2251773419

262 JANUSZ KRUK

Okres subborealny trwał od około 3000 do 700 lat p.n.e. Na ten czas przypada zatem część neolitu i epoka brązu. Nie trzeba więc podkreślać korzyści, jakie dla problematyki prahistorycznej mogłyby wynikać z możliwości szczegółowej korelacji zmian klimatycznych subboreału z poszczególnymi etapami rozwoju społeczeństw ludzkich.

W klasycznym schemacie periodyzacji holocenu A. Blytt i R. Sernander określili okres subborealny jako ciepły i suchy; znacznie bardziej kontynentalny niż poprzedzający go atlantycki i następujący po nim subatlantycki¹⁹. Pogląd ten stał się punktem wyjścia dla teorii tzw. „laso-stepu” ogłoszonej przez R. Gradmanna²⁰. Autor ten, którego bezsprzeczną zasługą jest bodaj pierwsza próba spojrzenia na przemiany osadnictwa ludzkiego z perspektywy analizy środowiska przyrodniczego, identyfikował strefę lessową z dawnym, jak sądził, obszarem stepowym²¹. Wyraźna zbieżność pomiędzy współczesnym rozprzestrzenieniem zbiorowisk stepowych a obszarami najstarszego, neolitycznego osadnictwa doprowadziła R. Gradmanna do wniosku, że pierwsi rolnicy w trakcie swej działalności osiedleńczej zajmowali obszary otwarte lub silnie prześwietlone. Brak zwartej pokrywy leśnej miał być na tych terenach spowodowany znacznym ociepleniem i osuszeniem się klimatu. Podobną hipotezę sformułowano dla obszaru Niziny Węgierskiej ( smatra Theorie) oraz terenów Europy wschodniej (tzw. okres kserotermiczny)²². Badania ostatnich lat nie potwierdziły poglądów R. Gradmanna²⁸. W licznych pracach, zwłaszcza palynologicznych, wykazano bezzasadność jego teorii²⁴. Nie wdając się tutaj w szczegółowe omawianie ściśle specjalistycznej dyskusji nad tym zagadnieniem można stwierdzić (opierając się na wynikach najnowszych badań), że suchy okres subborealny rozumiany w ten sposób, jak to przyjmowano dawniej, nie istniał w ogóle²⁵. Łatwo zauważyć, jak wielkie znaczenie ma ten fakt dla problematyki prahistorycznej. Wiele ciągle jeszcze aktualnych poglądów (np. teza o załamaniu się rolnictwa u schyłku neolitu, spowodowanym czynnikami klimatycznymi) musi ulec zasadniczemu przewartościowaniu.

W nowszych opracowaniach przyjmuje się na ogół, że w okresie subborealnym panował klimat o charakterze przejściowym²⁶. Należy to rozumieć w ten sposób, że oznaczał on pewne pogorszenie się warunków klimatycznych w stosunku do poprzedzającego go okresu atlantyckiego, natomiast były one korzystniejsze w porównaniu z następnym — subatlantyckim²⁷. Sformułowanie to jest jednak bardzo ogólnikowe

¹⁹    J. Dyakowska, Podręcznik palynologii, Warszawa 1959, s. 190.

²⁰    R. G r a d m a n n, Das mitteleuropaische Landschajtsbild nach seiner ge-schichtlichen Entwicklung, „Geographische Zeitschrift”, t. 7: 1901, s. 361—377 i 435 447.

²¹    Gradmann, op. cit., s. 375.

²²    F r e n z e 1, op. cit., s. 78.

²³    Poglądy R. Gradmanna dyskutowali szczególnie: F. Firbas i H. Gross (por. lit. cytowana niżej). W sprawie tzw. „okresu kserotermicznego” w Europie wschodniej wypowiadał się W. P. Griczuk (zob. Frenzel, op. cit., s. 78—79).

²⁴    F. Firbas, Spać- und nacheiszeitliche Waldgeschichte Mitteleuropas nórd-lich der Alpen, t. 1, Jena 1949, s. 362 nn.; H. Gross, Die Steppenheidetheorie und die vorgeschichtliche Besiedlung Ostpreussens, „Altpreussen”, t. 2: 1935, s. 152—168.

²⁵    F r e n z e 1, op. cit., s. 81.

²⁰ W. v. Zeist, Studies on the Postboreal Vegetational History of South-Eastern Drenthe (Netherlands), „Acta Botanica Neerlandica”, t. 18: 1959, s. 156— 184; tenże, Pollen Analytical Inuestigations in the Northern Netherlands with Special Rejerence to Archaeology, „Acta Bot. Neerl.”, t. 4: 1955 nr 1, s. 1 nn.;

H.    Go d win, The History of British Flora, „Univ. Press Cambridge”, 1956, s. 384;

I.    Iversen, Problems of the Early Postglacial Forest Deuelopment in Danne-mark, „Denm. Geolog. Unders.”, t. 4: 1960 z. 4, s. 1—32.

²⁷ Szczepanek, op. cit., s. 21.