5768085551

14 WPROWADZENIE

stworzone przez człowieka ograniczenia, które strukturyzują interakcje polityczne, ekonomiczne i społeczne. Składają się na nie ograniczenia nieformalne (sankcje, tabu, zwyczaje, tradycje, nieformalne kodeksy zachowań) oraz reguły sformalizowane (konstytucje, prawo, prawa własności). W ciągu historii instytucje zostały wykreowane przez ludzi w celu stworzenia porządku oraz zredukowania niepewności w transakcjach¹.

W tej pracy używam kategorii instytucji w drugim, socjologicznym znaczeniu, czyli rozumianej jako forma organizacyjna, typ działalności zaspokajający potrzeby pewnych grup społecznych. Instytucja cenzorska, formalna (np. biura cenzorskie, komisje) bądź nieformalna (np. grupa nacisku), to zespół ludzi wykonujących czynności kontrolne w określonych warunkach społecznych, które wpływają nie tylko na funkcjonowanie, ale także na przemiany samej instytucji. Omawiane są tutaj poszczególne etapy istnienia tych organizacji, ich cele, struktura i powiązania z innymi instytucjami oraz zasady (zwane tutaj mechanizmami kontroli) i standardy, jakimi się kierują, wreszcie konsekwencje ich działalności. Jakkolwiek są one instrumentami wywierania przymusu na jednostki i mają za zadanie podporządkowanie działalności filmowców rygorom społecznym, nie są tu rozumiane jako instytucje totalne opisane przez Goffmana². Instytucje cenzury funkcjonują w rzeczywistości społecznej, a ponieważ są od niej uzależnione, nawet w państwie socjalistycznym nigdy nie zdołały całkowicie zdominować środowiska filmowego, o czym świadczą rozmaite, zanalizowane w tej pracy przejawy niesubordynacji twórców, które pojawiały się nie tylko w demokracji, ale także w PRL.

Tak rozumiana instytucja cenzorska nie powinna być utożsamiana z obecnym w filmoznawstwie od lat siedemdziesiątych pojęciem instytucji kinematograficznej, którą Christian Metz opisał następująco: „to nie jest po prostu przemysł filmowy [...],

1

   Douglas C. North, „Institutions", Journal of Economic Perspectives, vol. 5, nr 1 (1991), 97. Cyt. za: Grażyna Skąpska, „Neoinstytucjonalizm", w: Encyklopedia socjologii, 324.

2

   Por.: Erving Goffman, „Charakterystyka instytucji totalnych", w: Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, red. Włodzimierz Derczyński, Aleksandra Jasińska-Kania i Jerzy Szacki, przeł. z angielskiego Zbigniew Zwoliński (Warszawa: PWN, 1975), 150-177.