3702672110

Między literaturą a polityką. Rozprawy i szkice z życia literackiego XX wieku cyjnym - w tych hiperparszywych czasach tchórzostwa i duchowej nędzy, wśród duszących wszystko kompromisów”¹.

W pierwszych latach niepodległej Polski procesy, o których mowa w tym cytacie, nie uwidoczniły się jeszcze dostatecznie, a bezpośrednie zaangażowanie polityczne pisarzy nie stanowiło zjawiska tak powszechnego, jak kilka czy kilkanaście lat później, w okresie, do którego odnoszą się słowa Tadeusza Brezy wspominającego lata trzydzieste: „Pokolenie moje było na wskroś polityczne”². Niemniej w pierwszych dziesięcioleciach niepodległej Polski powstały trzy ważne powieści, prezentujące różne reakcje polskich pisarzy na aktualne problemy współczesności - trzy dzieła mogące służyć jako przykłady różnego pojmowania miejsca literatury w najważniejszym konflikcie społecznym tamtych lat.

Jedno z tych dzieł wyrosło z przeszłości. Tradycjami tkwiło w romantyzmie i solidaryzmie pozytywistycznym. Zawierało wiarę w ludzką szlachetność, w naturalną skłonność człowieka do czynienia dobra oraz przekonanie o skuteczności wstrząsania ludzkimi sumieniami. Konstrukcją bohatera i sposobem oddziaływania na czytelnika przedstawiało tendencje przeszłości, dobrze znane w szerokim nurcie obywatelskiej literatury polskiej XIX wieku. Prezentowało „wysokie ideały”, nawiązując do najpiękniejszych kart polskiej tradycji literackiej. Powoływało do życia bohatera, w konfrontacji z którym ujawniała się małość innych postaci, demoralizacja otoczenia, a także ograniczenie ideowe prezentowanych środowisk społecznych.

Drugie z zapowiedzianych dzieł wyrastało z innej gleby. Nie dorównywało poprzedniemu żarliwością ideową i napięciem emocjonalnym. Miało wszakże przewagę w zakresie politycznego myślenia, rozumienia zasad nowoczesnego mechanizmu sprawowania władzy politycznej. Było wolne od sentymentalnych złudzeń obecnych w pierwszym utworze. Próbowało ukazać rzeczywistą dialektykę układu politycznego realizującego się, na przekór sentymentalnym złudzeniom, w niepodległym państwie polskim.

Trzecie dzieło należało do przyszłości. Zapowiadało radykalne rozwiązanie palących problemów społecznych współczesności. Ukazywało inne (niż poprzednie utwory) siły społeczne jako zwycięskie i decydujące. Wyrażało dezaprobatę dla zastanego porządku. Zwiastowało jego obalenie. Przynosiło zapowiedź innego, nowego ładu.

Autorzy wspomnianych powieści należeli do trzech kolejnych generacji. Pierwszy z nich urodził się w latach sześćdziesiątych XIX wieku, drugi - dwadzieścia lat później, trzeci - u progu nowego stulecia. Autor pierwszego utworu należał więc do pokolenia, które w niewoli narodowej śniło o Polsce niepodległej i było skłonne idealizować ją i własny naród w swoich marzeniach. Podtrzymywało tradycje narodowe, pogłębiało uczucia patriotyczne i przekazywało, odziedziczoną po romantyzmie, szczególną wrażliwość na przejawy społecznej niesprawiedliwości. Pisarz ten, na krótko przed śmiercią, po upływie zaledwie kilku lat niepodległości w swym

10

1

   S.I. Witkiewicz, Jedyne wyjście, Warszawa 1969, s. 14.

2

   T. Breza, Notatnik literacki, Warszawa 1969, s. 14.