3702672114

Między literaturą a polityką. Rozprawy i szkice z życia literackiego XX wieku

Zupełnie inne perspektywy ukazała trzecia z zapowiadanych powieści - Palę Paryż Brunona Jasieńskiego. Do jej polskiego wydania napisał przedmowę Kaden-Bandrowski. Miała ona też inną formę artystyczną. Powstała z doświadczeń pierwszych lat Polski niepodległej. Wśród nich było jedno niezwykle ważne, o którym pisarz wspominał w swej autobiografii:

Wyzwolenie przyszło z zewnątrz, w postaci nieoczekiwanego wstrząsu. Tym wstrząsem było krakowskie powstanie w 1923 roku. Zdobycie Krakowa przez uzbrojonych robotników, klęska pułku ułanów wezwanych dla uśmierzenia powstania, odmowa strzelania do robotników ze strony oddziału piechoty, bratanie się żołnierzy z powstańcami i przekazywanie im broni - wszystkie te wypadki, obfite w bohaterskie epizody walk ulicznych, wydawały się prologiem ogromnych zdarzeń.

Dwadzieścia cztery godziny przeżyte w mieście oczyszczonym od policji i wojska wstrząsnęły do fundamentów mój nieprzebudowany do końca świat. Kiedy następnego dnia na skutek zdrady przywódców socjaldemokratycznych robotnicy zostali rozbrojeni, a powstanie zlikwidowane, wyraźnie zrozumiałem, że walka się kończy, lecz zaczyna długa i konkretna walka uzbrojonych z rozbrojonymi i że miejsce jest w szeregach dziś zwyciężonych^{1 2}.

Takie przeżycia określiły rozwój twórczości Jasieńskiego po 1923 roku. Odszedł on wówczas od futuryzmu, zbliżył się do pozycji rewolucyjnego poety, a później jeszcze sięgnął po pióro prozaika w przeświadczeniu, że będzie to działalność skuteczniejsza:

Coraz ostrzej uwidoczniająca się potrzeba wzięcia aktywnego udziału w rozpalającej się wokoło walce, środkami nie do odparcia, zmusiła mnie porzucić wiersze i wziąć się do prozy. Rezultatem trzymiesięcznej pracy był pierwszy mój utwór prozatorski, powieść Palę Paryż?.

Te słowa z autobiografii pisarza zawierają pewną nieścisłość. Powieść Palę Paryż nie była jego pierwszym dziełem prozatorskim. W 1923 roku wydał we Lwowie Nogi Izoldy Morgan, utwór choćby dlatego interesujący, że poprzedzała go programowa przedmowa, w której pisarz przedstawił swój pogląd na istotę nowej powieści. Zaprezentowane tam założenia można odnaleźć również w kształcie artystycznym powieści Palę Paryż.

Powieść dziś - pisał wówczas Bruno Jasieński - musi przestać już być opowiadaniem o pewnych faktach. Droga ta jest z gruntu fałszywa i celowa tylko w stosunku do czytelników o bardzo prymitywnej organizacji wewnętrznej.

Powieść współczesna podaje konsumentowi pewne zasadnicze stany psychiczne, na podstawie których czytelnik konstruuje sobie szereg odpowiadających tym stanom faktów. Dlatego fabuła dla każdego czytelnika może się ułożyć inaczej i na tym polega jej niewyczerpane bogactwo³.

14

1

   B. Jasieński, Coś w rodzaju życiorysu, „Przegląd Kulturalny” 1956, nr 49.

2

   Tamże.

3

   B. Jasieński, Nogi Izoldy Morgan i inne utwory, Warszawa 1966, s. 17.