4442199001

tylko na bardzo małej przestrzeni. Teza ta bezpośrednio zwrócona jest przeciwko stosowaniu introspekcyjnej techniki badania do mechanizmu zachowania się, mianowicie podkreśla, że należy go badać pośrednio, bo tylko w ten sposób można objąć całokształt procesów, którego nie chwyta introspekcja. Ale w dalszych konsekwencjach uwaga ta nasuwa również pewne refleksje odnośnie terminologii introspckcjonizmu. Jeśli mianowicie staniemy na stanowisku, że mechanizm zachowania się należy badać pośrednio, wnioskując o nim z samego zachowania się, to powstaje wówczas pytanie: za pomocą jakich pojęć należy opisywać te procesy ? Pawłów, przeciwstawiając psychologicznym opisom fizjologiczne, jako jedynie możliwe, dał do zrozumienia, że również terminy introspekcyjne są tu niewystarczające. Widocznie był on zdania, że procesy nieświadome to nie takie, które chwilowo, z tych czy innych powodów są nie uświadamiane, ale zasadniczo pozostają dostępne introspekcji, ponieważ posiadają taką samą naturę jak zjawiska uświadamiane; zjawiska nieświadome są raczej z istoty swej odrębne od procesów świadomych i dlatego nie można stosować do nich terminów urobionych na podstawie introspekcji.

Takie pojmowanie zjawisk nieświadomych różni się bardzo od sposobu, w jaki rozumieją to pojęcie psychologowie introspekcyjni. Na przykład Witwicki uważał psychiczne zjawiska nieświadome — jak była mowa poprzednio — za tak samo dostępne introspekcji jak te, które spostrzegamy introspekcyjnie, a podobnie też patrzy na nie Kreutz, z tym tylko zastrzeżeniem, że — tak jak Wundt —-odmawia im prawa do nazwy „psychiczny”: „Nie należy — mówi Kreutz — mówić o zjawiskach psychicznych nieświadomych, lecz co najwyżej o przedmiotach posiadających takie same właściwości i taką samą naturę jak zjawiska psychiczne, z tą tylko różnicą, że nie są one nigdy dane nam bezpośrednio w^r doświadczeniu, że są nieświadome” (1949, str. 351). Ostatecznie jednak — nasuwa się refleksja — dla samego zjawiska rzeczą dość obojętną wydaje się to czy jest ono dane w doświadczeniu, czy nie, tzn. czy przyznamy mu, za autorem, nazwę „psychiczny”, istotne zaś jest właśnie, jaką ono posiada naturę i właściwości, to bowiem decyduje, czy mamy prawo

27