456719683

rządek etyczny atmosfery O/unrieta : Nami. utwór Lindgren zostawia więcej dylematów niż odpowiedzi, zachęcając dziecko do samodzielnego zmagania się z pytaniami o istotę śmierci, o to. czy jest om kresem naszego bytu, czy otwarciem się na inne jego formy.

Gra mi emocjach literackich pozwala więc znacznie zwielokrotnić siłę oddziaływania tekstu i jego zasięg problemowy Odkrywa przed dzieckiem świat ludzkich uczuć, wyjaśnia motywy zachowań, oddala poczucie samotności, wy dobywa mi jaw w formie metaforycznej to, co jest dla dziecka źródłem cierpień i lęków, a czego ono samo nic potrafi nazwać ani logicznie wyjaśnić, likwiduje konflikty i napięcia wewnętrzne, przy wracając równowagę psychiczną.

Waga emocjonalnych doznań literackich może się okazać znacznie istotniejsza dla rozwoju osobowości dziecka, jego zdolności do komunikowania się Z innymi ludźmi, zdolności do przezwyciężania cierpień i nieuniknionych trudności niżli czerpana z literatury pięknej wiedza czy informacje. Niedocenianie tego faktu pociąga za sobą przekonanie, iż pomy ślnym rezultatem lektury IVpustyni i vrpuszczy Henryka Sienkiewicza będzie zapamiętana przez dziecko garść informacji historycznych o powstaniu Mahdiego oraz przyrodniczych lub geograficznych, na przy kład o florze i faunie Afryki A przecież, gdyby akcja tej pow icści toczy ła się w jakimś urojonym państwie czy na zmyślonej planecie, a opisane w niej obserwacje pejzażowe były’ zgoła zaczerpnięte z wyobraźni, prawdziwą wartością tej lektury jest towarzyszenie Stasiowi w jego zmaganiach z nieprzyjaznym światem i z samy m sobą. Współprzcźywanic jego lęków, dylematów. aktów odwagi i wytrwałości, bycie wraz z. nim opiekuńczym i szlachetnym oraz poczucie radości, że wszystko mu się udało.

Umy ślnie naw iązuję do znanego Sienkiewiczowskiego utwoni. gdy ż liczne dyskusje prowadzone nad niin w latach PRL-u¹ mogą stanowić klasyczny przykład niezrozumienia i nicdoccmcnia podświadomej sfery oddziaływania lektury i niebezpiecznego przechyłu w stronę postrzegania dzieła literatury pięknej jako zbioru faktów, które dziecko nu zrozumieć i zapamiętać. Pragnę też podkreślić, że strefa symbolu czy archetypu literackiego mc jest bynajmniej ograniczona do obszaru literatury fantastycznej bądź baśniowej. Również utwory zwane realistycznymi mają potężne możliwości oddziaływania na nieświadome warstwy psychiki czytelnika, pod warunkiem, że dotykają spraw rzeczywiście istotnych. że angażują całą osobowość dziecka.

Wielu pośredników między dzieckiem a książką — bibliotekarzy, nauczy cieli

—    z przykrością odnotowuje fakt. że większość młodych czytelników i czytelniczek najchętniej, mimo wszy stko, sięga po lektury banalne i błahe: ckliwe powieścidła, romansowe, brutalne i demoniczne thrillery lub horrory, uchyla się zaś od lektury lub bez większego wrażenia przyjmuje utwory ważne, o głębokich treściach i wielkim literackim wymiarze. Na ten lemat istnieje w iele poglądów i ocen

—    sam Bettelheim. bardzo pod tym względem rygorystyczny, najchętniej zdyskwalifikowałby całkowicie tego typu piśmiennictwo. Wielu wszakże peda-gogow znajduje usprawiedliw iciuc dla „czy tadcl" już to w przeświadczeniu. iż prowadzą one z czasem czytelnika do ambitniejszych lektur, juz to przez odwołanie się do argumentów, że odzwierciedlają one w sposób doskoaily świat potrzeb uczuciowych ..wieku cielęcego', kiedy to zmiany zachodzące w organizmie dziecka powodują wielkie rozkołysanie emocjonalne i swoistą atrofię myślenia racjonalnego. We współczesnych teoriach czytelnictwa, głoszących coraz częściej zasadę przyzwolenia na dobór Icktuiy zgodny z upodobaniami młodego człow ieka, pojawiają się też poglądy, iż dziecięca publiczność czytająca. podobnie jak dorosła, nic może być traktowana jako grupa jednolita. Nic tylko chronologia rozwoju psychicznego dziecka wyznacza jego zainteresowania czytelnicze, lecz pośród poszczególnych grup wiekowych można wyróżnić także odbiorcow gustujący ch w różnych poziomach literatury od populamoro-ziywkowcgo po ambitny, wysoko artystyczny, trudny.

Żadna wszakże z tych teorii nic wyjaśnia do końca fenomenu popy tu na mierne często ..czytadła' ani tym bardziej nic daje jasnych rozstrzy gnięć, czy w skazane jest ograniczenie młodzieży dostępu do nich. zniechęcanie do łcktury. czy raczej pozostawianie sprawy własnemu biegowi Doświadczenia szkoły, która organizuje przymusowy kontakt z kanonem wielkich arcydzieł literackich. wydają się nie pozostawiać zbył wielu złudzeń co do możliwości kształtowania potrzeb czytelniczyeh i kierowania nimi jedynie drogą dydaktyki lekcyjnej.

W opiniach samych młodych czytelników na temat ich przeżyć tekturowych możemy znaleźć poglądy, że książki te są dla nich rodzajem aulotcrapii. która stosują w chw ilach smutku i niepowodzeń życiowych, toteż choć z czasem nabierają dystansu do samej wartości literackiej tych lektur, chętnie do nich wracają. „Opisy te sprawiają, że mamy wrażenie otaczającego nas szczęścia, bezpieczeństwa, przylulności i piękna” — pisze czternastoletnia uczennica po lekturze powieści Pat Te Srebrnego doju L M Montgomery — „Zamknąwszy oczy wydaje się nam, że jesteśmy w miejscach o których czy tamy „Każdy przeczytawszy Anię z Zielonego Wzgórza zy skuje spojrzenie na świat od jego piękniejszej strony: wscliodząccgo słońca nad Lasem Duchów czy też zapachu kwiatów w Dolinie Fiołków” — pisze inna, trzynastoletnia czytelniczka — „Trzeba się poddać tej książce, aby w pełni odczuć jej tajemnicze piękno”.

O Córce kapitana okrętu Ireny Szczepańskiej inna jeszcze uczennica klasy VII pisze: „Podczas czytania odizolownję się całkiem od reszty świata, zapominając o moich teraźniejszych problemach i kłopotach. Wcielam się w rolę bo-liatcrki. poznając wraz z nią nic znane mi dotychczas piękno". „Siedzę w tym po uszy — mówi kilkunastoletni czytelnik — dzięki horrorom przenoszę się w inny świat, pełen niespodzianek i zagrożeń (...). lubię odkrywać nieznane, a odkrycie tego. że się lękam, jest pasjonujące”

Amerykańska badaczka Lynne Roscnthal² staw iając pytanie „Czy literatura może uzdrawiać?" odpow iadn na nic twierdząco, zastrzegając jednak, że to

15

1

J RuujU. Karta r JtHfOw recupąi , W pustym i w puszczy'. „Guliwer" 1991 nr 2 *.49.

2

L Rotcnthil. To Be ornot to Bt Sutclde m literaturę for Yaung Peof4c .Hm I jor and the ImccnT 198* nr 1 u 19-27.