3071579756

KWARTALNIK

POLONICUM

Zofia Zielińska

Rozbiory Polski

w tym także swego ambasadora Nikołaja Repnina, który odradzał rozwiązanie siłowe, ręczył za dobrą wolę króla i był gotów wraz z nim powoli wypracować satysfakcjonujące obie strony uregulowania w kwestii wyznaniowej.

Wobec oporu króla i Czartoryskich w sprawie natychmiastowego rozwiązania problemu dysydenckiego, Katarzyna od 1766 r. forsowała już nie tylko tolerancję, ale także niespotykane w ówczesnej Europie równouprawnienie polityczne innowierców. Po rozczarowaniu do „Familii” i Stanisława Augusta (którego jednak, po daniu mu nauczki, zdecydowana była utrzymać na tronie), w niekatolikach upatrywała posłuszne narzędzie rosyjskiej woli w Polsce. Współdziałając z przywróconym do życia politycznego obozem Potockich (z ich pomocą chciała przeciwważyć siłę polityczną króla i „Familii”), a naprawdę z pomocą ponad 30 tys. rosyjskiego wojska, które w 1767 r. wkroczyło do Rzeczypospolitej, imperatorowa w larach 1767-1768 narzuciła Polsce gwarancję ustrojową (bez zgody Rosji Rzeczpospolita nie miała odtąd prawa dokonywać żadnych reform) oraz równouprawnienie polityczne dysydentów. Wymuszono je siłą, m.in. porywając z sejmującej Warszawy i wywożąc na pięcioletnią niewolę do Rosji kilku opornych parlamentarzystów i biskupów. Uzyskana tymi metodami pacyfikacja okazała się pozorna, czego dowiódł wielki społeczny wybuch — konfederacja barska. Jej bezpośrednim skutkiem stała się wojna rosyjsko-turecka („wojna polska” - 1768-1774), której przebieg doprowadził do powstania w początkach lat 70-tych koniunktury rozbiorowej.

Wybuch wojny wschodniej w październiku 1768 r. władca Prus Fryderyk II powitał z nadzieją. Kłopoty Rosji oznaczały bowiem szansę, że przystanie ona wreszcie na propozycję podzielenia się swym polskim protektoratem. Traktat przymierza z 1764 r. zmuszał ponadto Prusy do płacenia napadniętej przez Portę Rosji pokaźnych subsydiów, nad czym nader oszczędny Fłohenzollern dodatkowo bolał. Jednak zgłoszona przez Fryderyka II w lutym 1769 r. oferta rozbioru Polski została w Petersburgu zdecydowanie odrzucona.

Odnoszone przez wojska Katarzyny II od tegoż roku sukcesy wojskowe nad Turcją mocno zaniepokoiły także drugie mocarstwo ościenne Polski — Austrię, tym bardziej, że Rosja, formułując warunki przyszłego pokoju, zaczęła zgłaszać pretensje do Mołdawii i Wołoszczyzny, traktowanych przez Wiedeń jako naturalny teren swojej ekspansji. Po to, by wywrzeć nacisk na Petersburg, władcy Prus i Austrii - od czasu zagarnięcia Śląska przez Fryderyka II, śmiertelni wrogowie — dwukrotnie się spotkali (w sierpniu 1769 r. w Nysie i we wrześniu 1770 w Nowym Mieście na Morawach), a od lutego 1771 r. Józef II rozpoczął subsidies to Russia when it came under artack from the Ottoman Porte, and the Hohenzollern monarch, a singutarly tight-fisted man, was very displeased with this additional expense. But the offer of implementing the partition of Połand, put forward by Frederick II in February 1769, was decisively rejected by St. Petersburg.

A series of military successes by Catherine’s troops over Tur-key, which began in the same year, seriously perturbed Austria, the other superpower ncighbouring Połand; the morę so sińce Russia, in formulating the conditions of the futurę peace trcaty, began to put forward territorial demands rcgarding Moidavia and Wallachia, lands viewed by Vicnna as its natural gtound for expansion. In order to pressurise St. Petersburg, the monarchs of Prussia and Austria - mortal enemies sińce the annexation of Silesia by Frederick II - arranged to meet, not once, but twice: in August 1769 in Nysa and then in September 1770 in Nove Myasto in Moravia; then, starring in February 1771, Joseph II began an anti-Russian war demonstration in the Balkans. The aim of this action was to convince Catherine that he was deter-mined not to allow Russia to settle in that territory. And it was precisely this conflict between the superpowers that laid the firm basis for the partition of Połand; in his proposal for dividing Połand, about which he was trying to persuade Catherine, Frederick II of Prussia saw the best method of not onły satisfying his own demands, but also allaying the hegemonie aspirations of Russia and putting an end to Russia's conflict with Austria.

Neverrheless, not Prussia, but Russia was to give the finał decision whether the partition would take place or not. It has to be dearly stated at this point that today we do not have a certain answer (that is founded on teliable documental evidence) to the question why or when the decision on partitioning Połand was finally taken in St. Petersburg, or why Russia agreed to Prussian proposals it had vehemently rejected earlier. This uncertainty is due to the fact that access to archival materials in Russia is still deliberately being madę so diflicult that the whole issue remains unresearched; this situation is in sharp contrast to that of Austria and Prussia, where the archives have been opened, and the ac-tions of their monarchs on the eve of the partition have been analyzed in depth by historians, especially by Adolf Beer, Albert Sorel and Gustav Bertold Volz. Russian historiography, however, keeps repeating the thesis, propounded already by Catherine II’s propagandists, that Russia did not really want to partition Po-land, but was forced into doing so by Prussian pressure and Aus-trian hosrility. This thesis cannot stand up to criticism. The jus-tification for the partition found in the relevant Russo-Prussian