456719677

mówi się o Niemcach), wybór len przesądza o obrazie narodu mcnucckicgo. Jak się okaże, przemilczenie, selekcja materiału jest także ważnym budulcem dla stereotypu.

W odbiorze społecznym stereotyp zderza się z innymi informacjami o narodach. między innymi tymi. które obecne są w literaturze przekładowej, ukazującej obraz własnego narodu i Stereotypy etniczne widziane oczyma innych narodów. Na przykład popularna powieść Siaty lord F.H. Burnett to w istocie dyskurs wokół mentalności Brytyjczyka i Amerykanina, których typowymi przykładami są stan lord Fauntlcroy i sklepikarz, anten kański, a szczęśliwym, harmonijnym połączeniem obu mentalności jest mały Cedryk.

Przechodząc do samej analizy zebranego materiału, pragnę uprzednio podkreślić. że opracowanie to jest ty lko szkicem, a nic jakimś kompletnym studium, że opierałam się tutaj na tekstach wybranych—już (o z racji ich szczególnej po-czytności. już to charakterystycznego zagęszczenia w nich interesującej nas probientatyki. Bardziej wyczerpujące badania materiałowe pozwoliłyby zapew ne uzupełnić to opracowanie wieloma cennymi elementami.

My i oni: Niemcy

Można powiedzieć, że już sama używana w Polsce nazwa narodu niemieckiego stanowi uproszczony do maksimum stereotyp obcego. Nic nazywamy bowiem sąsiadów zachodnich tak jak om sami siebie, lecz nadaliśmy im w łasną nazwę „Niemcy", która podkreśla barierę językową, w przeciwieństwie do Słowian — tych. /. którymi można się dogadać. Wprawdzie źzódłosłów nazwy „Słowianie" nic jest zupełnie pewny. lecz często takie wytłumaczenie prezentuje się dzieciom i można je spotkać w niektórych utworach literackich. A chociaż w historii waszych wzajemnych stosunków bywały lata lepsze i gorsze, okres, w którym pow stawała i rozwijała się w Polsce literatura dziecięca — to jest wiek XIX i XX — to okres raczej zdominowany przez wrogość. Toteż stereotyp narodu niemieckiego pomieszczony w literaturze dziecięcej jest stereoty pem negatywnym agresora, zaborcy, okupanta i wy eksponowano w nim przede wszystkim militarną stronę naszych stosunków. Jednakże ten stereotyp Nicmca--odwiec/ncgo wroga łączy się. przynajmniej w literaturze ukazującej się przed rokiem 1945. z podziwem dla jego zdolności, pracow itości, umiejętności, porządku, przeciwstawionych polskim wadom narodowym. Taka komponenta dydaktyczna. silnie wbudowana w stereotyp, pojawia się w wielu utworach

W powieści pod znamiennym tytułem Gdy Jagiełło szedł na Niemce autor, Władysław Trąmpczyński, pisze: „Patrząc na to. co się dzieje po jednej i drogiej stronic, widzę u Krzyżaków ład, karność, wielki porządek i nagromadzenie bogactw. które zawsze jednają przyjaciół, u nas zaś ciągłe swary. zatargi, wywyższanie się jednych ponad drogich i niezgoda, która rozprzęga i zawsze staje na opak wszystkim najpiękniejszym zamiarom"¹.

Eksponowane cechy karności, dokładności, porządku mają charakter ambiwalentny i mogą służyć kreowaniu zarówno negatywnych, jak i pozytywnych w zorów. Tak zbudowany jest obraz narodu niemieckiego w powieści Bohaterski mli Bronisławy Ostrowskiej: ..Drogą sunął nieprzerwany icłi wąż. Jeszcze jeden. Szare hełmy, szare mundury' w kurzu gościńca, sunęły' marszem tak miarowym, że zdawało mi się. iż widzę szereg nakręconych maszyn, a nic ludzi.

Twardym, mechanicznym krokiem szli, niby jakieś nieznane, straszliwe stwory 7. innej planety- przybyłe — ret zabór ziemi *2. j dalej narrator stwierdza: Jedynie dzięki wyjątkowej skrupulatności niemieckiej mc zostałem rozdzielony /. moim przyjacielem — automobilem Groby Bawar Hans, który dostał w opiekę nasz automobil, uważałby bowiem za śmiertelne nadużycie dać naruszyć w czymkolwiek jego całość. Upakował yvięc jak najtroskliwiej, co się dało. na mnie zrobił nawet specjalny, nieprzemakalny futerał — i gotowe. W towarzystwie innych aut zostaliśmy załadowani do pociągu”^{2 3}.

W ustępie tym zyvróćmy uwagę na jeden jeszcze szczegół. Groby Hans" ruc jest po prostu Niemcem—jest Bawarem. Polska literatura dziecięca — również zgodnie z pewnym potocznym stereotypem — dzieliła często Niemców iw „złych” Prusaków i „dobrych” Bawarów. W literaturze PRL-owskicj nastąpi zamiana tych ról na „dobry ch" Niemców /. NRD i „złych" /. RFN.

Podział na Niemców dobrych i złych ujawnia się rów mc/ yvc wspomnianej wyżej powieści historycznej Trąmpczy reskiego, który wkłada w usta niemieckiego szlachcica wypowiedź, że Krzyżacy „przynoszą hańbę imicmowi niemieckiemu, a równic są uciążliwi Słowianom czy Litwinom, jak niemieckim rzemieślnikom czy kupcom".

Tc same cechy, które charakiciyżują przeciwnika wojennego, pojawiąją się w scenach lucniflininiycli. a owa skrupulatność niemiecka staje się przykładem kultury pracy, umiejętności osiągania celów, tak jak dzieje się to na przy kład w dziewiętnastowiecznej powieści Księżniczka Zofii Urbanowskiej, gdzie próżniactwu, bałaganiara w u i rozpadowi dwom polskiego przeciwstawiona jest równoległa sckw-cncja zagospodarowywania i dorabiania się majątku przez niemieckiego osadnika, który rozpoczynając od zera, staje się majętnym gospodarzem w tym samym czasie, gdy rodzina polska przemierza drogę od dostatku do bankructwa.

Inny jeszcze przykład dydaktycznej transformacji tego stereotypu znajdujemy u powieści Janiny Porazińskicj Wesoła gntmaJti. której akcja (oczy się w latach dwudziestych. Utwór rozpoczyna się sceną, kiedy to gromadka wiejskich dzieci stoi przed swą ubogą szkołą. Drogą przechodzi Niemiec. Pyta on dzieci, co to za budynek. Dzieci odpowiadają:

„— To nasza szkoła.

— Szkoła? — dziw i się złośliwie Niemiec. — A ja myślał, że to psia buda”⁴.

103

1

W Trynpc/yAiki, Gdy Jagiełło jzedł na Niemce. Win»wi 1946 » IX

2

   U. OrtrowiU Bohaterski mii. l.orxł>n |9»» ». 118.

3

   Op.cit *. 120

4

   i. Porizitaka, Wesoia gromada. Wanrana 1946 1.7.