58,59 2

Teorie literatury XX wieku

Oswojenie

welowania różnic między jednostkami (między interpretowanym autorem a interpretującym, między chorym i analitykiem), gdyż inaczej nic byłoby możliwe rozumienie. Hermeneutyka jest więc możliwa tylko wtedy, gdy rozumienie jest „zawsze możliwym powrotem do źródła, przełamaniem wszelkiego dystansu, niczym nic zakłóconym oglądem, w którym sens jest zawsze obecny”⁴⁶. Owa pełna obecność sensu jest efektem tego, co w znacznie późniejszej teorii hermeneu-tycznej⁴⁷ otrzyma nazwę przy-swojenia lub o-swojenia. Rozumiem coś tylko dlatego, że czynię to czymś własnym, że oswajam tego czegoś obcość i umieszczam w granicach w pełni kontrolowanej przez siebie zrozumiałości. I właśnie dlatego Dilthey musi napisać: „Przesłanką objaśnienia [...] jest [...] doskonałe zrozumienie"⁴¹. Doskonałe, czyli pełne. Dokładnie tak samo rozumuje Freud:

Epifania

Kto przemierzył wąski jar i nagle dotarł na wzniesienie [...] gdzie otwiera się rozległy widok na wszystkie strony świata, ten może spocząć na chwilę i zastanowić się, dokąd najpierw skierować swe kroki. Podobnie dzieje się i z nami, gdy już mamy za sobą [...] objaśnienie marzenia sennego. Oto stoimy przed olśniewającym blaskiem momentalnego poznania⁴’.

W ten sposób Freud wpisuje się w opty m istyczn ą tradycję her-mcneutyczną: wedle niej a) sens istnieje przed aktem interpretacji (takie jest założenie Freuda: marzenie senne to twór sensowny), b) sama interpretacja jest wyłącznie narzędziem, drabiną, którą powinniśmy odrzucić, dotarłszy do celu (gdyż stanowi ona rewers pracy marzenia sennego, a ono samo jest podrzędne), oraz c) ostatecznym celem interpretacji jest przyswojenie, czyli uświadomienie sensu (jakim jest stłumione życzenie).

Sytuacja jednak nic jest tak oczywista, jak mogłoby się wydawać. Otóż w rozdziale siódmym Objaśniania marzeń sennych, zatytułowanym 0 psychologii proce-sów sennych, Freud pisze:

Mroczne

miejsce

ychoanalizy

wszystkie drogi, jakimi dotąd zdążaliśmy, wiodły nas ku światłu, ku wyjaśnieniu [a nawet „oświeceniu":Aujklarung\ i pełnemu zrozumieniu [zum vol-len Verstandnis\\ od chwili jednak gdy zawładnęło nami pragnienie głębszego wejrzenia w procesy psychiczne zachodzące w trakcie snu, wszystkie ścieżki, którymi zdążamy, będą nas wiodły w mroki⁵⁰.

Ten sam obraz mroku i ciemności, Dunkel, pojawia się kilkanaście stron dalej, gdzie Freud powiada, że na pytanie, czy każdy sen może zostać wyjaśniony, należy odpowiedzieć przecząco.

'* Knisnodębski, Rozumienie ludzkiego zach<nvania. Próby filozojuznego uzasadnienia nauk

humanistycznych i społecznych. Warszawa i<>84. •. 88-89.

⁴⁷ k>*/.ob. Hermeneutyka.

*' W, 1 )ilthcy, Uzupełnienia z rfkopisóto, (w:) idem, Pisma estetyczne, op cif.,». j 16.

’* S. Kreml, Objatmanie marzeń sennych, op. cif.,». 118,

Ibidem, a. 4 jo.

I Psychoanaliza

59

Nawet w wypadku doskonale objaśnionych marzeń sennych często trzeba zostawić jakieś mroczne miejsce [eine Stelle im Dunkel\, ponieważ w trakcie wykładania zauważa się, że bierze tam początek kłąb myśli [ein Knduel vom Traumgedankcn\> który opiera się rozwikłaniu, który jednak nie wniósł też żadnego dalszego wkładu do treści sennej. Jest to pępek snu [der Na bel des 7'raums], w którym dotyka on tego, co nieznane*¹.

Przypomnijmy, że główna teza Freuda dotycząca marzenia sennego (i głów-im teza psychoanalizy w badaniach literackich) oparta jest na kategorii rep re-t e n t a c j i i brzmi tak: sen (tekst) jest takim typem reprezentacji, w którym jaw-im t teść snu (Trauminhalt) reprezentuje treść utajoną, czyli myśl snu (Traumge-danie). Praca marzenia sennego polega na wytworzeniu myśli sennych (sens) j przekształceniu ich w treść snu (tekst). To właśnie przekształcenie, Umwand-łuny, Freud nazywa reprezentacją, Darstellung''¹. Relacja między tymi dwoma po-br.ii'iimmi snu jest analogiczna do relacji między oryginałem a przekładem, zakła-»l.t więc w oczywisty sposób semantyczną symetrię między myślą snu a jej tre-kią. inaczej nie byłoby bowiem mowy o oryginale i przekładzie. Jednak, z drugiej Wrony, Freud upiera się przy radykalnej asymetrii treści i myśli, która to asyme-IVIti jest warunkiem koniecznym pracy snu. Interpretacja jest w sensie ścisłym pili. /t.iłcanicm lub przywracaniem do kształtu wyjściowego pierwotnej myśli Irnncj, czyli - by ująć to w kategoriach literaturoznawczych - przechodzeniem n d jawnej warstwy tekstu do u tajonej lub od jawnych znaczeń nu piwnego sensu albo też - by użyć strukturalistycznej terminologii lingwi-■tyi /tu j od signifiants do signifits. W ten sposób hermeneutyka Freuda jest bytlarta: z jednej strony zmierza do epifanii sensu, skrytego za zasłoną tekstu Ulu, / drugiej strony jednak tej epifanii doświadczyć nie może, albowiem proces hieipiciacji jest tylko odwrotnością pracy marzenia sennego, które oparte jest na tleV. uk cniu. Sama interpretacja zaś jest dyskursem, który ma silnie autobiografie /iuczenie. Freud bowiem w Objaśnianiu marzeń sennych nieustannie opo-*<l i własną historię, własne sny, przedstawia ich wytłumaczenie - i w ten sposoh Ipd/i, /e me ma interpretacji, która nie byłaby zanurzona w życiu interpretato-, I .d |.»k kazały tekst, tak i każda interpretacja jest przebraną autobiografią.

i hrtypy i symbole

Pępek snu

Sen jako reprezentacji

Odksztatcan myśli sonnoj

Rozdarci*

Interpretacji 1 autobiogra

i/vt>ko stało się jasne, że doktryna Freuda poddaje się wielu interpretacjom, li efektem jest podział wewnątrz psychoanalitycznego obozu. Najwczcś-I i dl od swego mistrza Carl Gustavjung (1875-1961), który teorię nie-•inosi 1 przeniósł na grunt badań wyobrażeń zbiorowych, poszukując w dzic-

Roztam w p choanolityc nym obozie

*.441-

/ nąt" |*oWodu psychoanalizę można także rozumieć jako teorię reprezentacji - zob. M I* Markowi ki, () regreren/atji, |w:] Kulturowa teoria literatury. (Jlfrwnr gojfcia i grob/e-Mii, »• tl. M I*. Markowuki, K Nyc/, Ktaków )«><><»