4597124132

Na uwagą zasługują próby ogólnego określenia miejsca, w którym rozpoczynano sądy przez podanie położenia zbiegu granic względem osiedli i głównych dróg⁹).

Nie wszystkie opisy zawierają wyliczone elementy. Są one prowadzone dość niejednolicie. Niektóre z nich są tak drobiazgowe, że przewyższają pod względem treści plany graniczne.

Nasuwa się więc pytanie, czy istnieją związki między opisem topograficznym duktu granicznego a późniejszym planem granicznym. Wydaje się nam, że opis-spełniał dawniej funkcję planu granicznego, był zatem poprzednim stadium planu gruntowego. Plan graniczny nie powstał w próżni, poprzedza go długi ckres opisów topograficznych. Przy polowym procesie granicznym doskonaliła się umiejętność obserwacji terenu i charakteryzowania jego typów. Między opisem granicy w dekrecie a planem granicznym nie ma przepaści; plan jest następnym etapem rozwoju topograficznej dokumentacji terenu.

W opisie topograficznym specjalne miejsce zajmowały nazwy miejscowe. Miejsca graniczne posiadające własne nazwy zwano uroczyskami¹⁰). Nazwy uroczysk umieszczano w dekresie granicznym, a w pocz. XVIII w. wszystkie te nazwy wypisano przy tytułach poszczególnych dekretów, w końcu XVIII w. nazwy uroczysk zebrał powtórnie Atanazy Ptaszyński w dziełach poświęconych granicom¹¹). Na nazwy miejsc granicznych powoływano się często przy dowodzeniu praw na podstawie starych dokumentów¹²).

Pochodzenie nazewniczej dokumentacji granicy jest interesujące, nazwa przecież nie jest ścisłym, matematycznym określeniem miejsca. Znaczenie nazw polega chyba na trwałości związku nazwy z miejscem, które ona obejmuje oraz na jednoznaczności nazwy w porównaniu z takimi określeniami, jak las, bagno. Ówczesna znajomość nazw polnych była zapewne bardziej powszechna, co ułatwiało wskazanie granicy.

3. Wytyczenie i określenie kierunku linii granicznej. Jednym z warunków technicznych rozgraniczenia było wytyczenie duktu granicznego po linii prostej łączącej naroża wsi. Weaług Paciorkowskiego i Laguny¹³) wszystkie sztuczne granice powinny być prostoliniowe. Postanowienie to zmierzało do uproszczenia układu granic,' ułatwienia dochodzenia granicznego i zapobieżenia sporom. Granice naturalne prowadzono zgodnie z położeniem obiektu granicznego (np. środkiem rzeki). Istniała jednak tendencja do prostowania granic naturalnych opartych na drobnych szczegółach topograficznych^u). Nie wiemy, czy te zaczątki regulacji granic wiązały się z pomiarem wyrównawczym.

W związku z tym wypływa zagadnienie sposobu tyczenia linii prostych. Nie znaleźliśmy pewnych wiadomości o metodach tyczenia całych ścian granicznych między dwiema wsiami. Przypuszczamy, że byłoby to w wielu wypadkach niemożliwe ze względu na układ gruntów. Wprawdzie w protokołach granicznych nie brak stwierdzeń, że dukt prowadzono „....recto, tramite...”, „...rectitudinem ductus considerando....¹³), lecz nie wspomina się o środkach technicznych. Mamy jedynie ogólną wzmiankę o prostowaniu dłuższego odcinka granicy w lesie przez komornika z udziałem włościan¹⁰). W praktyce granice zwane* prostymi wiodły po lekkim łuku lub linią falistą, co można stwierdzić na planach gruntowych z końca XVIII w.

Na krótkich odcinkach tyczono linię prostą za pomocą sznura. Sposób ten stosowano przy wbijaniu pali we wodach i kopaniu rowów granicznych ¹⁷).

Przy prowadzeniu granicy po linii krzywej określono jej kształt przez porównanie z trójkątem lub lukiem^ie).

Z tyczeniem granicy wiąże się określanie kierunku linii. W księgach podkomorskich — kierunek granicy podawano w stosunku do położenia słońca, powołując się zwykle na cztery zasadnicze kierunki¹⁰). Zmianę kierunku granicy przy obchodzie granicznym opasywano w sposób równie prymitywny, posługując się jeszcze stroną lewą i prawą ²⁰).

W dekretach granicznych znajdujemy próby wykorzystania kierunków prostopadłego do granicy oraz na przedłużeniu linii granicznej²¹). Spostrzeżenie to odnotowaliśmy ze względu na znaczenie tych kierunków w późniejszym pomiarze granicznym.

4. Znaki graniczne. Granice szesnasto- i siedemnastowieczne charakteryzowały się różnorodnością znaków. Oprócz budowy sztucznych znaków wykorzystywano naturalne obiekty znajdujące się na granicy. Odrębną pozycję zajmowały znaki węgielne stawiane na zbiegu granic kilku

^wsi. Wyróżniały się one wielkością spośród zwykłych znaków ściennych, stawianych na linii granicznej między wę-gielnikami. Najczęściej każda wieś posiadała swój znak węgielny, więc granicę prowadzono z miejsca między trójką lub czwórką znaków.

Najpowszechniejszym znakiem sztucznym był kopiec ziemny — niekiedy kamienny. Kopce umacniano kamieniami«) lub palami drewnianymi²³). W miejscach charakterystycznych sypano kopce nieco większych rozmiarów.

Odcinki granic na jeziorach oznaczano palami²¹). W jednym z dekretów komornik nakazuje wbicie pali w stawie Po jego zamarznięciu²³). Widocznie granice na wodach stabilizowano zimą. Na bagnach i w miejscach podmokłych wbijano również pale — zwykle dębowe lub olszowe — z powodu niemożności wzniesienia kopców²⁰). Pale stawiano także w środku potoków granicznych i rowów²⁷). By drewniane pale przetrwały dłużej, zbrojono ich wierzchołki żelazem * okładano kamieniami²⁸). W miejscach podmokłych kopano rowy graniczne „aby tym znaczniejszą granica była”²⁰).

Funkcję znaków granicznych spełniały bardzo często drzewa znaczone naciosami w kształcie krzyża i niekiedy herbami³⁰). Z wymienionych gatunków drzew najliczniejsze są dęby, buki i olszyny. Spotyka się także lipy, jawory, graby, wierzby, sosny, grusze. Olszyny wykorzystywano na terenach podmokłych. Znaczniejsze drzewa graniczne są szczegółowo opisane w aktach³¹). Naciosy na drzewach stosowano zwykle w duktach leśnych. Dekrety często wspominają o zachowanych pniach po drzewach granicznych. Drzewo graniczne i kopiec mogfy istnieć równiH.*ześ-nie obok siebie. Kopce takie sypano bezpośrednio pod drzewami „...sub arbore pyrrl...”³²) lub w ich sąsiedztwie. Na dukcie granicznym między Ludomami i Sierakowem większość znaków granicznych stanowiły zespoły kopców i drzew. Krzyże nacinano na kilku drzewach wokół kopca³³). Kopiec i drzewo nie stanowiły niekiedy odrębnych znaków. Kopiec, na którym posadzono drzewko z biegiem czasu znikał, a drzewo przejmowało w miarę wzrostu jego funkcje. Pień wyciętego drzewa granicznego zasypywano ziemią formując kopiec.

Bardzo rzadko pojawiają się znaki graniczne w typie zbliżonym do dzisiejszego kamienia z naciętym krzyżem^M). Nie oznacza to jeszcze, że pojęcie punktu granicznego nabierało już abstrakcyjnego znaczenia. Krzyż na kamieniu nie określał dokładnego przebiegu linii, lecz wyróżniał kamień spośród innych przedmiotów; spełniał tę samą funkcję, co nacios na drzewie.

Nieliczne są wzmianki o znakach podziemnych. Były to zwykle kamienie, cegły, żużel, chrust umieszczone wewnątrz kopca³³). Podziemny znak graniczny miał inne znaczenie niż obecnie. Służył mianowicie do zbadania niepewnego znaku granicznego. Wątpliwy kopczyk rozkopywano, a zawartość rozstrzygała o jego charakterze.

Znaki graniczne były ciągle narażone na zniszczenie na skuteik dążenia szlachty do powiększenia swoich posiadłości. Akta podkomorskie często wspominają o zniszczeniu znaków granicznych: „...quem lapidem ipse cittatus Iwień-ski conatus est rnde amollire sed non potuit prac nimia magnitudine ipsius... extant vestigia impositionis ligno-rum sub ipsum lapidem...”⁸⁰); „...kopiec wielki... przed kilku dni zorany i rozkopany jest i ziemię z niego niedaleko od tegoż kopca w brozdy rozwieżioną przecz miesz-czany... widzieli...”³⁷). Przy rozgraniczaniu wsi leżących nad granicą śląską i brandenburską, dowiązywano się do kopców dzielących Królestwo Polskie od sąsiadów³*). Wzmianki te posiadają wartość dla badania rozwoju granic państwa, podlegających nieraz drobnym wahaniom.

5. Pomiary rozgraniczeniowe. Na przestrzeni XVI i XVII w. obserwujemy stopniowe nasycanie opisu topograficznego granicy elementami metrycznymi. W dekretach podkomorskich pojawiają się miary długości oraz wzmianki o dokonywaniu pomiarów. W najstarszej księdze podkomorskiej sa one sporadyczne. Z lat sześćdziesiątych mamy zaledwie kilka informacji. Odległości podaje się raczej w sposób opisowy za pomocą zwrotów „non pro-cul”, „non in multa distantia”. W kolejnej zachowanej księdze z 'lat 1612—1616 miary pojawiają się już często, chociaż n.ie w każdym dokumencie. Duży skok między dwiema pierwszymi księgami podkomorskimi należy tłumaczyć niedochowaniem się ksiąg z lat 1572—1612. Czterdzieści lat w okresie silnego rozwoju gospodarki folwarcznej, a zatem i postępu akcji rozgraniczeniowej stanowi względnie

452