456719661

ATELIER STRACHU

Niniejszy tcksi ma na celu przedstawienie psychologicznych, pedagogicznych i estetycznych funkcji strachu w twórczości dla dzieci i młodzieży różnych epok i kręgów kulturowych.

Zmuszona byłam jednak, przy gotowując go. dokonać pewnego wyboru i selekcji materiału, niektóre zagadnienia traktując skrótowo, inne zaś całkowicie pomijając 1 tak poza obrębem tego tekstu znalazły się między innymi zagadnienia strachu w baśni ludowej czy też powieści przygód, gdiztc pełni on wy znaczoną przez ramy gatunkowe rolę i rów nież jest obecny w szerszym lub wyższym wymiarze Pominąć musiałam także problem rożnie kulturowych w literaturze strachu, który to temat, jako bard/o obszerny, wy maga odrębnego opracowania. Skupiłam się w zasadzie na dwóch zagadnieniach: zmieniający m się stosunku do strachu w różny ch okresach rozwoju literatury dziecięcej oraz na opisie tych współczesnych tekstów dla dzieci, które są najbliższym odpowiednikiem fear literaturę w takim szerokim rozumieniu, w jakim pojmują ją autorzy prac dotyczących piśmiennictwa dla dorosłych, definiując ją juko „wzbudzającą i opisującą strach i w tym upatrując jej racji bytu

Ponieważ moje badania ograniczone były do tekstów publikowanych w języku francuskim i angielskim, starałam się poszerzy ć je o dostępne w kraju utwory polskojęzyczne, w których występują analogiczne zjawiska literackie

Rzut oka na współczesne książki dla młodych czytelników — czy to w księgami pań skiej, czy w japońskim Instytucie Literatury Dziecięcej, czy też w polskiej bibliotece — przynosi nieodparte wrażenie, że ten dział piśmiennictwa uległ ostatnimi laty jakiejś inwazji potworów. Z kart książek obrazkowych dla najmłodszych spoglądają na nas duchy-, wiedźmy, potwory i smoki i wydają się spychać aa plan dalszy tradycyjny ch towarzyszy dzieciństwa: poczciwe króliki, zajączki, niedźwiadki i sarenki. Do podobnych wniosków prowadzi także lektura katalogów. Tato, przestrasz mnie! — wołają tytuły. Witaj, smoku' — zapraszają Nawiedzenie-, Duchy w przedszkolu: Iktrdzo straszna historia. Chlopiec-smok; Nawiedzony dom; Przerażające historie do opowiadania o zmroku; Nie pływaj w ciemnym stawie i inne dreszczowe opowieści; Nowe przerażające wiersze, które zakłócą twój sen — zapow iadają. Jak oswoić czarownicę — radzą

Kolejne zbliżenie — lektura opowiadań, powieści, baśni, utworów wierszowanych. książek nagradzany ch i wyróżniany ch przez między narodowe grenua a także tych. które cieszą się w ielką poczytnością wśród młodych czytelników, chociaż, żadnych laurów mc zdoby ły — utwierdzić może w przekonaniu, że nic mamy (u do czynienia ze zjawiskiem powierzchniowym, ale z dużo głębszą przemianą stosunku do strachu Obejmuje ona nic tylko utwory baśniowe czy żartobliwe. posługujące się konwencją „zabawy w sinieli" lub „giy ze straciłem lecz dotyka wszy stkich gatunków literackich, obecna jest w tekstach adresowanych do dzieci różnego wieku. Wiele wskazuje na to. że „straszne tematy", jak i utwory, który ch tematem jest strach, zyskują sobie prawo oby watelstwa u twórczości adresowanej do dzieci. Jeśli uwzględnimy również niezwykłą popularność wśród światowej publiczności dziecięcej w idowisk telewizyjny ch opartych na paradzie monstrów —jak Ulica Sezamkowa. Muppet Show. Frag-glesi — musimy uznać konkluzję, ze sztuka adresowana do dzieci przeży wa w ciągu ostatnich dziesięcioleci może lagodn.1. ale jednak konsekwentną rewolucję lak estetyczną, jak i treściową Kanony estetyczne, które kreowały „ładną", „słodką", idylliczną treść i grafikę, wydają się odpływać w przeszłość, a przynajmniej tracić monopol na .jedynie odpowiednią" dla dzieci konwencję.

Czemu zaw dzięczać należy tę modę na strachy? Czy zmieniły się dzieci i ich upodobania? Czy też coś zmieniło się w myśleniu dorosłych o dzieciach? Czy żby literatura dziecięca traciła swoją tożsamość, swoją odrębność, polegającą między innymi na kreow aniu radosnego i bezpiecznego św iata wielkiej zabawy, w olnego od lęku i zagrożeń?

Oczywiście jedną z niewątpliwych przyczyn tego zjawiska jest promieniowanie na twórczość dla dzieci w zorów kultury popularnej ogólnego zasięgu. gatunków takich jak horror literacki czy filmowy, który cieszy się wielkim zainteresowaniem publiczności dorosłej. Wszelako popularność la utrzymuje się na niezmiennie wy sokim poziomic od wielu dziesięcioleci. Strach i groza są wypróbowanym sposobem przyciągania uwagi audytorium, począwszy od przcdpiśnuennych. mówionych fonu przekazał. Ghost story narodziła się i przeżyła swe apogeum w XIX w icku. jej spadkobiercy zaś film grozy czy mroczne gatunki literackie, jak dy stopią albo thriller — rozwijają się nieprzerwanie od początków naszego stulecia.

Tymczasem w dziejach literatury dziecięcej stosunek do strachu zmieniał się kilkakrotnie, odpowiednio do zmieniających się doktryn pedagogicznych przekonań i wyobrażeń o psy chologii dziecka, do obrazu dzieciństwa czy też swego rodzaju filozofii dzieciństwa, jaką tworzyły sobie poszczególne epoki.

W początkach swego istnienia literatura dziecięca straszyła młodych czytelników rozmyślnie i z upodobaniem. Strach pełnił w mej rolę jednego z najistotniejszych instrumentów dydaktycznych i przyczynił się nawet do wytworzenia szczególnego subgatunku literackiego, tak zwanej powiastki ostrzegł w czcj, opartej na mechanizmie: przestroga — nieposłuszeństwo — kara Ten nurt pedagogiki autory tarnej czerpał oczywiście ze źródeł starszy ch takich jak baśń czy teksty homiletyczne, nawiązując do nutu o kar/.c za złamanie tabu i biorąc z etyki normatywnej zasadę homeostazy kar i nagród. Szczególne natężenie atmosfery grozy, które odnajdujemy w takich tekstach jak Opowieić o szóstym przykazaniu (Story on the Sixth Commandmenl') Mrs Sherwood czy też słynnym Struwelpeterze (Piotrustu-rozchochrahcu) Hoffmana, gdzie hipcibolizacja kaiy i szczególnie drastyczny jej opis (jak to obcinanie dzieciom palców, samospalc-