3071579752

KWARTALNIK

POLONICUM

Zofia Zielińska

Rozbiory Polski

Wykład o genezie rozbiorów Rzeczypospolitej historycy zaczynają zazwyczaj od wielkiej wojny północnej (1700-1721), w którą wciągnął państwo jego nowy władca — August Ił z saskiej dynastii Wettynów. Ujawniona wówczas bardzo poważna słabość Polski miała korzenie starsze - sięgały one wyniszczenia w toku wcześniejszych wojen, toczonych od potowy XVII wieku (powstanie kozackie, „potop" szwedzki, wojny z Moskwą i Turcją).

Osłabienie państwa polskiego w pełni potrafił wykorzystać główny zwycięzca wielkiej wojny północnej, car Piotr I, który w ciągu kilkunastu lat konsekwentnie podporządkowywał Rzeczpospolitą rosyjskiej hegemonii. Za niewątpliwy znak fitktycznego zejścia Polski na pozycję rosyjskiego protektoratu możemy uznać sejm niemy z 1717 roku, z jego redukcją liczby wojska oraz zatwierdzeniem efektów carskiej mediacji między Augustem 11 i zbuntowanym przeciw niemu w konfederacji tarnogrodzkiej szlacheckim narodem (1715-1716). Jeszcze bardziej spektakularny dowód niesuwerenności państwa stanowiło przedostatnie bezkrólewie. 12,5 tys. elektorów wybrało w 1733 r. Stanisława Leszczyńskiego, ale to nie on panował przez następne lata. Do Rzeczypospolitej wkroczyło bowiem 30 tysięcy Rosjan, którzy najpierw wymusili elekcję antykróla Augusta III Wettyna, wybranego przez bliżej nieznaną liczbę osób otoczonych przez rosyjskie wojsko, następnie zaś w dwuletniej wojnie pokonali szlacheckie pospolite ruszenie, broniące majestatu Leszczyńskiego. To praktyczne doświadczenie fikcji wolności legło u podstaw powszechnego zrozumienia, że państwo trzeba wzmocnić, przede wszystkim przez powiększenie liczebne armii (aukcję wojska). Walka o to toczyła się zwłaszcza na sejmach lat czterdziestych XVIII w. pod przywództwem, cieszącego się poparciem, sasko-polskiego dworu stronnictwa Czartoryskich i Poniatowskich, zwanego „Familią”. Po drugiej stronie barykady stało stronnictwo Potockich. Także i oni zdawali sobie sprawę z potrzeby zmodernizowania Rzeczypospolitej, ale nie chcieli, by udało się tego dokonać ich rywalom Czartoryskim, i by ci w ten sposób na długo utrwalili swą przywódczą pozycję w kraju. Zrównoważone siły obu ugrupowań stanowiły gwarancję inercji, bo Potoccy dzięki liberum veto byli w stanie unicestwiać sejmy, na których dwór i Czartoryscy forsowali aukcję wojska. Nad tym niszczycielskim działaniem czuwali ościenni strażnicy polskiej słabości — przede wszystkim Rosja i Prusy.

Oba te państwa były żywotnie zainteresowane niedopuszczeniem do aukcji wojska i reform politycznych. Prusy dlatego, że dążąc do przyrostu terytorialnego, patrzyły na słabą Rzeczpospolitą jako na swój potencjalny łup. Rosja zdobyczą tą już de facto dysponowała, a w odrodzeniu polskiego państwa widziała groźbę

When exp!aining the genesis of the Partitions, historians commonly begin with the Great Northern War (1700-1721), into which Poland was drawn by Augustus II, its new monarch from the Wettin dynasty of Saxony. But the weakened State of the country which became evident at that time is rooted in its earlier history, reaching back to the damage and despoliation caused by wars foughr by Poland from the mid-17^lh century on-ward: the Cossack rebellion, the Swedish “Deluge”, and the Mus-covite and Turkish wars.

Tsar Peter I, rhe chief victor of rhe Great Northern War, took fuli advantage of the vulncrability of the Poiish State and in the following years systematically subordinated Poland to Russian hegemony. The Mute Seym of 1717 is a elear mark of Poland s descent to the position of a Russian protectorate; during its con-vocation, the army was reduced and the results of the tsar’s me-diation between King Augustus II and his country, then led by the rebellious nobility United in the Tarnogród Confederation (1715-1716), were enfbrced. The last but one interregnum con-stituted an even morę vivid example of the unmistakable subjec-tion of the State. In 1733, 12.5 thousand electors appointed Stanisław Leszczyński to be the new monarch; but it was not him who ruled in the following period. An army of 30 thousand Rus-sians entered the lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth and fotced the election of the antiking Augustus III Wettin, cho-sen under duress by an unknown number of electors rounded up by rhe Russian soldiers. Then, in a two-year war, the Russians defeated the army gathered by a mass levy of the nobility, which attempted to defend Leszczyński^ sovereignty. The generał re-alization that the State must be strengthened, abovc all by means of enlarging the army, was founded precisely on this experience of fictirious independence. The sessions of the Seym in the 1740s witnessed continuing struggles to this effect. The relormist move-ment was headed by the Czartoryski-Poniatowski faction known as "the Family”, which enjoyed the favour of the Polish-Saxon court. In opposition to them stood the Potocki party. Its mem-bers were similarly aware of the need to modernise the Commonwealth, but were very unhappy with the idea of their rivals succeeding at this, as it would have established, perhaps perma-nently, the Czartoryski party in the leading position in the country. The lorces were even, which ensured that the law-giving body remained in a State of complete inertia: due to the institution of the liberum neto, which guarantced cvery noblcman the right to invalidate a convocation of the Seym, the Potocki faction was able to annul those sessions at which the court and rhe Czartoryski faction tried to pass a bill enlarging the army. These de-