32,33 2

Teorie literatury XX wieku

Zwrot etyczno--polityczny

Teoria

kulturowa

czy po prostu - teorii jako „literatury”⁴⁵. Zwrot etyczno-polityczny wynikał z coraz częściej manifestowanych przez badaczy literatury przekonań o niemożliwości oddzielenia zarówno tekstu literackiego, jak i praktyk interpretacji oraz -wreszcie - samej teorii od uwikłań moralnych i ideologicznych⁴³. A jeszcze inaczej - o koniecznym uzależnieniu każdego aktu tworzenia i czytania/interpretowania literatury od szerokiego kontekstu historyezno-społeczno-kulturowego, w którym ów akt się dokonuje. Wszystkie te zjawiska złożyły się na aktualną postać teorii literatury, którą najogólniej możemy określić mianem teorii kulturowej. Jest to teoria, w ramach której, niejako wbrew jej nazwie, na plan pierwszy wychodzi nie tyle teoretyzowanie, ile rozmaite praktyki interpretacji uruchamiające zróżnicowane konteksty kulturowe, w jakich uczestniczy tekst literacki.

Interpretacja ponad teorią

Opisane powyżej przemiany w rozumieniu zadań teorii literatury, które pojawiły się w wyniku przełomu poststrukturalistycznego, przyczyniły się również do bardzo wyraźnego przesunięcia zainteresowań literaturoznawców od teorii do praktyki, a więc - do interpretacji literatury⁴⁴, która uznawana jest obecnie za absolutnie najważniejszą powinność literaturoznawców. Obserwatorzy dziejów teorii literatury w ubiegłym wieku zauważają również, że o ile zwłaszcza w pierwszej połowie XX wieku dominowała tendencja analityczno-naukowa, o tyle począwszy od końca lat sześćdziesiątych, wraz z pojawieniem się post-strukturalizmu, daje się dostrzec coraz większe wpływy tendencji interpretacyj-no-hermeneutycznych. Niektórzy nawet twierdzą, że o ile wiek XX był wiekiem, w którym dominowała teoria, to wiek XXI stanie się po prostu wiekiem interpretacji.

W stronę interpretacji

Próbując na swój sposób uporządkować najważniejsze dokonania ubiegłego stulecia w teorii literatury, jeden z badaczy amerykańskich stwierdził dość apodyktycznie, że w XX wieku mieliśmy właściwie do czynienia z dwiema najbardziej wyrazistymi i li-

⁴¹ Zob. A. Burzyńska, Kariera narracji. O zwrocie narratywistycznym w humanistyce, [w:] Narracja i tożsamość (II). Antropologiczne problemy literatury, red. W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2004. Zob. także: M. Kreiswirth, Mere/y Tel/ing Stories?Narrative and Know/edge in the Humań Sciences, „Poetics Today” 2000, t. 21, nr 2, i K. Rosner, Narracja, tożsamość i czas, Kraków 2003.

⁴³ Zob. na ten temat zwłaszcza J. Fekete, Life after Postmodem: The Ethical Tum, London 1979, oraz M.P. Markowski, Zwrot etyczny w badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 2000, z. 1, A. Burzyńska, Krajobraz po dekonstrukcji, cz. 1: Etyka dekonstrukcji, „Ruch Literacki" 1995, z. i.oraz idem. Krajobraz po dekonstrukcji, cl. 2: W stronf polityki, „Ruch Literacki" 1995, z. 2, a także: idem, Odmetajizyki do etyki,„Teksty Dnigie”2002,z. 1-2 (numer tematyczny Po-cty-ka, w całości poświęcony zwrotowi etycznemu w badaniach literackich).

⁴⁴ Mówi się często także o jeszcze jednym zwrocie, którego doświadcza najnowsza wiedza o literaturze, a który nazywa się „zwrotem interpretacyjnym" - zob. np. The lnterpretative Dsrn: Philosophy, Science, Culture, red. D.R. Ililcy, J.F. Boliman, R. Schusterman, Ithaea 1991.

czącymi się orientacjami - ze strukturalizmem, który stal się swego rodzaju „symbolem” podejścia naukowego („paradygmatu naukowego”), i z dekonstrukcjonizmem, który opowiadał się zdecydowanie po stronie praktyk czytania („paradygmat interpretacyjny”). Przekonywał on również, że to dekonstrukcja Jacques’a Derridy i deki tnstrukcjonizm amerykański poprowadziły wiedzę o literaturze w stronę interpretacji, jednocześnie spowodowały rozluźnienie rygorów teoretycznych. Zwłaszcza zaś przyczyniły się do odrzucenia ideału „poprawnej” interpretacji i kryteriów ograni-i zających praktyki czytania literatury¹⁵.

Jeśli jednak uznać, że najważniejszą powinnością literaturoznawców w cza-auch obecnych nie jest tworzenie teoretycznych modeli, ale właśnie interpretowanie literatury, to trzeba jeszcze zapytać, co właściwie kryje się obecnie pod słowem „interpretacja”. Jak rozumieć jej zadania? Jak określić granice i możliwości? Aby z kolei odpowiedzieć na te pytania, warto odwołać się do wspomnianego wcześnicj sporu o interpretację - polemiki, która miała miejsce w czasach nie tak odległych, bo na początku lat dziewięćdziesiątych. Do historii przeszła zwłaszcza wymiana poglądów Umberto Eco, Jonathana Cullera i Richarda Rortyego, którą warto w tym momencie w największym skrócie przywołać. Wszyscy trzej Kturali się bowiem nie tylko określić granice naszej ingerencji w tekst literacki, ali także odpowiedzieć na pytanie, co można robić dzisiaj z literaturą. Lub ina-i /ej: czy to, co nazywamy „praktyką”, jest interpretacją, nadinterpretacją czy po prostu używaniem literatury do dowolnie wybranych celów?

I Interpretować

Umbnto Eco prezentował tutaj stanowisko najbardziej konserwatywne i występował w roli zdecydowanego zwolennika ograniczeń swobód interpretacji, opowiadają! się przy tym za wprowadzeniem jasnych kryteriów poprawności odczytania tekstów literackich. Wymieniał trzy podstawowe źródła znaczenia litera-11• ■ > Intencję autora (intentio auctoris), intencję czytelnika (intentio lectoris) oraz łltlem iv dziełu (intentio operis) - z którymi należy uzgadniać rezultaty praktyk |ntn pretacji. W klasycznym sporze o interpretację - przypominał Eco - starano U pi mir wszystkim rozstrzygnąć, czy najważniejszym celem interpretacji jest ■liki V> te w tekście literackim tego, co zamierzał powiedzieć jego autor, czy też gnali to, co tekst mówi niezależnie od intencji autora. Jeśli zaś uznawano, że łtMi drugi pogląd jest słuszny, pytano dalej: czy to, co tekst przekazuje, odkrywamy, bit u ąi pod uwagę jego wewnętrzną strukturę semantyczną, czy też rckon-ItiilUjąi reguły kodu, który ją podbudował? Czy wreszcie - odkrywamy znaczenie i' I ilu, odwołując się do naszych własnych oczekiwań czy też konwencji czy-IhiiIii, które znamy⁴*? Zdaniem autora Imienia róży, dotychczas rozdzielano

uli |( Si uiflon, Poeticsdgainst llself: On tbr Sef-M(Jtruction ofMoilrrn Scirntific Criticism, 'MbA* ujKi), nr t,». iQ4~)oi. Wicu

i|i I¹ l',i o, Niullnterprelowanit tekstów, y.i{sJUaló)rty,.[, Cnllcr, Cli, Iłrookc Rosc, Htwpiftm/n I of> o/, sJuFlff/

Strukk • parać naukov dekona ■ parać interpn

Czym )i interpn

Polemll Cullera i Rorty'i

Ogranie

swobod

interpn

Trzy źró znaczę* litaratui wedtui)