Wnioski: Usunięte numery lub li tery
stępnie wypolerować powierzchnię klucza ujawniają się w postaci szarobrunatnego
papierem ściernym o różnej ziarnistości kontrastu ze względu na zmiany, jakie za-
320, 600, 1000. Ta czynność zajmuje sporo szły w me talu pod czas grawerowania.
czasu, choć dzięki niej doświadczenie jest Klucze najczęściej wykonane są z ma te-
bardziej wiarygodne dla ucznia. Aby zaosz- riału zawierającego miedz
. Podczas kon-
czędzić nieco czasu, można wykorzystać taktu me talu z roz tworem że laza nastę-
w tym celu szlifierkę, ale należy wtedy uwa- puje utlenienie miedzi.
żać, by nie usunąć zbyt grubej warstwy me-
Cu + 2Fe3+ Cu2+ + 2Fe2+
talu. W na stępnej ko lejności spo rządzić
roztwór zawierający 1 g chlorku żelaza(III) W miejscu wy konywanych numerów
w 10 cm3 stężonego HCl. Klucz umieścić dochodzi do zaburzenia jednolitej struk-
w szalce Pe triego i za lać przygotowanym tury me talu, stąd reakcja utleniania za -
roztworem, pozostawić na 10 min. naj le- chodzi tam szybciej niż na fragmentach
piej pod dygestorium, z da la od uczniów. nieuszkodzonych.
Po upływie te go cza su wy ciągnąć klucz Usuwanie odpadów: Kwaśny roz twór
za pomocą szczypiec, opłukać pod bieżącą zneutralizować i zutylizować tak, jak od-
wodą i osu szyć ręcznikiem papierowym. pady metali ciężkich.
Jeśli numery się nie ujawniły, powtórzyć
procedurÄ™ (do 5 razy).
4. Ujawnianie śladów krwawych za pomocą luminolu
Podstawy: Bezpieczna i cha raktery- szowanych banknotów, dostępna w sklepie
styczna me toda ujawniania śladów krwi gospodarczym lub latarka do identyfikacji
za pomocÄ… wodnego roz tworu luminolu oznaczonych specjalnym pisakiem rzeczy,
pozwala wykryć nawet małe plamki krwi, dostępna w sklepach papierniczych).
zupełnie niewidoczne go łym okiem. Lu - Odczynniki: luminol (hydrazyd 3-ami-
minol w reakcji z nad tlenkiem wodoru noftalowy), węglan sodu, per hydrol
wykazuje bardzo charakterystyczną che - (30%), krew (np. z wątróbki drobiowej),
miluminescencję. W skrócie można ten ketchup.
proces wytłumaczyć następująco: energia Uwagi do tyczące bezpieczeństwa: per-
chemiczna powstająca w cza sie re akcji hydrol (żrący, C), węglan sodu (drażnią-
zostaje zamieniona w energię świetlną, cy, Xi).
stąd ob serwuje się świe ce nie plam Procedura: Kilka dni wcześniej nanieść
(www.experimentalchemie.de). kilka kropli krwi zwierzęcej na kawałek ba-
Wymagany sprzęt: zlewki (100 cm3, 250 wełny w jednym miejscu, a w innym plamę
cm3), kawałki bawełny, cy linder mia rowy ketchupu. Przygotować roz twór luminolu
(10 cm3), szpa tułka, waga, pipetka jedno- w zlewce na 250 cm3 w następujący sposób:
razowa, rękawiczki jednorazowe, ew. lam- 0,5 g luminolu i 5 g węglanu sodu rozpuścić
pa UV (np. taka jak do identyfikacji sfał- w 100 cm3 wody dejonizowanej (takiej, ja-
Chemia w Szkole
20
Kształcenie nauczycieli chemii
ką moż na ku pić np. do uzu pełniania
chłodnic samochodowych, że lazek), na -
stępnie dodać 15 cm3 perhydrolu. Roztwór
zdekantować i przelać do rozpylacza.
Umieścić kawałki bawełny w ciemni lub
zaciemnionej komorze (pudło tek turowe
z otworami na ręce i obserwacje) i spryskać
plamy naniesione uprzednio na bawełnę.
Obserwować, co się dzieje i powtórzyć
spryskiwanie, jeśli zaistnieje taka koniecz-
ność. Obejrzeć plamy w świetle UV.
Obserwacje: Po spryskaniu bawełny
zplamami krwi luminolem plamy zaczynajÄ…
CzÄ…steczka hemu (zaczerpniÄ™to z Römpp Chemie-Lexikon)
przez chwi lę świecić. Czynność można po-
wtarzać. Kawałki bawełny zabrudzone ket- Usuwanie odpadów: Resztki luminolu
chupem nie dają takiego efektu. W świetle zneutralizować roz cieńczonym kwa sem
UV plamy krwi sÄ… jeszcze lepiej widoczne. solnym.
Wyjaśnienie: Luminol w reakcji z nad- Uwagi:
tlenkiem wodoru w środowisku alkalicz- Jeśli plamy krwi są świeże, to katalizu-
nym utlenia się według pokazanego niżej ją roz kład nad tlenku wodoru  wi dać
schematu reakcji. charakterystyczne pienienie siÄ™, nieobec-
Cząsteczki azotu zo stają usu nięte ne w przypadku ketchupu.
w wyniku ka talitycznego dzia łania hemu Nie na leży wytwarzać plam na tkani-
pochodzącego z krwi. W wyniku tej reak- nach pra nych z użyciem wy bielaczy
cji powstaje sól kwa su aminoftalowego, optycznych. Składniki tego rodzaju prosz-
mająca zdolność do emisji energii w po- ków powodują rów nomierne świe cenie
staci światła: całej powierzchni tkaniny w świetle UV.
Reakcja roztworu luminolu z krwią (w obecności perhydrolu); katalizator  hem
HANS JOACHIM BADER, MARTIN ROTHWEIL
Institut für Didaktik der Chemie,
J. W. Goethe-Universität, Frankfurt, Germany
L ITERATURA
[1] Forest P. R., Gaensslen R. E., Lee H. C., Forensic science  an in- IWONA MACIEJOWSKA
troduction to criminalistics, McGraw-Hill, Inc.
Zakład Dydaktyki Chemii, Wydział Chemii, Uniwersytet Jagielloński
[2] Bader H. J., Rothweil M., Forensische Chemie  Aufklärung von
Verbrechen mit chemischen Methoden, CHEMKON 10/4 (2003) 181.
[3] Innes B., Niezbity dowód. Me tody wy krywania zbrodni, MU RENATA WIETECHA-POSA
USZNY
-
ZA SA, Warszawa 2001.
Pracownia Chemii Sądowej, Wydział Chemii, Uniwersytet Jagielloński
5/2008
21