Konteksty
KONTEKSTY
Wojciech Opioła
Mesjanizm polityczny.
y
ródła zjawiska w teologii judaistycznej
Mesjanizm jest znaczącym elementem wielkich religii. Wraz z kryzysem państwa wyznaniowego,
mesjanizm zaczął wrastać w kulturę polityczną społeczeństw zachodnich. Defnicyjne ujęcie
mesjanizmu jest trudne. Jest to zarówno zespół wierzeń, idea i mit. Mesjanizm rodzi się wraz
z pojawieniem się mesjasza  charyzmatycznego przywódcy. Mesjanizm został przeszczepiony do
polityki z teologii. Silna sfera emotywna w polityce sprzyja pojawianiu się ruchów o charakterze
mesjanicznym. Judaizm jest tą z wielkich religii, gdzie pierwiastek mesjański jest szczególnie
dominujący. W teologii judaistycznej wystąpiło w ciągu wieków kilkanaście różnych koncepcji
mesjanizmu. StÄ…d mesjanizm polityczny w wydaniu izraelskim ma swojÄ… specyfikÄ™  judaizm jako
religia jednego narodu silnie oddziałuje na życie społeczne. Żyjąc w rozproszeniu Żydzi zaczęli
asymilować się ze społeczeństwami, w których żyli, jednak głęboko zakorzenione w narodzie
Izraela oczekiwanie na mesjasza powodowało wykształcenie się kompleksu niższości, a w efekcie
powstanie ruchu syjonistycznego. Doktryna syjonizmu nie była zgodna z tradycyjnie rozumianym
mesjanizmem, była wynikiem procesu sekularyzacji. Powstałe po II wojnie światowej państwo
Izrael nie było jednak państwem świeckim, podczas pierwszych aliji do Izraela przybywali Żydzi
z Europy Wschodniej, nie  wchłonięci przez oświeceniowy nurt myślowy.
esjanizm to pojęcie charakterystyczne Hoene-Wroński wniósł mesjanizm do polskiej
Mprzede wszystkim dla religii oraz ruchów myśli fi
lozoficznej [Wiśniewska-Rutkowska
religijnych i sekt. Jest on znaczącym elementem 2004: 13], jednak za największego orędowni-
wielkich religii i silnie oddziałuje na społeczno- ka wizji Polski  narodu wybranego uznaje się
ści. Wraz z kryzysem państwa wyznaniowego Adama Mickiewicza. Męczeńska teoria narodu
i powstaniem państw narodowych, mesjanizm polskiego była jednym z najgorętszych tema-
zaczął wrastać jako zsekularyzowany element tów, dyskutowanych w różnych kontekstach
religii w kulturę polityczną społeczeństw za- w ciągu ostatnich dwustu lat. Krytycy polskiego
chodnich. Wiele ruchów społecznych dziewięt- mesjanizmu: Cyprian Kamil Norwid, Witold
nastego i dwudziestego wieku posiadało silny Gombrowicz czy Czesław Miłosz uznawali pol-
pierwiastek mesjanistyczny. Szczególnie silnie ski mesjanizm za nasz główny grzech narodowy
akcentuje się obecność tego pierwiastka w por- [Janion 2004: 6].
trecie psychologicznym narodu polskiego XIX Nie ma wątpliwości, że najsilniejszym z
ród-
i XX wieku. Temat ten podnosili między innymi łem mesjanizmu jest judaizm. Hebrajski wyraz
Maria Janion i Andrzej Walicki. Józef Maria Masziach lub M

sziak jest zapożyczony na okre-
www.dyskurs.uni.opole.pl
57
Opioła  Mesjanizm polityczny. y
ródła zjawiska w teologii judaistycznej.
ślenie mesjasza do większości języków: angielski sjanizm jest różnorako interpretowany przez
messiah, hiszpaÅ„ski mesías, niemiecki Messias objawione pisma.
czy polski mesjasz mają więc hebrajski z
ród- Teorie polityki porównujące ją do teologii wie-
łosłów. Pierwiastek mesjański w judaizmie jest lokrotnie, od czasów Hobbes a, odsyłano do
tak silny, że wielu charyzmatycznych przywód- lamusa. Teologia polityczna tymczasem stale
ców żydowskich zostało faktycznie uznanych powraca, zarówno w teorii, jak i w praktyce
za mesjaszy, powodując często powstanie sekt politycznej. Zmienia się tylko jej  używając
i wyznań, a w najjaskrawszym przypadku  po- określenia Stanisława Filipowicza  maska.
W XX wieku teologia w służbie polityki przy-
brała maskę (paradoksalnie) materializmu
historycznego. Zgodnie z interpretacjÄ… ma-
Męczeńska teoria
terializmu historycznego Waltera Benjamina
narodu polskiego
w każdym pokoleniu drzemie siła mesjanicz-
była jednym
na. Jednocześnie powtarzają się dwa zjawiska.
z najgorętszych Każde pokolenie teraz
niejsze charakteryzuje siÄ™
kompletnym brakiem zawiści wobec pokoleń
tematów,
przyszłych, jednocześnie czuje na sobie, będąc
dyskutowanych
kolejnym  pokoleniem wybranym , zobowiÄ…za-
w różnych kontekstach
nie wobec przodków [Benjamin 1996].
w ciÄ…gu ostatnich
dwustu lat

DEFINICJA
Najłatwiej będzie mi chyba zacząć definiowanie
pojęcia od negowania, czym mesjanizm politycz-
wstanie religii chrześcijańskiej. Jednocześnie ny nie jest, bowiem niełatwo opisać to zjawisko
fakt, że judaizm przez wszystkie wieki historii na gruncie społeczno-politycznym. Na pewno
pozostał religią jednego narodu pozwala na nie mamy w przypadku mesjanizmu do czy-
twierdzenie, że mesjanizm żydowski ma rów- nienia z ideologią, gdyż nigdy w historii nie dał
nież charakter polityczny. kompletnego pomysłu na nowe ukształtowanie
Niniejszy artykuł traktuje o mesjanizmie po- życia społecznego. Trudno nazwać go doktryną,
litycznym, czyli o przejawach tego zjawiska choćby dlatego, że nie hierarchizuje systemu
w życiu politycznym. Pierwsza część pracy jest wartości, jest raczej narzędziem, często niebez-
próbą politologicznego zdefiniowania kategorii. piecznym w rękach fanatycznych wizjonerów.
Druga natomiast to analiza z
ródeł mesjanizmu Nigdy też mesjanizm nie stał się sam w sobie
w teologii i tradycji judaistycznej. Na koniec ruchem religijnym, jednak często przywódcy
spróbuję uzasadnić zakorzenienie ducha mesja- religijni i polityczni wykorzystywali go, i wyko-
nizmu w polityce Izraela. Zadanie to wydaje się rzystują nadal, do osiągania własnych celów.
nader trudne, gdyż jak wskazują uczeni, teolo- Próba dookreślenia przeze mnie mesjanizmu
gia judaistyczna ma charakter przypowieściowy, politycznego nieuchronnie powoduje powsta-
narracyjny, a nie dogmatyczny, usystematy- nie semantycznej hybrydy. Częściowo jawi mi
zowany [Mello 2003: 81-82]. Szczególnie me- się mesjanizm jako zespół wierzeń związanych
Dyskurs, nr 5 (2007)
58
Konteksty
z oczekiwaniem na przyjście  mesjasza 1. Ale jest
Aut or :
to także idea, głęboko zakorzeniona w świado-
mości filozofa, że jego wizja wypełni się w cza- Wo j c i e c h O p i o ł a
sie przyszłym i spowoduje powstanie nowego, ( ur . 1982) ;
lepszego świata. To przekonanie powoduje, że Absolwent politologii na Uniwersytecie Opol-
zaczynam myśleć o mesjanizmie także jako o mi- skim. Przygotowuje pracę doktorską z obszaru
cie, osadzonym głęboko w ludzkiej podświado- przywództwa politycznego. Zainteresowania
mości, wywołującym pragnienie wiary, że tylko naukowe koncentrują się wokół zagadnień przy-
przyjście mesjasza uczyni życie lepszym. wództwa politycznego oraz związków polityki
Zdecydowanie lepiej będzie uznać mesjanizm z teologią i ekonomią. Pracuje jako dziennikarz.
polityczny, jak chcą ambasadorowie teologii Hobby: turystyka górska i internet.
politycznej, za  zsekularyzowane pojęcie teo-
logiczne [Schmitt 2000: 60] i w poszukiwaniu
definicji sięgnąć do z
ródeł religioznawczych. mantyzm pierwszej połowy XIX wieku i ruch
Także tam trudno o zgodę co do tego, jak skla- Solidarności w Polsce Ludowej. Wszystkie one
syfikować mesjanizm. Daniel Rops nazywa go miały pewne cechy wspólne. Opisując je języ-
 kierunkiem myśli , ale także  potężnym prze- kiem teologii możemy stwierdzić, że:
czuciem [Rops 1952: 421-422]. Dla Michała " po pierwsze, ruch rodzi się wraz z pojawie-
Galasa z Uniwersytetu Jagiellońskiego jest to niem się mesjasza, czyli charyzmatycznego
 idea , która była katalizatorem schizm w ju- przywódcy, którego oddziaływanie na grupę
daizmie od XVII wieku do dziÅ› [Galas 2000: jest bezwarunkowe. GÅ‚oszona przez mesja-
120-121]. Zachodni encyklopedyści biorą me- sza nauka uwalnia długo skrywane w spo-
sjanizm za  ruch społeczny lub zespół wierzeń łeczeństwie pragnienia i powoduje impuls
i idei koncentrujących się na oczekiwaniu na do działania. Głoszona przez mesjasza idea
przybycie mesjasza [Kleszcz 1997: 71]. Józef jest tak silna, że nawet w chwili jego śmier-
Maria Hoene-Wroński, twórca mesjanizmu filo- ci lub neutralizacji przewodzenie w grupie
zoficznego, mówi o mesjanizmie jako doktrynie przejmują jego uczniowie (jak było w przy-
 mającej za przedmiot główny ziszczenie celów padku Solidarności: po śmierci kardynała
absolutnych człowieka, przyobiecanych przez Wyszyńskiego, gdy jego rolę przejęli papież
Mesjasza [Wiśniewska-Rutkowska 2004: 13]. Jan Paweł II oraz Lech Wałęsa);
W historii wielokrotnie objawiały się ruchy " po drugie, siła wyzwolonej z umysłów spo-
społeczne, rewolucyjne, polityczne, których łeczeństwa idei oraz charyzma mesjasza
dominantą była mesjańska wizja przyszłości. powodują powstanie poczucia wyższości,
Zaliczam do nich między innymi polski ro- dziejowej misji do wypełnienia przez gru-
1
Jako zespół wierzeń jest charakterystyczny dla wielu religii. Mesjasza, jako konkretne i nazwane wyobrażenie idei
mesjanicznej można znalez
ć w zaratustrianizmie (Saoszjant), hinduizmie (Wisznu), buddyzmie (Maitrei), szyickim
odłamie islamu (Mahdi), mitologii skandynawskiej (Baldur) i azteckiej (Quetzalcoatl). Charakterystyczny jest także dla
sekt destrukcyjnych, gdzie charyzmatyczny guru ogłasza się i zostaje uznany za mesjasza (np. Kościół Zjednoczeniowy
Moona, Sekta Najwyższa Prawda, Bractwo Dawidowe Koresha) [Kleszcz 1997: 71-73; Szostak 2001: 142-145, 212-214,
227-230; Robins, Post 1999: 157-179].
www.dyskurs.uni.opole.pl
59
Opioła  Mesjanizm polityczny. y
ródła zjawiska w teologii judaistycznej.
pę, co ostatecznie prowadzi do wykształce- O ile nie dziwi występowanie pierwiastka me-
nia się  narodu wybranego , traktowanego sjańskiego w polityce, gdzie sfera emotywna jest
jako absolut. Szczególnie widoczne jest to silna (działanie polityczne wprost sprzyja oka-
w twórczości polskich romantyków: Ada- zywaniu namiętności), o tyle zaskakująca jest
ma Mickiewicza i Juliusza Słowackiego po jego obecność we współczesnej filozofii. Okazje
Powstaniu Listopadowym; się, że oświeceniowe idee racjonalizmu wciąż
" po trzecie, mesjanizm objawia się w grupach bledną przy pokusie kreacji czasów mesjańskich.
prześladowanych, stąd nieodłącznie związany Uległ jej między innymi Herbert Marcuse two-
jest z cierpieniem, które wzmacnia poczucie rząc koncepcję  człowieka jednowymiarowe-
wyjątkowości narodu wybranego (który dla go , żyjącego w świecie rządzonym przez naukę
zbawienia świata musi przejść drogą cierpie- i technologię i kreując alternatywę  wyzwolenia .
nia do ziemi obiecanej); Jeszcze dalej poszedł Francis Fukuyama ogła-
" po czwarte, gdy głoszona idea zostaje za- szając koniec historii i zwycięstwo nowoczesnej
spokojona (w przypadku osiągnięcia  ziemi demokracji liberalnej, jak się wkrótce okazało
obiecanej ) lub gdy staje się niemożliwa do zbyt pochopnie.
zaspokojenia (gdy naród wybrany ponosi

klęskę) następuje radykalizacja żądań, ukucie y
RÓDA
A MESJANIZMU
idei na nowo, skąd już blisko do zjawisk re- Mesjanizm nie jest typowy jedynie dla tradycji
wolucyjnych, takich jak eskalacja prześlado- judeochrześcijańskiej. Jednak tylko w kręgu tej
wań przeciwników, oskarżanie przywódców kultury stał się czymś więcej niż częścią systemu
o zdradę ideałów, itp. wierzeń; wielokrotnie był podstawą zaistnienia
nowych ruchów społecznych. Za taki ruch op-
arty na mesjanizmie, można uznać chrześcijań-
stwo, które wyodrębniło się z judaizmu poprzez
uznanie Jezusa za mesjasza. A. Neher nazywa
Pierwiastek mesjański
nawet chrześcijaństwo  zradykalizowanym me-
w judaizmie jest
sjanizmem judaistycznym [Mello 2003: 94]. To,
tak silny, że wielu
co charakterystyczne jest dla sekt, czyli faktycz-
charyzmatycznych ne pojawienie się mesjasza za życia wyznawców,
wystąpiło w chrześcijaństwie, jako w jedynej
przywódców
z wielkich religii. Nie oznacza to zaniku idei me-
żydowskich zostało
sjanicznych w tym nurcie. Pojawiają się one już
faktycznie uznanych za
w pismach ewangelistów, a więc w kilkadziesiąt
mesjaszy, powodujÄ…c
lat po śmierci Nazarejczyka, np. w Apokalipsie
często powstanie
św. Jana, która zwiastuje powrót Jezusa w dniu
sekt i wyznań,
SÄ…du Ostatecznego [Kleszcz 1997: 74].
a w najjaskrawszym Religią, w której mesjanizm jest szczególnie
istotny i był często osią sporów między wy-
przypadku  powstanie
znawcami, kilkakrotnie doprowadzajÄ…c do roz-
religii chrześcijańskiej
łamów i schizm, jest judaizm. Prorocy żydowscy
Dyskurs, nr 5 (2007)
60
Konteksty
przedstawiali mesjasza w kilku różniących się jako odkupienie Izraela przez samego Boga, bez
znacznie ujęciach, jedna z cech, która łączy udziału mesjasza. Rozważania na temat mesja-
poszczególne nurty, to charyzmatyczny cha- sza nabierają nawet charakteru ontologicznego
rakter mesjańskiej władzy. Mesjaszem może w piśmie Levinasa:
być sam Bóg, który jako wszechmocna isto-
ta będzie w stanie zniszczyć zło. Inni widzą  Mesjasz jest księciem, który rządzi w taki spo-
mesjasza jako króla, który poprzez sprawied- sób, że najwyższej władzy Izraela nie przenosi
liwe panowanie oraz zwyciężenie wrogów już na nikogo innego. Jest to absolutna we-
zdobędzie władzę absolutną. Kolejny model wnętrzność rządzenia. Czy istnieje bardziej ra-
to mesjasz  człowiek. Jego nadprzyrodzona dykalna wewnętrzość niż ta, w której Ja rządzi
moc pochodzić będzie z boskiego nadania  samym sobą? (...) Mesjasz jest Królem, który
to Bóg wybierze go i obdarzy wszechwładzą. nie rządzi już z zewnątrz (...) Mesjaszem je-
W tradycji chrześcijańskiej mesjasz-Jezus, istota stem Ja. Bycie sobą jest byciem Mesjaszem (...)
boska, ale urodzona i wychowana przez ludzi, Wszystkie osoby sÄ… Mesjaszem (...) Konkretnie
cierpi i umiera, aby oczyścić świat z grzechów. oznacza to, że każdy powinien postępować jak
Mesjasz-człowiek musi być potomkiem żydow- gdyby był Mesjaszem [Mello 2003: 96].
skiego króla Dawida. Stąd w chrześcijańskiej
ewangelii znajduje się rodowód Jezusa, udo- W widzeniu mesjasza są także koncepcje kaba-
wadniający jego dawidowe korzenie. Pojawia listyczne. Według talmudycznej tradycji świat
się wreszcie motyw dwóch mesjaszy: jeden od- istnieje dzięki 36 sprawiedliwym. Nikt ich nie
powiedzialny za naprawę moralną ludzi, drugi zna, ani oni nawzajem się nie znają. Nie są świa-
to władca reformujący państwo i stosunki spo- domi własnej niezbędności. Po prostu trwają,
łeczne. Prawzorami dwóch mesjaszy są Aaron swoją obecnością gwarantując istnienie wszech-
i Dawid. Ten pierwszy to przewodnik duchowy świata. Jeden z nich jest mesjaszem, który po-
wywodzący się z rodu arcykapłanów; Dawid zostaje w ukryciu. Nie ujawnia się, ponieważ
to król, sprawujący władzę administracyjną świat nie jest godzien jego przyjścia. Mesjasz
i militarną [Baigent, Leigh, Lincoln 2006: 86]. jest więc w każdej chwili obecny i gotów na wy-
Do XIX wieku wiara w dwóch mesjaszy była pełnienie swego obowiązku, ale zrobi to dopiero
poza głównym nurtem myśli rabinicznej i każde wówczas, gdy świat spełni bliżej nieokreślone
jej nasilenie powodowało wykluczenie ze spo- warunki [Kos, Krych 1983: 296]. Nieco inaczej
łeczności Izraela i powstanie sekty. Przekonanie interpretuje kabalistyczne wierzenia Gershom
o dwóch mesjaszach nasila się w dwudziestym Scholem, kabalista i badacz żydowskiego misty-
wieku: idea powrotu Żydów do Palestyny  sy- cyzmu. Mówi on, że  aby ustanowić Królestwo
jonizm  jest utożsamiana z działaniem mesja- Pokoju, nie trzeba niszczyć wszystkich rzeczy
sza  materialnego , który przygotowuje naród i rozpoczynać całkiem nowego świata (...) trze-
wybrany na przyjście mesjasza  duchowego ba (je  przyp. aut.) jedynie trochę poprzesta-
[Galas 2000: 126]. Pojawia się również kon- wiać. (...) ludzie nie potrafią tego uczynić i po
cepcja ery mesjańskiej bez mesjasza  w teorii to przychodzi Mesjasz [Bloch 2007: 200-201].
tej mesjanizm ogranicza się do zaprzestania Interpretując myśl Scholema można stwierdzić,
ciemiężenia państwa Izrael. Można to rozumieć że do obiecanego Królestwa Pokoju jest bardzo
www.dyskurs.uni.opole.pl
61
Opioła  Mesjanizm polityczny. y
ródła zjawiska w teologii judaistycznej.
blisko, ludzkość swoimi działaniami cały czas dowskim mesjanizmie jest oczekiwanie. To
ociera się o nie, jednak mimo to jego ustanowie- właśnie oczekiwanie na mesjasza jest sensem
nie jest bardzo trudne. Potrzebny jest właśnie istnienia.
Mesjasz, jego szczęśliwe spojrzenie i szczęśliwa Przywództwo mesjasza w pismach jest niedo-
ręka, jak nazywa rzecz Ernst Bloch [Bloch 2007: określone. Po pierwsze jest to niespełniona
200; Lipszyc 2007: 206-207]. wizja absolutnej władzy nad światem. Po drugie
dotyczy odległej i mglistej przyszłości, epoki
mesjanicznej, której nastanie oznaczać będzie
 kres czasu ,  SÄ…d Ostateczny albo budowÄ™
Zdecydowanie
nowego, idealnego Å‚adu. Po trzecie, nie znamy
lepiej będzie
żadnych dokładnych cech, którymi można by
uznać mesjanizm
scharakteryzować mesjasza  jego władza bę-
polityczny, jak chcą dzie wynikać z właściwości nadprzyrodzonych,
z boskości, a  lud boży pozna je po  owo-
ambasadorowie
cach . Aż do dwudziestego wieku, w wyniku
teologii politycznej,
sporów w tej kwestii, powstaje wiele odłamów
za  zsekularyzowane
judaizmu, m.in. nurty kabalistyczne w całej
pojęcie teologiczne
Europie czy frankizm w Rzeczpospolitej Obojga
Narodów, co osłabia świat żydowski w porów-
naniu ze średniowieczem [Galas 2000: 120-121].
W dwudziestym wieku następuje krystaliza-
Ta wielość mesjanizmów w judaizmie zmieniała cja odłamów religii na nurt uniwersalistyczny
się w czasie. W czasach królewskich długie pa- i ortodoksyjny.
nowanie dynastii króla Dawida ma być równo- Nurt uniwersalistyczny judaizmu podnosi kwe-
znaczne z nadejściem ery mesjańskiej. Jednak stię przyjścia ery mesjasza, jako czasu nadejścia
już po śmierci króla Salomona, w pismach pro- sprawiedliwości i pokoju dla wszystkich ludzi
roków mesjanizm staje się oczekiwaniem na na świecie. Sam mesjasz nie jest już identyfi-
przyjście króla  odnowiciela dynastii Dawida, kowany jako boska, czy półboska istota, ale
charyzmatycznego przywódcę, obdarzonego pozostaje ideą mówiącą o nadejściu  wyższego
ponadprzeciętnymi cechami [Czajkowski typu człowieka [Galas 2000: 124]. Następuje
2003: 93-94]. W średniowiecznej teologii odpersonalizowanie mesjanizmu.
judaistycznej wyodrębnił się nowy jego typ, Spomiędzy nurtów ortodoksyjnych najwięk-
tzw. mesjanizm racjonalny, którego głównym sze znaczenie w dwudziestym wieku zyskuje
reprezentantem był żydowski badacz Talmudu, chasydyzm. Chasydzi oraz członkowie innych
Majmonides (Mosze ben Majmon). Krytykuje ruchów ortodoksyjnych wierzą, że nadejście
on apokaliptyczność wizji biblijnych proroków mesjasza jest bliskie. Najbardziej wpływowy
i ich interpretatorów, twierdzi, że nadejście me- przywódca chasydów dwudziestego wieku, ra-
sjasza nie zmieni świata, a jedynie przyniesie bin Menachem Mendel Schneerson, ogłosił się
wyzwolenie polityczne i ekonomiczne [Kleszcz w latach dziewięćdziesiątych mesjaszem [Galas
1997: 95-96]. Niezmiennym elementem w ży- 2000: 129-130].
Dyskurs, nr 5 (2007)
62
Konteksty
Konkludując, można pokusić się o pewną klasy- Mesjanizm polityczny odwraca tę relację, mó-
fikację poglądów myśli judaistycznej na mesja- wiąc:  ponieważ my dostąpiliśmy objawienia
nizm. Otrzymujemy cztery główne nurty: i doznajemy prześladowania, jesteśmy wybrani,
1. Oczekiwanie na mesjasza, potomka dyna- aby wyzwolić siebie i inne społeczności z ucisku .
stii Dawida, który będzie potężnym władcą, Dominuje więc w mesjanizmie politycznym
namaszczonym przez Boga i wyzwoli naród charakter uniwersalistyczny. De facto nie miało
Izraela z ucisku i prześladowań. W mody- to nigdy miejsca w praktyce, ale zakorzeniało
fikacjach tej teorii mesjasz może nie mieć się silnie w umysłach, dzięki nośności takiego
królewskiego rodowodu, będzie pocho- poglądu:  bo jeżeli jestem prześladowany, to
dził spośród zwykłych ludzi, ale zostanie mesjanizm daje mi siłę, pokazuje sens mego
przez Boga obdarzony ponadprzeciętnymi cierpienia, uszlachetnia mnie .
zdolnościami.
2. Mesjasz przybędzie, ale nie po to, aby doko-
IZRAELSKA SPECYFIKA
nać politycznego wyzwolenia Izraela, lecz Stąd mesjanizm polityczny w wydaniu izrael-
aby dokończyć odnowę moralną Żydów i za- skim ma swoją specyfikę. Wyjątkowość ową
prowadzić na świecie pokój. zawdzięcza roli religii judaistycznej. Judaizm
3. Mesjasz nie objawi siÄ™ jako osoba, ale nastÄ…pi jako religia mononarodowa musi silnie oddzia-
nastanie nowej ery na świecie  ery pokoju ływać na życie polityczne i społeczne. Postulaty
między wszystkimi ludz
mi oraz wykształ- syjonistów XIX i XX wiecznych: utworzenie
cenie się  nowego człowieka , w którym to państwa Izrael i zjednoczenie Diaspory, były
umieszczony jest pierwiastek mesjański. mocno krytykowane w łonie samego ugrupo-
4. Mesjaszem jest każdy człowiek, który to wania. Ortodoksyjni Żydzi nie chcieli pozwolić
sobie uświadomi i dzięki czemu kontynu- na powrót do Palestyny. Zapowiadany w pis-
uje nieprzerwaną walkę o odnowę moralną mach powrót do Ziemi Obiecanej miał być
i pokój. dziełem mesjasza, dlatego żadna z organizacji
politycznych nie mogła uzurpować sobie prawa
Najważniejszym spostrzeżeniem płynącym do takich haseł [Tessler 1994: 49]. Podobnie,
z powyższych rozważań jest dostrzeżenie roz- pomimo wielu prób, nie udało się Izraelowi do
dz
więku pomiędzy ideą mesjanizmu politycz- tej pory uchwalić Konstytucji jako jednolitego
nego, a z
ródłami w teologii judaistycznej. Otóż aktu prawnego, ponieważ kłóci się on z zasadą
najsilniejszym prądem w mesjanizmie żydow- zwierzchności prawa boskiego. Podstawą prawa
skim jest przekonanie, że mesjasz przybędzie, żydowskiego jest Tora, a w drugiej kolejności
aby wyzwolić naród Izraela, to co się stanie komentarz do niej: Talmud. Skoro święte księgi
z wyznawcami innych religii ma znaczenie dru- biblii są nadrzędne w stosunku do prawa cywil-
gorzędne (poza nurtem uniwersalistycznym, nego, mesjanizm jest i będzie obecny w życiu
który dopuszcza ingerencję mesjasza rozumianą społecznym Izraela.
globalnie). Ma to ścisły związek z partykular- Głęboko zakorzeniony mesjański charakter wie-
nym rozumieniem Boga w judaizmie, który rzeń Żydów warunkuje nie tylko ich przekona-
jest Bogiem Izraela, przez co naród żydowski nie o wyjątkowości, ale także syndrom zupełnie
jest narodem wybranym [Unterman 2002: 27]. odwrotny. Jest to pewien szczególny rodzaj na-
www.dyskurs.uni.opole.pl
63
Opioła  Mesjanizm polityczny. y
ródła zjawiska w teologii judaistycznej.
rodowego kompleksu niższości. Isaiah Berlin proces. Osłabiona wiara zdejmowała blokadę
nazywa go garbem, a jego początków upatruje działania, jaką było oczekiwanie i cierpliwe zno-
w oświeceniu. Przywołując Lewisa Namiera, szenie cierpień. Ponieważ mesjasz nie chciał
który porównuje wpływ oświecenia na diasporę przyjść, należało mu pomóc. Wtedy też teorie
żydowską do oddziaływania Słońca na bryłę lo- o mesjaszu jako idei, a nie istocie, zaczęły zdo-
dowcową, Berlin próbuje przekonać, że masowa bywać coraz szerszą popularność. Powstanie
asymilacja Żydów była procesem nieodwracal- państwa Izrael poprzedziła tragedia holocaustu.
nym, doktryna syjonizmu mogła go jedynie Z narodu walczącego o własny kraj, Żydzi sta-
zahamować [Berlin 1983: 481]. Począwszy od li się podmiotem masowego morderstwa. Ci,
oświecenia Żydzi rozpoczęli próbę wtopienia się którym udało się uciec, zostawali uchodz
cami,
w społeczeństwa państw narodowych:  Służyli trafiali najczęściej do USA. Nikt nie wiedział jak
społeczeństwom, w których żyli, w najrozma- rozwiązać problem ludzi, których  wrogowie
itszym charakterze i często z większym odda- umieszczają w obozach śmierci, a przyjaciele
niem niż rdzenni mieszkańcy danych krajów. internują [Arendt 1983: 502].
Wielu z nich dokładało wszelkich możliwych Mesjanizm był obecny także w życiu obywa-
starań, by zaadaptować i dostosować, świado- teli niepodległego państwa Izrael. Zachodni
mie lub nie, do różnych społeczności i insty- Żydzi uchodząc w czasie wojny z Europy do
tucji. Niektórzy w bólu i trwodze wychodzili USA utworzyli tam silną diasporę, natomiast do
wprost ze skóry, by tylko uniknąć wszystkiego, Izraela w pierwszym etapie trafili głównie Żydzi
co mogłoby przeszkadzać otoczeniu, często z Europy Wschodniej. Dopiero podczas pią-
zniżając głos aż do szeptu [Berlin 1983: 484]. tej aliji do Izraela zaczęli przybywać uchodz
cy
Głęboko zakorzeniony w społeczeństwach od z Niemiec. Żydzi z Europy Wschodniej, Polski,
czasów starożytnych antysemityzm nie dał się Rosji, Rumunii, byli nie tyle gorzej wykształceni,
łatwo wykorzenić, Żydzi nie byli postrzegani co pozbawieni przebywania w mainstreamie
tak jak chcieli być, ale tak jak widzieli ich inni. myśli społecznej i politycznej, który na prze-
Świadomość, że mimo otwarcia się Żydów na łomie XIX i XX wieku kształtował się przede
społeczności lokalne nie powodowała takiego wszystkim w Rzeszy Niemieckiej. Być może
samego otwarcia tych społeczności, spowo- dlatego w Izraelu niemożliwe było utworzenie
dowała wykształcenie się nowych wzorów za- państwa świeckiego.
chowań. U z
ródeł tych zachowań leżała obawa Nowa sytuacja polityczna w Izraelu może złamać
przed odrzuceniem i dyskryminacją [Berlin dominację środowisk religijnych. Utworzona
1983: 494-496]. Zgodnie jednak z naukÄ… pisma, w listopadzie 2005 roku przez Ariela Szarona
Żydzi cierpieli pokornie prześladowania, czeka- Kadima (z hebrajskiego Naprzód) pokazała, że
jąc na przyjście oczekiwanego mesjasza. idea utworzenia systemu politycznego na wzór
Około sto lat póz
niej zaczął rodzić się syjo- zachodni jest możliwa. Realizację trudnego
nizm, który był wyrazem nowych dążeń ludu w warunkach Izraela programu mogą zapewnić
Izraela. Pierwszym warunkiem, pozwalającym nazwiska, które uczestniczą w bądz
wspiera-
na zrodzenie się syjonizmu była postępująca ją działania partii, jak Ariel Sharon, Shimon
sekularyzacja. Aktywne włączenie się Żydów Peres, Yossi Beilin czy Ehud Olmert. To nie
do oświeceniowej dyskusji przyspieszyło ten tylko szanowani obywatele Izraela, ale także
Dyskurs, nr 5 (2007)
64
Konteksty
ludzie otwarci w sprawach społecznych i oby- realizację pokojowego planu Sharona. Punktem
czajowych. Sharon prawdopodobnie nie włączy zwrotnym w nowożytnej historii Izraela może
się już aktywnie w działalność transformacji się okazać  o ile do tego dojdzie  uchwalenie
(z powodu śpiączki poudarowej), pozostanie konstytucji jako jednolitego aktu prawnego, co
jednak pewnym symbolem programu Kadimy, jest jednym z głównych punktów programu
która powstała głównie po to, aby umożliwić Kadimy.
ABSTRACT
Political messianism. Sources of the phenomenon in Judaism Theology.
Messianism has been a crucial element of all great religions. With the crisis of a religious coun-
try, Messianism has started to grow into the political culture of the Western countries. An at-
tempt to define Messianism is difficult since it is considered to be a set of beliefs, an idea and a
myth as well. Messianism arises with the occurring of a Messiah  a charismatic leader. Messi-
anism has been transferred into politics from theology. Very strong emotional sphere in politics
favours the occurrence of Messianic movements. Judaism is one of the great religions in which
the Messianic element has been particularly dominating. In Judaism Theology there have been
a dozen or so different concepts of Messianism. Thus political messianism from Israeli point of
view has got its own character  Judaism as a religion of one nation affects intensively social
life. Living in dispersal Jews started to assimilate with the societies they lived in. However, the
expectation for the Messiah, deeply rooted in Israeli nation, caused the rise of inferiority com-
plex and consequently the rising of the Zionist movement. Zionism tenet did not correspond
with the traditionally understood Messianism but it was the result of the secularization process.
Israel, a country born after World War II, was not a secular country since during first alija the
Jews coming to Israel from Eastern Europe were not  absorbed by the enlightenment trend.

Li t er at ur a cyt owana:
" H. Arendt [1983], My uchodz
cy,  Znak , nr 2-3.
" M. Baigent, R. Leigh, H. Lincoln [2006], Testament Mesjasza, Warszawa.
" W. Benjamin [1996], O pojęciu historii, z
ródło: http://members.chello.pl/a.strzebski/teksty/Benjamin01.pdf.
" I. Berlin [1983], Żydzi  od zniewolenia do emancypacji,  Znak , nr 2-3.
" E. Bloch [2007], Szczęśliwa ręka,  Krytyka Polityczna , nr 13.
" M. Czajkowski [2003], Co nas łączy? ABC relacji chrześcijańsko-żydowskich, Warszawa.
" M. Galas [2000], Mesjanizm we współczesnym judaizmie: pomiędzy uniwersalizmem
a partykularyzmem, (w:) S. Budzik, Z. Kijas (red.), Uniwersalizm chrześcijaństwa
a pluralizm religii. Materiały z sympozjum Tarnów-Kraków 14-15.04.1999, Tarnów.
www.dyskurs.uni.opole.pl
65
Opioła  Mesjanizm polityczny. y
ródła zjawiska w teologii judaistycznej.
" M. Janion [2004], Trudna klasa w ciężkiej szkole, przedmowa do: J. Tokarska-Bakir, Rzeczy mgliste, Sejny.
" L. Kleszcz [1997], Filozofia i utopia. Platon, Biblia, Nietzsche, Wrocław.
" B. Kos, M. Krych [1983], Kabbała żywa,  Znak , nr 2-3.
" A. Lipszyc [2007], TrochÄ™ inaczej,  Krytyka Polityczna , nr 13.
" H. Marcuje [1991], Człowiek jednowymiarowy, Warszawa.
" A. Mello [2003], Judaizm, Kraków.
" R.S. Robins, J.M. Post [1999], Paranoja polityczna, Warszawa.
" D. Rops [1952], Od Abrahama do Chrystusa, Warszawa.
" C. Schmitt [2000], Teologia polityczna i inne pisma, Kraków.
" M. Szostak [2001], Sekty destrukcyjne. Studium metodologiczno-kryminalistyczne, Kraków.
" M. Tessler [1994], A history of the Israely-Palestinian conflict, Bloomington-Indianapolis.
" A. Unterman [2002], Żydzi. Wiara i życie, Warszawa.
" L. Wiśniewska-Rutkowska [2004], Mesjanizm Jerzego Brauna, Kielce.
Dyskurs, nr 5 (2007)
66