4265276245

202 WŁADIMIR TOPOROW

i śmierci, „tekstów zbawienia”), które opisują niezmiernie zagęszczoną rzeczywistość i zawsze niosą w sobie pierwiastek tragedii, podobnie jak tekst petersburski od Jeźdźca miedzianego do tragedii Kozlinnaja pieśń. Udział tych pierwiastków w tekście petersburskim, być może, najwyraźniej wyjaśnia różnicę między tematami „Petersburg w literaturze rosyjskiej” i „Tekst petersburski literatury rosyjskiej”. Chociaż jedność dążenia rzeczywiście warunkuje w znacznym stopniu monolityczność tekstu petersburskiego, nie ma jednak potrzeby zbytniego podkreślania jej znaczenia. W każdym wypadku tekst petersburski jest pojęciem względnym i zmieniającym swoją pojemność zależnie od celów, jakie się ma na uwadze podczas operacyjnego wykorzystania tego pojęcia ^1R. Warto natomiast zaznaczyć granice, wewnątrz których odwoływanie się do tekstu petersburskiego zachowuje swój sens. Są nim: teoretycznomno-gościowa suma cech charakterystycznych dla utworów składających się na substrat tekstu petersburskiego (wariant ekstensywny) i teoretycz-nomnogościowy iloczyn tych samych cech (wariant intensywny). Jedynie w tych granicach widocznie ma sens formowanie tekstu petersburskiego literatury rosyjskiej (należy jednak zauważyć, że w konkretnych wypadkach obie nakreślone granice mogą się przesuwać przy wprowadzaniu do gry nowych tekstów, podejrzanych o przynależność do tekstu petersburskiego).

Była już mowa o konkretnych tekstach literatury rosyjskiej, które występują w roli substratu w stosunku do tekstu petersburskiego. Zarazem celowe jest wskazanie na elementy substratu innego typu, odnoszące się do strefy przyrodniczej, materialnokulturalnej, duchowokul-turalnej i historycznej. Skład i charakter tych elementów jest określany i kontrolowany poprzez dwojako realną obecność odpowiednich osobliwości Petersburga i poprzez zasady selekcji. Żadna z tych instancji nie jest absolutnie suwerenna. Kompromis przejawia się w swego rodzaju równowadze. Polega on na tym, że konkretny materiał poddaje się zasadom selekcji w tym sensie, iż materiał ten daje się subiektywizować, pozwala nadawać swoim różnym — pierwotnie równoprawnym — częściom niejednakową wartość semiotyczną. Z kolei zasady selekcji muszą się zwracać również ku temu materiałowi, bez którego mogłyby się obejść i który może być dany przy istniejącym nastawieniu jedynie z pewnym przesunięciem.

Jakkolwiek by się przedstawiała sprawa, badacze Petersburga i tekstu petersburskiego muszą się liczyć z dwoma ograniczeniami: pozatekstowa

¹⁸ Niemniej jednak praktyczne doświadczenie osiągnięte podczas pracy z tekstem petersburskim gwarantuje wystarczająco wysoki współczynnik dokładności sądów na temat przynależności tych lub owych elementów do tego tekstu i odtwarza opisaną przez poetę sytuację. „Jakieś miasto, wyraźne od pierwszych wierszy, / Rośnie i odbija się w każdej sylabie” (B. Pastiernak, Stichotworienija i poemy. Moskwa— Leningrad 1965, s. 200).