3893820528

feriach prawa, przy granicach z innymi obszarami społeczeństwa światowego, a nie w istniejących centrach prawodawczych - parlamentach narodowych, globalnych instytucjach prawodawczych i porozumieniach międzyrządowych - to oznacza to jednocześnie, że tworzone są tam także normy mające wszelkie własności norm konstytucyjnych.

Nowe zjawiska globalnej jurydyzacji pozwalają również i na to, by procesy konstytucjonalizacji mogły rozgrywać się także poza instytucjami narodowymi i politycznymi. Nic oznacza to, że każdy obszar społeczeństwa tworzy obecnie normy konstytucyjne pod swoimi własnymi auspicjami. Tak jak globalna jury-dyzacja podobszarów społecznych zawsze stanowi połączenie w różnych proporcjach autonomicznego i hetcronomicznego tworzenia prawa, tak pojawienie się światowych konstytucji obywatelskich stanowi proces, na który mają zarówno wpływ czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne. System prawny zawsze jest w to uwikłany, ponieważ procesy te zachodzą jednocześnie w ramach danego podsystemu społecznego i na peryferiach prawa. A w mniejszym lub większym stopniu, polityka międzynarodowa odgrywa rolę w tworzeniu globalnych podkonstytucji, irytując je przez polityczne oddziaływania konstytucyjne. To, jak dokładnie wyglądają proporcje zewnętrznej konstytucjonalizacji politycznej i autonomicznej konstytucjonalizacji społecznej, stanowi koniec końców trudne pytanie normatywne i empiryczne, na które odpowiedź zależy od niepowtarzalnych uwarunkowań historycznych. Mimo że globalne prawo opiera się na swoich własnych zasobach, a organizacje międzynarodowe, organizacje pozarządowe, media, wielonarodowe grupy finansowe, globalne firmy prawnicze, stowarzyszenia zawodowe i światowe trybunały arbitrażowe popychają do przodu globalne procesy prawotwórcze, to jednak na autonomiczne tworzenie prawa ma wpływ proces powstawania odpowiednich konstytucji sektoro-

Można tu wreszcie dostrzec istotne zjawisko latcncji. Konstytucje obywatelskie nic będą tworzone za pomocą żadnego big bangu, spektakularnego aktu rewolucyjnego, dokonanego przez konstytuantę zgodnie z modelem amerykańskim lub francuskim. Globalne reżimy gospodarki, badań, zdrowia, edukacji czy zawodów nic dysponują także pojedynczym, wielkim tekstem o podstawowym znaczeniu, który zostałby skodyfikowany w specjalnym dokumencie konstytucyjnym. Konstytucje obywatelskie są raczej kształtowane w toku podskórnego, długotrwałego procesu ewolucji, w którym jurydyzacja sektorów społecznych przyczynia się do stopniowego rozwoju norm konstytucyjnych, gdzie jednak w dalszym ciągu pozostają zanurzone w całej masie norm prawnych. W państwach narodowych blask konstytucji politycznych jest tak oślepiający, że poszczególne konstytucje obszarów społecznych nic są dostrzegalne, a w najlepszym wypadku jawią się jako część konstytucji politycznych. Także w skali globalnej są one obecne w sposób latentny, są ukryte w sposób godny dostrzeżenia.

Jak to często się zdarza, także w tym wypadku wiele można nauczyć się na podstawie szczególnego przypadku Wielkiej Brytanii. Choć w kontynentalnej łń

Europie żywo kultywowany jest przesąd, jakoby Wielka Brytania w ogóle nie miała konstytucji albo w najlepszym wypadku jej konstytucja była słabo rozwinięta, to, w świetle analiz Diceya, istnienie konstytucyjnych cech polityki brytyjskiej i common law zostało wielokrotnie potwierdzone ponad wszelką wątpliwość. Jej istotne własności, dotyczące organizacji państwa i praw podstawowych, a zwłaszcza zapewnianego przez nią poziomu ochrony, są porównywalne z konstytucjami kontynentalnymi. Zasadnicze znaczenie ma instytucjonalizacja społeczna, a nie formalne istnienie konstytuanty, konstytucji jako dokumentu, norm uznanych za normy rangi konstytucyjnej czy sądu specjalizującego się w problemach konstytucyjnych. Mutatis mutandis dotyczy to również konstytucji społecznych w społeczeństwie globalnym. Aktualizacja latcncji elementów konstytucyjnych zakładałaby również normatywne odzwierciedlanie faktycznego toku konstytucjonalizacji i możność wpływania na jej kierunek.

V. PODSTAWOWE CECHY KONSTYTUCJI OBYWATELSKICH

PRZYKŁAD: KONSTYTUCJA CYFROWA

Jakie podstawowe warunki muszą zostać spełnione, aby możliwe było wykazanie, że w różnych globalnych obszarach istnieją elementy konstytucyjne? W istocie, konstytucje polityczne państwa narodowego mogą służyć za wielki model historyczny konstytucji obywatelskich. Zespół doświadczeń historycznych, obejmujący procedury, pojęcia, zasady i normy, może zostać obecnie wykorzystany na drodze analogii. Jednak analogie należy traktować z dużą ostrożnością, ponieważ mogą posuwać się zbyt daleko, nie biorąc pod uwagę istotnych własności zglobalizowanych sektorów społecznych.

Potwierdza się to już w przypadku ilościowego wymiaru konstytucjonalizacji. Jest on bardzo zmienny. Wcale nic jest powiedziane, że rozległa jurydyzacja, oplatająca wszystkie procesy polityczne gęstą siecią norm konstytucyjnych musi mieć miejsce również w przypadku konstytucji poszczególnych podobszarów społecznych - wystarczy tylko zastanowić się nad przykładami badań naukowych czy sztuki. Wiele z ich podstawowych zasad - epistemologii albo stylów artystycznych - opiera się wszelkiej konstytucjonalizacji, a tylko niewielką ich część - wolność prowadzenia badań czy wolność wypowiedzi artystycznych można ująć w formy prawne. W każdym przypadku niezbędne jest, jak to już powiedziano na początku niniejszych rozważań, dokonywanie jednocześnie ostrożnych uogólnień i przeformułowań zjawisk konstytucyjnych. Dokonywanie uogólnień oznacza oddzielanie pojęcia konstytucji od określonych własności systemu politycznego, zwłaszcza aparatu państwowego, a więc operację, która jest wyjątkowo delikatna ze względu na interpcnctrację wymiaru konstytucyjnego i politycznego. Pizeformułowanie jest rzeczą nic mniej delikatną, ponieważ osobliwo-