2795179555

jaki i u źródeł prozy fantastycznej o zabarwieniu poetyckim, jaka się pojawiła w naszej literaturze na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych*.

A zatem — jeszcze baśń, czy już fantastyka? W literaturze, gdzie „wszystko jest realnością” i gdzie bardzo trudno wyznaczyć granicę między rzeczywistością a fikcją, trudno też o odpowiednie etykietki. Płynność i swoboda wyboru form. niezauważalne przechodzenie tradycyjnej baśniowosci w nowoczesną fantastykę, które mają swe usprawiedliwienie w elastyczności dziecięcej wyobraźni, są nie tylko zaletą tej literatury — są prawem, z którego powinna ona korzystać.

Fantastyka

Podobnie jak nie wiemy, czym jest baśń literacka — nie mówiąc już o fantasy — właściwie nie mamy jednoznacznej definicji fantastyki: a już szczególnie fantastyki dla dzieci Wydaje się jednak, że i tu będzie przydatne określenie Caillois. Analizuje on wprawdzie „fantastykę przerażenia”, ale me zawsze przecież wtargnięcie Nieznanego w uporządkowaną ma-terialność naszego świata, zachwianie jej „przestrzeni, czasu i przyczynowości” musi budzić lęk... Przede wszystkim — należy oderwać się od baśni.    ,

W odrótnieniu od baśni klasycznej — pisze Halina Skrobi-szewska — najczęściej jeden tylko element wprowadzony przez autora przełamuje prawa rządzące realnym światem. Albo więc bohater, o którym wiemy, te nie jest człowiekiem — zachowuje się jak człowiek, albo w tycie zwykłych ludzi wkracza jakiś przedmiot lub osoba — pozornie nie różniąca się niczym od innych. obdarzona jednak mocą wywołytoania niezwykłych zjawisk... Pozostałe prawa świata realnego nie ulegają jednak

zakłóceniu *.    .

Wyjaśnienie dotyczy baśni nowoczesnej — wciąż jednak baśni. A przecież prawie całkowicie pokrywa się ono z określeniem fantastyki Rogera Caillois. Jedyną różnicę stanowi to. że rolą Niezwykłego nie jest tu budzenie strachu, lecz otwiera-nie wyobraźni, nie zburzenie materialnego porządku rzeczy, lecz

zaproszenie do cudownych przygód.    ....

I taki też jest najpopularniejszy model fantastyki dla dzieci. W realistycznych ramkach codziennego, najczęściej szarego i nudnego życia (i stąd właśnie owa baśń miejska, w której fantastyczne przygody to nic innego, jak tylko ucieczka w marzenia) rodzą się najbardziej nieprawdopodobne przygody, podróże w czasie i przestrzeni, a nawet poza nie — do krain czarów i tajemnic lub — w utworach nowocześniejszych — w kosmos. Często bowiem klasyczny motyw wtargnięcia ulega tu odwróceniu: nie tylko „ktoś z innego świata” ingeruje w rzeczywistość dziecka, ale też i dziecko może być w ten świat „porwane lub samo wejść weń przez lustro, szafę, obraz czy ścianę Oczywiście — na chwilę tylko: dziecko, które wyszło z domu. zawsze

f s Krycie^- Proza fantastyczno-naukowa, (w:) Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 194$—1970, L l Wimiwi 1978

•    Por. na temat fantastyki w: M. Głowiński,

■ka J. Stawiński, Zary» teorii literatury. (Warszawa 1972): iwW przedstawiony budowany w opozycji do utrwalonego społecznie świata rea -nego. burzący szablony poznawcze, wychodzący w twoich ^m^^ac>och pozo zakres praw, którym zwykło się przypisywać walor praktyczne)

oczywistości, nazywać bodziemy fantastycznym.

•    H. Skft>bbiew*ka: Kiąlkl naszych dzieci, War5iawa 1971.

^musi don powrócić. Często pomaga w tym bardzo wygodny schemat podróży w marzeniu sennym, niekiedy świadomie dwuznacznie nieodpowiedzialny, zawsze — możliwy do przywołania J, naturalnie, również owi przybysze z zewnątrz powinni być „oswojeni", nie mogą budzić przerażenia. Przeciwnie, często są do tego stopnia „ludzcy”, a nawet bezradni, że dziecięcy bohater musi im pomagać. W jego świecie także duch. czarownik czy diabeł (me mówiąc już o tak uroczych stworzeniach, jak euy i syreny) mają prawo istnieć — bo czymże bez nich byłoby nasze życie?

Drugi typ fantastyki ma swe źródła w utopii (i będącej jej odbiciem antyutopii), lecz wią>ółcześnie wydaje się coraz bardziej zblizac (toutes proportions gordees) do „dorosłej” fantasy Kreuje bowiem swoisty świat zamknięty, różniący się i od świata basm, i od rzeczywistości materialnej, zbudowany na wszelkich pozorach prawdy i na swój sposób logiczny, lecz umowny. To, że książki z tego obszaru fantastyki najczęściej i bez wahań nazywane są baśniami, nie dziwi, gdyż istotnie formy przedstawionej rzeczywistości, a często i jej logika — pełnymi garściami czerpią z wszystkich odmian baśni. Ale nie zapominajmy o tym. ze również utwory fantastyczno-naukowe często bywaia nazywane baśniami...

Dla porządku trzeba dodać, że istnieją rozmaite opowieści o zwierzątkach, typu choćby Pszczółki Mai Bonselsa, wśród nich również takie, w których samo dziecko zostaje przemienione (też tylko na pewien czas) w zwierzę, ptaka lub owada; te jednak

0    swycn początków (Gucio zaczarowany Zofii Urbanowskiej’. 1884) i podobnie jak historyjki o ożywionych zabawach (Kubuś Puchatek Alana A. Milne jest tu chlubnym wyjątkiem), służyć mają celom dydaktycznym lub poznawczym, bliższe są więc alegorii niz fantastyce.

Podobne do nich wydają się na pozór „baśnie o skrzatach", tez, zwłaszcza z początku, baśniowy kostium kryć miał treści wychowawcze — jak choćby w klasycznej O krasno-*    ■ ^nerotce M^ary*i Marii Konopnickiej (1896) — ta jed

nak odmiana baśni rozwinęła się i unowocześniła, łącząc w sobie wszystkie cechy dobrej literatury fantastycznej. W Muminkach iove Jansson czy Tapatikach Tomaszewskiej treści wychowawcze są stonowane i ujawniają się pośrednio w toku przygód (bądź

, „^wyv^e«° ^zy^c|⁰)* ^a problemy me są problemami baśniowych trolli lub skrzatów, ale współczesnych dzieci. Sceneria, przy-gody, postacie są fantastyczne, ale wszystkie szczegóły i tło (podkreślanie znaczenia rodziny dla poczucia bezpieczeństwa rozkoszy dobrej kuchni itp.) — jak najbardziej realistyczne’ Dlatego tez, gdyby to określenie istniało, książki takie wypadałoby zakczyc do „fantastyki realistycznej”.

Żadna jednak analiza literatury fantastycznej — tym bardziej przeznaczonej dla dzieci — nie wyczerpałaby tematu: wiadomo, że od swych początków (Garpantua i Pantagruel F ranęais Rabelais, 1532, Mikołaja Doświadczynskiego przypadki Ignacego Krasickiego. 1776) fantastyka spełnia rozmaite cele

1    objawiała się w bardzo różny sposób (groteska, fantastyka satyry. pure nonsens...); tworzyła światy i postacie urzekające wdziękiem, zabawne lub przerażające; wyraźnie „na niby" lub niepokojąco sugestywne — ale tym, co było i jest najważniejsze — jest sama fantastyka. Nie tylko „sposób na literaturę" lecz także, przez literaturę — na życie. Nie istnieje literatura dla dzieci, natomiast istnieje literatura, której wyróżnikiem jest dziecięcość wyobraźni. Literatura spontaniczności, szczerości

155