MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jolanta Graczek
Prowadzenie edukacji żywieniowej
321[11].Z4.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
prof. dr hab. Lidia Wądołowska
mgr inż. Magdalena Krystowska
opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Ewa Superczyńska
Konsultacja:
dr Justyna Bluszcz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[11].Z4.01
 Prowadzenie edukacji żywieniowej , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu dietetyk.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Słowniczek wybranych pojęć pedagogicznych. Cele dydaktyczne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Zasady, metody oraz formy nauczania dorosłych i dzieci 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzające 25
4.2.3. Ćwiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian postępów 30
4.3. Środki i materiały dydaktyczne 31
4.3.1. Materiał nauczania 31
4.3.2. Pytania sprawdzające 35
4.3.3. Ćwiczenia 35
4.3.4. Sprawdzian postępów 38
4.4. Rola dietetyka w zakresie profilaktyki chorób dietozależnych. Poradnictwo
indywidualne i edukacja zbiorowa pacjentów 39
4.4.1. Materiał nauczania 39
4.4.2. Pytania sprawdzające 41
4.4.3. Ćwiczenia 42
4.4.4. Sprawdzian postępów 45
5. Sprawdzian osiągnięć 46
6. Lieratura 51
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności
prowadzenia edukacji żywieniowej.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś już posiadać, abyś bez
problemów mógł przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,
- cele kształcenia  wykaz tych umiejętności jakie będziesz kształtował pracując
z poradnikiem,
- materiał nauczania wiadomości teoretyczne, które są niezbędne, aby osiągnąć cele
kształcenia,
- zestawy pytań po każdej partii materiału nauczania, które pozwolą Ci sprawdzić, czy
dobrze zrozumiałeś treści materiału nauczania,
- ćwiczenia, które pomogą Ci ukształtować umiejętności praktyczne, a równocześnie
zweryfikować wiadomości teoretyczne,
- sprawdzian postępów, po każdej części materiału nauczania i ćwiczeniach  będziesz
mógł sprawdzić czy osiągnąłeś poszczególne cele,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań w postaci testu. Zaliczenie testu
potwierdzi opanowanie całej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą  dzięki niej możesz poszerzyć wiadomości teoretyczne
dotyczące prowadzenia edukacji żywieniowej.
Niektóre treści musisz koniecznie poszerzyć korzystając z odpowiedniego z
ródła
informacji. Możesz skorzystać z zaproponowanego spisu literatury lub innego wskazanego
przez nauczyciela.
Trzy pierwsze rozdziały poradnika poświęcone są zagadnieniom metodycznym, które są
niezbędne, abyś w przyszłości mógł wywiązywać się z zadań dietetyka w zakresie
propagowania racjonalnego żywienia wśród pacjentów. Rozdział ostatni omawia rolę
dietetyka w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych zarówno wśród pacjentów
indywidualnych, z uwzględnieniem ich specyficznych potrzeb, jak również wśród różnych
grup ludności. Ćwiczenia przewidziane w ostatnim rozdziale pozwolą Ci na zdobycie
praktycznych umiejętności w zakresie doradztwa indywidualnego i zbiorowego.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Wykonując ćwiczenia bezwzględnie przestrzegaj regulaminu pracowni i poleceń
nauczyciela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
 321[11].Z4
Poradnictwo żywieniowe
321[11].Z4.02
321[11].Z4.01
Prowadzenie
Prowadzenie edukacji żywieniowej
gabinetu dietetycznego
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określać rolę i zadania dietetyka w systemie ochrony zdrowia,
- określać zasady etyki dietetyka,
- stosować techniki skutecznego komunikowania się z pacjentem,
- rozpoznawać potrzeby i oczekiwania pacjentów,
- pokonywać bariery w procesie komunikowania się,
- przeprowadzać konstruktywną dyskusję z zastosowaniem odpowiedniej do sytuacji
argumentacji,
- przekonywać pacjenta i jego rodzinę do stosowania zalecanej diety oraz przestrzegania
zasad racjonalnego żywienia,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
 charakteryzować żywność jako z
ródło składników pokarmowych,
 określać rolę składników pokarmowych w organizmie człowieka,
 określać wpływ składników nieodżywczych żywności (w tym szkodliwych) i używek na
organizm człowieka,
 stosować zasady racjonalnego żywienia,
 planować jadłospisy indywidualne i dla różnych grup ludności,
 oceniać sposób żywienia i stan odżywienia jednostki i grupy osób,
 określać zasady profilaktyki żywieniowej dla różnych grup ludności,
 określać przyczyny i skutki otyłości i innych chorób cywilizacyjnych,
 określać zalecane spożycie składników pokarmowych dla poszczególnej osoby lub grupy
osób,
 identyfikować błędy żywieniowe pacjentów,
 dostosowywać opracowany jadłospis do indywidualnych potrzeb pacjenta,
 określać sposoby modyfikacji nieprawidłowych zwyczajów żywieniowych pacjentów,
 posługiwać się programem komputerowym do planowania jadłospisów,
 oceniać zaplanowane jadłospisy,
- przeprowadzać wywiad żywieniowy z pacjentem,
- planować dietę i jej modyfikację zgodnie ze zleceniem lekarza,
- oceniać zmiany w stanie odżywienia pacjenta,
- posługiwać się programem komputerowym do oceny sposobu żywienia,
- wypełniać dokumentację żywieniową pacjentów,
- określać zalecenia żywieniowe dla pacjenta po zakończeniu leczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 posłużyć się podstawowymi pojęciami stosowanymi w pedagogice,
 scharakteryzować zasady oraz metody nauczania dorosłych i dzieci,
 scharakteryzować formy prowadzenia zajęć,
 określić cele szkolenia,
 dobrać metody nauczania do założonych celów kształcenia,
 scharakteryzować środki dydaktyczne,
 przygotować scenariusz i materiały dydaktyczne do prowadzenia zajęć,
 opracować materiały edukacyjne z zakresu racjonalnego odżywiania,
 przeprowadzić szkolenie z zakresu racjonalnego żywienia dla określonej grupy osób,
- przeprowadzić pokaz produktów spożywczych i potraw,
- przeprowadzić wywiad żywieniowy,
- przekonać pacjenta o konieczności i celowości stosowania diety zaleconej przez lekarza,
- sporządzić dokumentację pacjenta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Słowniczek wybranych pojęć pedagogicznych. Cele
dydaktyczne
4.1.1. Materiał nauczania
Słownik wybranych pojęć pedagogicznych
Tabela 1. Słownik wybranych pojęć pedagogicznych [opracowanie własne na podstawie: 2, s. 7, 12, 13, 14, 19,
20, 23, 31, 41, 49, 66, 91, 125, 130, 136]
Pojęcie Znaczenie
Andragogika  pedagogika dorosłych.
Burza mózgów  (brainstorming)  jedna z najbardziej rozpowszechnionych metod nauczania
z grupy metod dyskusyjnych.
Cel działania  zamierzony, planowany, końcowy efekt, czyli rezultat podjętych działań.
Cele nauczania założone, oczekiwane wyniki procesu dydaktycznego, wyrażone przyrostem:
wiadomości, umiejętności i nawyków oraz zmian osobowości uczniów.
Ćwiczenie  jedna z metod opanowywania umiejętności, polegająca na powtarzaniu jakiejś
czynności, jej fragmentu lub ciągu czynności w celu nabycia sprawności
w działaniach umysłowych lub motorycznych.
Diaskop  rzutnik, projektor do wyświetlania przez
roczy.
Drzewo decyzyjne  graficzny zapis analizy procesu decyzji.
Dydaktyka  nauka o nauczaniu, wychowaniu i uczeniu się.
Ewaluacja  zaplanowane i systematyczne działanie uwidaczniające, w jakim stopniu
zostały osiągnięte cele kształcenia, proces diagnostyczno  oceniający.
Informacja zwrotna  informacja skierowana od uczących się do nauczycieli  jako odpowiedz
na
oddziaływania dydaktyczne.
Jednostka dydaktyczna  lekcja.
Metaplan  tzw. metoda cichej dyskusji, uczestnicy zamiast zabierać głos tworzą
w grupach plakat, gdzie zapisują swoje przemyślenia.
Pedagogika  nauka o wychowaniu.
Wyposażenie stanowiska pracy  przedmioty materialne umożliwiające usprawnienie procesu nauczania
uczenia się.
Treści kształcenia  zbiór pojęć, twierdzeń, teorii, ale także przedmiotów, koniecznych do
realizacji celów dydaktycznych.
Wiadomości  ogół treści nauczania (informacji) utrwalonych w umyśle ludzkimi
przechowywanych w jego pamięci.
Cele nauczania
Klasyfikacja celów nauczania uczenia się
Cele nauczania uczenia się dzieli się na:
 cele dydaktyczne: poznawcze i kształcące,
 cele wychowawcze.
Poszczególne cele odpowiadają na następujące pytania:
 Cele poznawcze  co uczeń powinien wiedzieć?
 Cele kształcące  co uczeń powinien umieć?
 Cele wychowawcze  jak uczeń powinien postępować?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Cele ogólne
Jedną z najważniejszych czynności w procesie dydaktycznym jest określenie celu tego
procesu. Cel można rozumieć jako spodziewany efekt końcowy nauki. Uświadomienie sobie
celu pozwala na lepsze planowanie pracy. Zwykle efekt końcowy to tzw. cel ogólny. Można
go opisać jako  postawy, zachowania i umiejętności, które powinien posiadać uczący się po
zakończeniu nauki. Zrozumienie  czego chcemy nauczyć  pozwala na dobranie treści
i metod nauczania. Dlatego właśnie, każdy nauczyciel, edukator, rozpoczyna pracę od
zastanowienia się na celem swojej pracy. Natomiast wyjaśnienie uczącym się celów nauki
wzmacnia ich motywację do pracy.
Jeśli nauczyciel dokładnie wie, jakimi umiejętnościami powinien wykazać się uczeń po
skończonej nauce, może wybrać najważniejsze treści, spośród wszystkiego, czego dotyczy
dany materiał. Jest to bardzo ważne. Kiedyś ludzie mogli posiąść całą wiedzę, jaka była
wówczas dostępna. Dziś nauka jest tak ogromna i tak szybko się rozwija, że jest to
niemożliwe. Dlatego świadomość celów ma takie znaczenie.
Dobrze określony cel musi być jednoznaczny. Formułowanie celów daje także możliwość
oceniania naszej (nauczycieli) pracy oraz postępów uczniów.
Cele nie muszą odnosić się tylko do wiadomości. Mogą dotyczyć, np. zmiany zachowań,
postaw, nawyków, podniesienia sprawności. Najczęściej równocześnie chodzi o realizację
różnych rodzajów celów.
Cele kształcenia są określone w programach edukacyjnych i różnorodnych projektach
szkoleń. Zazwyczaj występują w tych programach jako cele ogólne.
Cele ogólne są zbyt wieloznaczne, dlatego nie ułatwiają prowadzenia lekcji (zajęć).
Natomiast nauczyciel (edukator) uszczegóławia te cele. Niektórzy dydaktycy, oprócz celów
ogólnych i szczegółowych wyróżniają jeszcze cele pośrednie.
Cele szczegółowe. Cele operacyjne
Cele szczegółowe opisują, jak sama nazwa wskazuje, bardziej dokładnie planowane
osiągnięcia edukacyjne uczącego się. Mogą to być tzw. cele operacyjne.
Operacjonalizacja celów kształcenia  polega na zamianie celu ogólnego na jeden lub
kilka celów operacyjnych.
Cel operacyjny jest precyzyjny, konkretny i szczegółowy. Na cel operacyjny składają się
trzy elementy:
 precyzyjne określenie czynności, której wykonanie ma być uznane za osiągnięcie celu,
 opisanie warunków, w których czynność ta ma być wykonywana (np. na podstawie,
jakich danych, z użyciem, jakich narzędzi, itp.),
 ustalenie kryteriów, które pozwalają na stwierdzenie, że cel został osiągnięty (np.
kryterium ilościowe lub jakościowe).
Formułując cele operacyjne nauczyciel odpowiada na trzy pytania:
 co, zgodnie z oczekiwaniami uczeń powinien umieć (pożądana umiejętność)?
 jak (w jaki sposób) może wykazać, że to umie (warunki wykonania)?
 jakie czynności ucznia będą dowodem potwierdzającym zdobycie tej umiejętności
(kryterium)?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Tabela 2. Budowa celu operacyjnego [5, s. 8]
Cel operacyjny
Składnik Opis składnika Przykład
a. czynność ucznia  opis zachowania końcowego uczeń potrafi wyróżnić tłuszcze
ucznia wyrażony czasownikiem zabronione w diecie lekkostrawnej
operacyjnym
b. treść czynności  przedmiot  temat  materiał,
którego działanie dotyczy
warunki  okoliczności w jakich uczeń w podanym zestawie
działa (dane, środki, ograniczenia)
kryterium (ilościowe lub  określenie minimalnego, przynajmniej trzy
jakościowe) akceptowanego poziomu
wykonania, którego osiągnięcie
pozwoli uznać czynność za
opanowaną
Czasowniki operacyjne
Aby cel operacyjny był zrozumiały, łatwy do  zmierzenia stosuje się czasowniki
operacyjne. Czasowniki operacyjne dość precyzyjnie opisują daną umiejętność.
Należy unikać czasowników wieloznacznych, zbyt ogólnych, które nie dają się zmierzyć
 , np. umieć, potrafić, wiedzieć.
Tabela 3. Lista czasowników operacyjnych  przykład [5, s. 15]
Czasowniki operacyjne
Analizować Określać funkcję Rozwijać Włączyć
Badać Opisywać Różnicować Wnioskować
Decydować Opowiadać Scharakteryzować Wprowadzać
Definiować Organizować Sklasyfikować Wskazywać
Diagnozować Oznaczać Skonstruować Współpracować
Dobierać Planować Sortować Wstawiać
Dokonać analizy Podkreślać Sporządzić Wybrać
Dokonać syntezy Podtrzymywać Sporządzić listę Wyciągać
Dostarczać Pokazać Sprawdzać Wyjaśnić
Ewaluować Pomagać Stawiać Wygłosić
Formułować Połączyć Stosować Wykazywać
Gromadzić Porównywać Stwierdzać Wykonywać
Ilustrować Praktykować Sugerować Wykrywać
Integrować Prognozować Syntetyzować Wykreślać
Izolować Prowadzić Śledzić Wykroić
Kierować Przechowywać Szacować Wyliczać
Komunikować się Przeciwstawiać Trzymać Wymierzać
Konstruować Przegrupować Uczestniczyć Wypełniać
Kontrolować Przekonać Udowodnić Wyszczególniać
Krytykować Przekształcić Ułatwiać Wytyczać
Manipulować Przeliczyć Umieszczać Wyznaczać
Mierzyć Przetłumaczyć Umiejscawiać Zachęcać
Mobilizować Przewidzieć Unikać Zamknąć
Modyfikować Przygotować Uogólniać Zaplanować
Narysować Przyjmować Uporządkować Zapobiegać
Nastawiać odpowiedzialność Upraszczać Zastosować
Nazywać Przenosić Ustalać Zaszczepiać
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Objaśniać Przytaczać Usunąć Zbierać
Obliczać Pytać Uszeregować Zdefiniować
Oceniać Redagować Utrzymywać Zestawić
Oczyszczać Redukować Uzasadnić Zinterpretować
Odróżniać Rekonstruować Uzyskiwać Zmieniać
Odpowiadać Rozdzielać Użytkować Zmierzyć
Określać Rozkładać Używać Zmniejszyć
Określać przyczyny Rozpoznać Ważyć Zrekonstruować
Określać skutki Rozróżniać Weryfikować Zrobić
Rozwiązywać Zróżnicować
Operacjonalizacja celów kształcenia jest trudna. Jednak już sam zapis szczegółowych
celów kształcenia z użyciem czasowników operacyjnych, zamiast wieloznacznych, bardzo
ułatwia pracę nauczycielowi.
Taksonomia celów kształcenia
W dydaktyce pojawia się określenie taksonomia celów kształcenia. Taksonomia jest to
hierarchiczna klasyfikacja celów. Oznacza to, że cele podzielono na kategorie niższe
i wyższe. Osiągnięcie celów wyższych jest dowodem, że również niższy cel został osiągnięty.
Taksonomia dotyczy celów poznawczych, praktycznych i emocjonalnych, jest ona
ponadprzedmiotowa.
Taksonomia celów pozwala nauczycielowi kontrolować proces dydaktyczny poprzez
obserwowanie rozwoju ucznia, który powinien osiągać coraz wyższe poziomy. Nie powinno
się przeceniać najniższych poziomów, których osiągnięcie, np. w wypadku celów
poznawczych, świadczy tylko o zdobyciu wiedzy encyklopedycznej.
Tabela 4. Taksonomia celów poznawczych [5, s. 9]
Poziom Kategoria Czynności ucznia:
I. Wiadomości A. Zapamiętywanie Przypominanie sobie pewnych terminów, faktów, praw,
teorii naukowych. Wiążę się to z elementarnym
poziomem rozumienia tych wiadomości, uczeń nie
powinien ich mylić ze sobą ani zniekształcać.
B. Zrozumienie Przedstawienie wiadomości w innej formie niż były
zapamiętane, porządkowanie i streszczanie, czynienie
ich podstawą prostego wnioskowania.
II. Umiejętności C. Stosowanie wiadomości Praktyczne posługiwanie się wiadomościami według
w sytuacjach typowych podanych uprzednio wzorców. Cel, do którego
wiadomości mają być stosowane, nie powinien być
bardzo odległy od celów osiąganych w toku ćwiczeń
szkolnych.
D. Stosowanie wiadomości Formułowanie problemów, dokonywanie analizy
szkolnych w sytuacjach i syntezy nowych zjawisk, formułowanie planu
problemowych działania, tworzenie oryginalnych przedmiotów
i wartościowanie przedmiotów według pewnych
kryteriów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Tabela 5. Taksonomia celów motywacyjnych [5, s. 10]
Poziom Kategoria Czynności ucznia
I. Działania A. Uczestnictwo Świadome i odważne odbieranie określonego rodzaju
w działaniu bodz
ców oraz wykonywanie czynności
odpowiadających przyjętej roli, jednak bez
wykazywania inicjatywy. Uczeń ani nie unika danego
rodzaju działania ani też go nie podejmuje z własnej
woli, chętnie natomiast dostosowuje się do sytuacji.
B. Podejmowanie działania Samorzutne rozpoczynanie danego rodzaju działania
i wewnętrzne zaangażowanie w wykonywanie danego
rodzaju czynności. Uczeń nie tylko dostosowuje się do
sytuacji, w jakiej się znalazł, ale i organizuje ją
w pewien sposób. Jest to jednak postępowanie jeszcze
mało utrwalone.
II. Postawy C. Nastawienie na działanie Konsekwentne wykonywanie danego rodzaju działania
spowodowane trwałą potrzebą wewnętrzną i dodatnim
wartościowaniem jego wyników. Uczeń jest
zwolennikiem tego działania i zachęca do niego innych,
jego poglądom brak jednak szerszego uogólnienia
i pełnej spoistości.
D. System działań Regulowanie określonego typu działalności za pomocą
harmonijnie uporządkowanego zbioru zasad
postępowania, z którymi uczeń identyfikuje się do tego
stopnia, że można je uważać za cechy jego osobowości.
Uczeń nie zawodzi nawet w bardzo trudnych sytuacjach,
a jego działania odznaczają się skutecznością oraz
swoistością stylu.
Tabela 6. Taksonomia celów praktycznych [5, s. 11]
Poziom Kategoria Czynności ucznia
I. Działania A. Naśladowanie działania Planowe spostrzeganie przedmiotów i wzorowych
działań związanych z tymi przedmiotami oraz etapowe
wykonywanie własnych działań z systematyczną
kontrolą każdego elementu przez porównanie z wzorem,
ewentualnie pod kierunkiem nauczyciela.
B. Odtwarzanie działania Wykonywanie działania praktycznego w całości, bez
konieczności jednoczesnego obserwowania wzoru, ale
z niewielką jeszcze płynnością i skutecznością. Uczeń
koryguje działania na podstawie własnego
doświadczenia i jest w stanie ćwiczyć samodzielnie.
II. Umiejętności C. Sprawność działania Dokładne wykonywanie wyuczonego działania
w stałych warunkach praktycznego i osiąganie zamierzonego wyniku, jeżeli
istotne okoliczności tego działania nie ulegną zmianie.
Ewentualna zmiana sytuacji, a zwłaszcza potrzeba
koordynacji tego działania z innymi złożonymi
czynnościami, zakłóca jednak jego płynność,
a dostosowanie do zmiany pochłania wiele energii.
D. Sprawność działania Automatyzacja działania pozwalająca na uzyskiwanie
w zmiennych warunkach najwyższej skuteczności przy bardzo niewielkim
nakładzie energii i czasu. Struktura działania jest
elastyczna, a jego powiązanie z innym działaniem
harmonijne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Umiejętności kluczowe
Podczas lekcji (szkolenia) oprócz zaplanowanych treści i umiejętności uczniowie uczą się
jakby mimowolnie także innych rzeczy  , np. komunikacji, współpracy w grupie. Są to
umiejętności nie mniej ważne od tych zaplanowanych w związku z realizowanym materiałem
nauczania. Umiejętności te pozwalają człowiekowi funkcjonować w społeczeństwie
niezależnie od pełnionej w nim roli. Takie ponadprzedmiotowe umiejętności, niezbędne w
pracy zawodowej i życiu społecznym, nazywa się umiejętnościami kluczowymi, zwane także
są kompetencjami kluczowymi.
Umiejętności określane jako kluczowe, to, np.:
1. Umiejętność planowania, organizowania i oceniania własnego uczenia się.
2. Umiejętność skutecznego komunikowania się w różnych sytuacjach.
3. Umiejętność efektywnego współdziałania w zespole.
4. Umiejętność rozwiązywania problemów w twórczy sposób.
5. Sprawne posługiwanie się technologią informacyjną.
Niektórzy dydaktycy wyróżniają jeszcze szereg innych umiejętności kluczowych,
niezbędnych człowiekowi w codziennym życiu.
Poszczególne kompetencje kluczowe można kształcić dobierając odpowiednie metody
nauczania (opisane w następnym rozdziale poradnika).
Przykład określania celów szkolenia
Temat szkolenia  Propagowanie zasad racjonalnego odżywiania wśród młodzieży
szkolnej.
Cel ogólny  kształtowanie właściwych nawyków żywieniowych.
Cel szczegółowy  wyrobienie nawyku kontrolowania składu chemicznego i wartości
odżywczej produktów spożywczych.
Cel operacyjny  uczeń wskazuje wszystkie substancje nieodżywcze szkodliwe dla
zdrowia na podstawie etykiety zamieszczonej na produktach spożywczych.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to są cele dydaktyczne?
2. Dlaczego należy ustalić cele przed rozpoczęciem szkolenia?
3. Jak się dzieli cele dydaktyczne?
4. Co to są  czasowniki operacyjne ?
5. Co to są umiejętności kluczowe?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj mapę mentalną (mapę skojarzeń) do pojęcia:  Cele dydaktyczne .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) Zapoznać się z informacjami dotyczącymi celów dydaktycznych szkoleń,
2) uporządkować materiał, dzieląc go na spójne fragmenty, zgodnie z własnymi
skojarzeniami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
3) przedstawić graficznie pojęcie:  Cele dydaktyczne ,
4) zaprezentować swój plakat na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura dotycząca pojęć pedagogicznych,
- arkusz papieru format A1,
- kolorowe pisaki,
- tablica magnetyczna i magnesy do przymocowania plakatów.
Ćwiczenie 2
Określ cele ogólne do następujących tematów szkoleń:
1. Margaryna czy masło?
2. Makaron nie tuczy.
3. Jakie pokarmy uczulają?
4. Dieta ludzi starszych.
5. Chude czy tłuste ryby?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić, jakie treści może zawierać szkolenie na dany temat,
2) wybrać najważniejszy wątek szkolenia,
3) sformułować cel szkolenia,
4) przedyskutować z kolegą czy zaproponowany przez siebie cel główny jest zrozumiały
i oczywisty także dla kolegi,
5) porównać cele zaproponowane przez różne osoby i wybrać najtrafniej sformułowany cel,
uzasadniając wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia, literatura metodyczna i dietetyczna,
- papier, długopis lub pisak,
- tablica umożliwiająca przymocowanie arkuszy papieru z opracowanymi celami, pinezki
lub magnesy do mocowania.
Ćwiczenie 3
Określ cele szczegółowe do wybranego celu ogólnego. Uwaga  wykorzystaj cele ogólne
z ćwiczenia 2.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać jeden z celów ogólnych, opracowanych w poprzednim ćwiczeniu,
2) zastanowić się  co dokładnie oznacza zaproponowany cel?, co będzie wiedział, umiał,
jak będzie się zachowywał ktoś, kto osiągnie zaproponowany cel? - wypisać wiadomości
i umiejętności, które nabędzie uczestnik wybranego szkolenia,
3) sformułować, na podstawie wypisanych umiejętności, szczegółowe cele szkolenia,
4) przedyskutować opracowane cele szczegółowe z innymi osobami, które do ćwiczenia
wybrały ten sam cel ogólny,
5) wnioski z dyskusji przedstawić na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki ze sformułowanymi celami ogólnymi ćwiczenia 2,
- papier, długopis,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
W podanych celach szkolenia zamień czasowniki nieoperacyjne na operacyjne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaznaczyć w sformułowanych celach czasowniki nieoperacyjne,
2) odszukać w tabeli  Lista czasowników operacyjnych w poradniku dla ucznia
czasowniki, którymi można zastąpić czasowniki nieoperacyjne,
3) zamienić czasowniki nieoperacyjne na operacyjne,
4) dokonać ewentualnej korekty redakcyjnej sformułowanych celów,
5) zaprezentować swoje propozycje na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier, długopis,
- lista celów szkolenia.
Ćwiczenie 5
Dokonaj operacjonalizacji jednego z opracowanych w poprzednim ćwiczeniu celu
szczegółowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać jeden z opracowanych w ćwiczeniu 4 cel szczegółowy,
2) przeczytać z poradnika dla ucznia i ewentualnie z literatury dodatkowej materiał
dotyczący operacjonalizacji celów kształcenia,
3) posługując się tekstem przewodnim dokonać operacjonalizacji celu, w taki sposób,
aby był on łatwy do zmierzenia,
4) przedyskutować wnioski w grupie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura dydaktyczna,
- tekst przewodni przygotowany przez nauczyciela,
- papier, długopis.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Ćwiczenie 6
Określ umiejętności kluczowe, które można kształtować podczas jednego ze szkoleń,
dla którego ustaliłeś cele szczegółowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał dotyczący umiejętności kluczowych zawarty w poradniku dla ucznia
lub literaturze dydaktycznej,
2) zastanowić się, które umiejętności kluczowe mogą być kształcone podczas jednego
wybranego szkolenia o tematyce żywieniowej ćwiczenie 1  wypisać wybrane
umiejętności kluczowe,
3) uzasadnić wybór na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura dydaktyczna,
- papier, długopis lub pisak.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcia:  cel ogólny ,  cele szczegółowe ,  cele
operacyjne ,  umiejętności kluczowe ?
2) sformułować cel ogólny do danego tematu szkolenia?
3) opracować cele szczegółowe do celu ogólnego?
4) zapisać cele szczegółowe w formie operacyjnej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Zasady, metody oraz formy nauczania dorosłych i dzieci
4.2.1. Materiał nauczania
Zasady nauczania
Zasadą nazywa się regułę postępowania w określonej sytuacji. Dlatego zasady nauczania
można nazwać normami wytyczającymi nauczycielowi sposób pracy dydaktycznej.
Przestrzeganie tych norm pozwala nauczycielowi skutecznie pracować.
Zasady nauczania odpowiadają na pytanie, dlaczego w danej sytuacji, należy uczyć tak a
nie inaczej.
Ogromna ilość czynników, jakie mają wpływ na proces kształcenia, powoduje, że
dydaktyka wciąż się rozwija. W związku z tym, zmienia się także teoria dotycząca zasad
kształcenia. Wielu naukowców zupełnie inaczej klasyfikuje zasady nauczania, często
sprzecznie je interpretując.
Dlatego w tym poradniku zostaną omówione tylko niektóre zasady, które najczęściej
powtarzają się w klasyfikacjach różnych dydaktyków oraz mające największe znaczenie
w opanowaniu umiejętności zawodowych.
1. Zasada świadomej aktywności
Polega ona na takim organizowaniu zajęć i realizacji procesu dydaktycznego, aby uczący
się mieli pełną świadomość celów kształcenia (zarówno ogólnych jak i szczegółowych).
Uświadomienie uczniom celów wzmacnia ich motywację i pozwala na odpowiednie
planowanie pracy i  sortowanie wiedzy pod kątem przydatności do osiągnięcia celów.
2. Zasada związku teorii z praktyką
Odwołanie się do praktyki lub własnych doświadczeń uczących się pozwala na
zrozumienie przydatności teorii i czyni ją bardziej zrozumiałą i potrzebną. Pozwala także na
szybsze zrozumienie i zapamiętanie nowych treści.
3. Zasada poglądowości
Polega na ograniczaniu werbalnego (czyli tylko za pomocą słów) przekazu na korzyść
przedmiotów, które  zilustrują teoretyczny materiał nauczania. Do poznania nowego
materiału z zastosowaniem przedmiotów wykorzystuje się więcej zmysłów, nie tylko słuch.
Przedmioty to zarówno pomoce naukowe, modele, eksponaty, dzieła sztuki, nagrania, itp., ale
również prawdziwe narzędzia pracy, maszyny, urządzenia, itd.
4. Zasada przystępności
Jest to zasada, która mówi, że należy stopniować trudność treści. W czasie nauki należy
przechodzić od treści bardziej znanych do mniej znanych (od łatwiejszych do trudniejszych),
uwzględniać indywidualne różnice uczniów w tempie pracy. Bardzo ważne jest także
podzielenie materiału na odpowiednie  porcje tak, aby jednorazowo nie przeciążać uczniów
nadmiarem wiadomości.
6. Zasada systematyczności
Zasada ta wiąże się z tzw. rozkładami materiału nauczania (plany dydaktyczne)
i planowaniem pracy. Nauczyciel przed przystąpieniem do planowania musi ustalić, co
uczniowie już wiedzą. Podczas kolejnych zajęć nauczyciel powinien nawiązywać do
wiadomości posiadanych już przez uczniów, utrwalać je, systematycznie je powtarzać
i poszerzać. Zasada ta wymaga także od nauczyciela realizacji materiału zgodnie z logiką
danej gałęzi wiedzy. Uczeń powinien mieć pełną świadomość struktury materiału nauczania.
Natomiast nauczyciel powinien systematycznie przygotowywać się do zajęć, analizować
przeprowadzone lekcje i kontrolować wyniki swojej pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
7. Zasada trwałości wiedzy i umiejętności
Chodzi o taką organizację procesu dydaktycznego, aby wiedza i umiejętności uczniów
były trwałe. Można to osiągnąć przez stosowanie odpowiednich metod pracy, pozwalających
na  zakodowanie wiedzy i umiejętności uczniów w tzw. pamięci trwałej. Dzięki temu, nawet
po dłuższym czasie uczeń potrafi wykorzystać ( odtworzyć ) to, czego się nauczył. Wiąże się
to z procesami zapamiętywania i zapominania. Jest to złożony proces psychologiczny. Aby
skuteczność pracy ucznia i nauczyciela była największa należy powtarzać materiał często tuż
po jego przerobieniu, następnie można ograniczyć liczbę powtórzeń. Ostatnie badania
dowodzą, że najlepiej jest powtarzać nowy materiał: 1godz, 1 dzień, 1 tydzień i 1 miesiąc po
jego poznaniu. Potem wystarczy wracać do niego od czasu do czasu. Powtarza się oczywiście
tylko najważniejsze wiadomości.
8. Zasada indywidualizacji i zespołowości
Każdy człowiek jest inny, ma różne zdolności, potrzeby i preferencje. Najlepiej byłoby
planować proces dydaktyczny dla każdego człowieka indywidualnie. Jednak, ponieważ nie
jest to możliwe, zadaniem nauczyciela jest takie organizowanie procesu nauczania uczenia
się, w którym znajdzie się wspólna płaszczyzna do pracy wszystkich uczących się.
Indywidualne preferencje uczących się będą opisane w dalszej części poradnika.
Metody nauczania
Metodą nazywamy sposób postępowania podczas rozwiązywania jakiegoś problemu,
zwłaszcza oparty na własnych przemyśleniach lub doświadczeniach, prowadzący do
osiągnięcia założonego celu.
Metodyka nauczania jakiegoś przedmiotu to teoria, która omawia cele i sposoby
nauczania tego przedmiotu szkolnego.
Zatem metody to  narzędzia służące do osiągania zamierzonych celów.
Metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela
z uczniami, który umożliwia uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania
się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów.
Dobór metody nauczania zależy od wielu czynników. Są to:
 wiek i charakterystyka uczestników,
 założone cele i zadania dydaktyczne,
 treści kształcenia oraz właściwości nauczanych przedmiotów,
 baza dydaktyczna i środki, jakimi dysponuje nauczyciel.
Dzięki stosowaniu różnych metod nauczania możemy osiągać różne cele. Oprócz
zdobycia wiedzy, uczeń może nauczyć się:
 skutecznego komunikowania się,
 współpracy w zespole,
 rozwiązywania problemów,
 autoprezentacji,
 samodzielnego uczenia się,
 wykorzystywania wiedzy w codziennym życiu,
 podejmowania decyzji,
 skutecznego negocjowania,
 organizowania pracy,
  sortowania wiedzy.
W związku z rozwojem psychologii i dydaktyki, klasyfikacja metod ulega zmianom.
Różni dydaktycy wymieniają różne metody nauczania, czasami inaczej nazywają podobne
metody.
Obecnie najczęściej stosuje się tzw. zmodyfikowany podział metod nauczania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Tabela 7. Zmodyfikowany podział metod nauczania [18, s. 91]
Grupa metod nauczania Przykłady metod nauczania
Podające Wykład informacyjny
Odczyt
Opis
Opowiadanie
Prelekcja
Pogadanka
Anegdota
Objaśnienie lub wyjaśnienie
Problemowe Wykład problemowy
Wykład konwersatoryjny
Klasyczna metoda problemowa
Metody aktywizujące (metoda sytuacyjna, metoda przypadków, metoda
inscenizacji, gry dydaktyczne  symulacyjne, decyzyjne, psychologiczne,
dyskusje dydaktyczne  okrągłego stołu, związana z wykładem, wielokrotna,
panelowa, burza mózgów)
Programowane Z użyciem komputera
Z użyciem maszyny dydaktycznej
Z użyciem podręcznika programowanego
Eksponujące Pokaz łączony z przeżyciem
Film
Sztuka teatralna
Ekspozycja
Praktyczne Pokaz z objaśnieniem
Pokaz z instruktażem
Ćwiczenia przedmiotowe
Ćwiczenia laboratoryjne
Ćwiczenia produkcyjne
Metoda projektu
Metoda przewodniego tekstu
Istnieje wiele odmian wymienionych metod aktywizujących oraz szereg technik
pozwalających na aktywne nauczanie. Również niektóre metody oparte na słowie mogą być
zaliczane do metod aktywizujących (np. wykład konwersatoryjny). Metody aktywizujące
wymagają od nauczyciela takiego sposobu nauczania, aby stworzyć uczniowi warunki do
samodzielnego uczenia się.
Krótka charakterystyka wybranych metod nauczania:
Metody podające
Wykład
Jest najpopularniejszą metodą podającą, która polega na podaniu uczącym się informacji
z zakresu nauk o przyrodzie, technice, społeczeństwie, itp. Struktura wykładu jest
usystematyzowana, zwięzła, wymaga od uczących się zdolności do abstrakcyjnego myślenia
i dłuższej koncentracji. Dlatego metodę tę stosuje się w kształceniu młodzieży i dorosłych.
Opowiadanie i opis
Opowiadanie jest metodą bardziej odpowiednią dla młodszych uczniów. Różni się od
wykładu sposobem przekazywania. Nauczyciel słowem  kreśli obraz , opowiada historię,
w taki sposób, aby uczący się mógł sobie wyobrazić opowiadane zdarzenia. Opis różni się od
opowiadania tym, że głównie polega na charakteryzowaniu przedmiotów, zjawisk
przyrodniczych lub faktów historycznych. Opis jest zatem bardziej zwięzły od opowiadania.
Opisowi może towarzyszyć pokaz., np., kiedy nauczyciel chce zademonstrować jakiś
przedmiot.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Odczyt
Polega na pisemnym opracowaniu materiału a następnie dosłownym przeczytaniu
przygotowanego tekstu.
Prelekcja
Prelekcja różni się od odczytu tym, że po odczycie następuje wcześniej zaplanowana
dyskusja nad prezentowanym materiałem. Dlatego treść materiału  czytanego musi być tak
opracowana, aby wzbudzała dyskusję.
Pogadanka
Jest to rodzaj rozmowy między nauczycielem a uczniami. Nauczyciel zadaje pytania, na
które uczniowie odpowiadają. Nauczyciel przez cały czas jest osobą kierującą rozmową.
Metody programowane
Istota nauczania programowego sprowadza się do podziału materiału nauczania na
odpowiednie  porcje (kroki, bloki). Przejście do kolejnej  porcji materiału , może nastąpić
dopiero po opanowaniu poprzedniej. W metodach programowanych można wykorzystywać
tzw. podręczniki programowane, ale obecnie najczęściej wykorzystuje się programy
komputerowe lub maszyny dydaktyczne. Najważniejszym elementem tego rodzaju nauczania
jest program, czyli odpowiednio uporządkowany zbiór poleceń (zadań) do wykonania.
Metody praktyczne
Wśród metod praktycznych coraz większe znaczenie mają metoda projektu oraz metoda
tekstu przewodniego. Pozostałe metody praktyczne są oczywiste, znajdują zastosowanie
podczas kształcenia umiejętności (nie tylko zawodowych). Pozwalają na weryfikację teorii,
ale także ją uzupełniają. Niektórzy dydaktycy metodę projektu traktują na równi z metodami
aktywizującymi (por. T. Nowacki). Bo rzeczywiście projekt jest rodzajem problemu do
samodzielnego rozwiązania, uczniowie podczas pracy nad projektem wykazują się
aktywnością i pomysłowością, ponadto projekt jest najczęściej wykonywany w małych
grupach, tak jak inne metody aktywizujące.
Metody problemowe
Problem w dydaktyce to rodzaj zadania, który uczniowie muszą rozwiązać samodzielnie
lub z niewielką pomocą (ukierunkowaniem) nauczyciela. Dlatego w metodach problemowych
następuje interakcja między nauczycielem a uczniami. Nawet wykład może być metodą
problemową, jeśli jest przeplatany dyskusją. Nauczyciel w trakcie takiego wykładu stawia
hipotezy,  głośno myśli , zadaje pytania  zachęcając słuchaczy do samodzielnego
dochodzenia do wniosków.
Wśród metod problemowych znajdują się tzw. metody aktywizujące. Metodami
aktywizującymi proces nauczania nazywa się takie metody nauczania, które stwarzają
warunki do aktywnego (zaangażowanego) udziału uczącego się w zajęciach. Wyróżniają się
one tym, że w trakcie zajęć aktywność uczących się przewyższa aktywność nauczyciela.
Najczęściej rola nauczyciela sprowadza się do wcześniejszego zaplanowania zajęć a następnie
kierowania procesem dydaktycznym podczas zajęć. Uczniowie  sami zdobywają wiedzę .
Aktywizujące nauczanie Aktywne uczenie się
Nauczyciel  aktywizując ucznia  naucza Uczeń  aktywnie się uczy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Zalety metod aktywizujących
Jeżeli wiedza nie jest powiązana z żadnym doświadczeniem, jest głównie umiejscawiana
w oddzielnych  szufladkach w naszym mózgu.  Szufladki te otwierają się tylko na
polecenie nauczyciela, kiedy sprawdza wiadomości, ale w codziennym życiu wiedza taka nie
jest wykorzystywana. Natomiast wiedza zdobywana w trakcie działania, staje się wiedzą
operatywną, powiązaną z rzeczywistością. Dlatego metody aktywizujące, uważa się za
zdecydowanie bardziej skuteczne od metod tradycyjnych.
W zależności od celu, jaki chcemy osiągnąć możemy wybrać różne metody nauczania.
Tabela 8. Zastosowanie różnych technik nauczania [opracowanie własne]
Rodzaje technik Cel, zastosowanie Przykłady technik
Techniki tworzenia grupy Wzajemne poznanie się A
amania lodów
Integracja Kula śnieżna
Zaangażowanie w pracę Ankiety
Poczucie swobody Scenki
i bezpieczeństwa
Techniki prezentacyjne Przedstawienie nowych faktów Wykład
Wyrobienie logicznego punktu Dyskusja
widzenia Debata
Wytworzenie ogólnego poglądu na Film
dany problem lub zagadnienie Drzewo decyzyjne
Techniki działania Wdrażanie w życie teorii Symulacje
Zdobycie nowego doświadczenia Odgrywanie ról
Rozwijanie umiejętności Dramy
Ćwiczenia praktyczne
Techniki decyzyjne Tworzenie nowych pomysłów SWOT
Podejmowanie trudnych decyzji Metaplan
Rozwiązywanie problemów Analiza przypadków
Ocena sytuacji Projekt
Drzewo decyzyjne
Charakterystyka wybranych metod i technik aktywizujących
Od dawna wiadomo, że najlepiej pamiętamy fakty, sytuacje, które są w jakiś sposób
wyraziste. Wiążemy z nimi miłe lub przykre wspomnienia. Są to obrazy piękne lub
obrzydliwe. Ważne żeby było coś, co je wyróżnia. Szare, zwyczajne dni szybko odchodzą
w zapomnienie. Podobnie z lekcjami. Zapamiętujemy je, jeśli zdarzyło się na nich coś
niespodziewanego, innego. Właśnie to  coś pozwala na zakotwiczenie w pamięci obrazu,
zapachu czy dz
więku. Wiedząc o tym nauczyciel, dobiera odpowiednie metody  atrakcyjne
lub zaskakujące, aby umożliwić uczniom zapamiętanie treści lekcji. Najtrwalsza jest, bowiem
tzw. wiedza gorąca, pochodząca z przeżyć i doświadczeń. Metody aktywne oparte są na
 wiedzy gorącej .
Metody (gry) symulacyjne
Najczęściej stosuje się je w szkołach zawodowych  ekonomicznych i handlowych, gdzie
można utworzyć symulowane przedsiębiorstwo, w którym uczniowie przyjmują rolę
pracowników  urzędników, referentów, managerów, itp.
Metoda przypadków i metoda sytuacyjna
Metoda przypadków polega na przedstawieniu uczniom problemu w postaci opisanego
przypadku. Uczniowie analizują zdarzenie i poszukują rozwiązania dla przedstawionej
sytuacji. Symulacja różni się od analizy przypadków złożonością  dotyczy ciągu zdarzeń.
Uczniowie otrzymują oprócz opisu sytuacji wszystkie dane, które są niezbędne do podjęcia
decyzji. Mogą to być różnego rodzaju załączniki, np. normy prawne, instrukcje, itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Metoda inscenizacji
Uczniowie odgrywają rolę według scenariusza opracowanego przez nauczyciela lub
przez siebie. Po odegraniu scenki wywiązuje się dyskusja między uczniami, którzy
obserwowali grających.
Gry dydaktyczne
Gry mogą przypominać inscenizacje, ponieważ uczniowie odgrywają w nich narzucone
przez nauczyciela role. Jednak zachowanie się poszczególnych uczestników gry nie jest
z góry narzucone.
Dyskusje
Jest to rodzaj wymiany myśli między uczestnikami. Ma charakter zorganizowany i toczy
się na zadany temat. Odmianą dyskusji są między innymi: burza mózgów i metaplan.
Burza mózgów
Stosuje się też nazwy  sesja nowych pomysłów, giełda pomysłów, sesja odroczonej
oceny. Metoda polega na tym, że przez krótki, określony czas zbiera się wszystkie pomysły
na zadany temat (nawet te z pozoru absurdalne). Pomysły należy zapisać (można przyklejać
karteczki z poszczególnymi propozycjami). Dopiero po zamknięciu listy pomysłów następuje
ich wartościowanie i uzasadnianie, w celu wybrania najlepszego rozwiązania.
Metaplan
Jest graficznym sposobem przedstawienia dyskusji na dany temat. Uczniowie pracują
w grupach 5 6 osobowych. Przebieg dyskusji ma swoje odzwierciedlenie w postaci plakatu.
Dyskusja toczy się w trzech obszarach:
1. Jak jest?
2. Jak powinno być?
3. Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
Na zakończenie powstają wnioski z dyskusji.
Wszystkie propozycje i przemyślenia zapisuje się na plakacie, na którym również
widnieje hasło (temat) dyskusji.
Metoda projektu  projekt
Jest to metoda pracy grupowej. Efektem tej pracy jest zawsze jakiś gotowy produkt
(projekt), który może być, np. opracowaniem pisemnym lub konkretnym wyrobem. Metoda
projektu ma zastosowanie zwłaszcza w kształceniu zawodowym, ale może być
z powodzeniem stosowana we wszystkich dziedzinach nauki. Projekty uczą samodzielności,
umiejętnego planowania i odpowiedzialności za własną pracę.
Nauczyciel ustala z uczniami tylko najważniejsze reguły, natomiast uczniowie
samodzielnie planują rozwiązanie problemu (najczęściej sami ustalają również temat). Projekt
kończy się prezentacją i pisemnym sprawozdaniem (raportem) na temat przebiegu pracy nad
projektem.
Analiza SWOT
Jest to jedna z najskuteczniejszych technik analitycznych, służąca porządkowaniu
informacji. Technika ta polega na posegregowaniu informacji w danej sprawie na cztery
grupy. S (strengths)  mocne strony, W (weaknesses)  słabe strony, O (opportunities) 
szanse, T (threats)  zagrożenia. Pozwala na dokładne przemyślenie sytuacji przed podjęciem
decyzji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Czynniki wpływające na efektywność procesu uczenia się
Ludzie generalnie pamiętają:
 10% tego, co słyszą,
 20% tego, co widzą,
 40% tego, o czym rozmawiają,
 90% tego, co robią.
Efektywność nauczania można poznać po efektach (wynikach) pracy nauczyciela. Aby
efekt był zadawalający nie wystarczy stosowanie zawsze tych samych sprawdzonych metod.
Dzieje się tak, ponieważ każdy człowiek uczy się inaczej.
Style uczenia się. Cykl Kolba
Obserwując jak uczy się małe dziecko, które nie jest obarczone doświadczeniem,
naukowcy doszli do wniosku, że proces uczenia się składa się z czterech etapów. D. Kolb
(jeden z popularyzatorów tej idei) określił, że człowiek uczy się według modelu, który
nazwano cyklem Kolba.
Według tego modelu w procesie uczenia się powtarza się cykl złożony z 4 elementów, są
to:
 doświadczenie,
 ewaluacja  ocena doświadczenia i refleksja,
 wnioski wynikające z doświadczenia (tworzenie teorii),
 planowanie kolejnego doświadczenia.
Rys. 1. Cykl Kolba [22, s. 16]
Przykład:
Dziecko nie jest w stanie wyobrazić sobie kwaśnego smaku. Nie można tego
wytłumaczyć w inny sposób jak tylko przez skosztowanie, np. cytryny. Po tym etapie
(własnego doświadczenia) następuje ocena smaku  czy jest to smaczne?, jakie wywołuje
reakcje? Po dokonaniu oceny (ewaluacji) dziecko wyciąga wnioski (tworzy sobie teorie), np.
cytryna jest zbyt kwaśna, daje nieprzyjemne uczucie. Po jakimś czasie, kiedy dziecko oswoi
się z własnymi wnioskami, może spróbować posypać cytrynę cukrem (czyli zaplanować
kolejną próbę). Posypanie plasterka cytryny cukrem i skosztowanie go jest znowu pierwszym
etapem kolejnego cyklu Kolba.
Cykl jest zamknięty, ale może rozpoczynać się w dowolnym momencie. Niektórzy lubią
rozpoczynać naukę od teorii a inni tworzą sobie teorię na podstawie doświadczenia. Każdy
z nas ma swój preferowany styl uczenia się.
Cykl Kolba stał się podstawą teorii empirycznego uczenia się. Według tej teorii rozróżnia
się następujące typy uczących się:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
1. Aktywiści (praktycy)
Zaczynają od działania i uczą się poprzez praktykę.
2. Analitycy (refleksyjni)
Zaczynają od obserwacji. Przyglądają się sytuacjom, doświadczeniom, analizując je.
3. Teoretycy
Zaczynają od podstaw teoretycznych.
4. Aplikatorzy (pragmatycy)
Uczą się przez działanie, ale nie stosując metody prób i błędów, jak robią to praktycy,
tylko wprowadzając sprawdzone już procedury.
Informacja na temat preferowanego stylu uczenia się uczniów pozwala nauczycielowi
dobrać odpowiednie metody nauczania. Bezpieczeństwo tkwi w różnorodności, ponieważ
w klasie szkolnej występują osoby o różnych stylach uczenia się. Nauczyciel powinien
wiedzieć, że  teoretyk nawet ćwiczeń gimnastycznych najlepiej nauczy się rozpoczynając od
podstaw teoretycznych. Dopiero, gdy dowie się  jak to działa i dlaczego może sam
spróbować wykonać ćwiczenia.  Analitycy wolą pokaz a  aktywiści wielokrotne ćwiczenia
praktyczne.
Wspominając o stylach uczenia się różnych ludzi, trzeba dodać, że ogromne znaczenie
ma także dobór  języka do określonej grupy. Oczywiste jest, że ucząc małe dzieci należy
posługiwać się prostym, barwnym językiem, ograniczając abstrakcyjne pojęcia. Przemawiając
w ten sam sposób do młodzieży lub dorosłych możemy ich wręcz obrazić. Jednak nigdy nie
powinno się używać zbyt naukowego języka. Jeśli pojawi się  trudne słowo, należy je
wyjaśnić, aby nie postawić uczących się w kłopotliwej sytuacji.
Kanały sensoryczne WAK
Każdy z nas słyszał o  słuchowcach i  wzrokowcach . Większość uważa, że jest
 wzrokowcem . Okazuje się, że jednak najwięcej osób jest  kinestetykami . Człowiek
 odbiera świat trzema kanałami sensorycznymi. Są to: wzrok, słuch i  czucie . Wzrok
i słuch to kanały oczywiste,  czucie to: dotyk, smak, zapach, odczucie zimna i ciepła, ale
również emocje. Osoby, które  odbierają tym dziwnym kanałem sensorycznym nazywamy
kinestetykami.
Ze względu na preferowane kanały sensoryczne, niektóre osoby uczą się najlepiej
wykorzystując metody słowne, lub same mówiąc na głos, inne wolą obrazy, tabele, barwy,
film, natomiast dla kinestetyka należy dobrać metody umożliwiające mu ruch, działanie lub
oddziałujące na emocje.
Nauczyciel, który ma świadomość, że w klasie są uczniowie o różnych preferencjach
sensorycznych tak planuje lekcje, aby każdy z tych uczniów znalazł  coś dla siebie
(tzn. odpowiedni sposób przekazu). Okazuje się, że ludzie preferujący różne kanały odbioru
sensorycznego mają swoje  ulubione słowa., np.  wzrokowcy mówią: widzę że, proszę
zobaczyć, wyobraz
my sobie,  słuchowcy : to brzmi, to ma wydz
więk, to harmonizuje,
a  kinestetycy : czuję że, mam przeczucie, to robi wrażenie, spróbujmy, itp.
Rodzaje inteligencji
Do niedawna mówiono o kimś, że jest inteligentny, jeśli wykazywał zdolności
matematyczno-logiczne. Taki typ inteligencji do dziś w szkole jest najbardziej ceniony.
Jednak trudno nie określić genialnym, znakomitego malarza, muzyka czy poetę. Osoby takie
wyróżniają się innym rodzajem inteligencji. Kiedyś mówiono o siedmiu, a teraz nawet już
o kilkunastu rodzajach inteligencji.
Rodzaje inteligencji [20, s. 77]
1) lingwistyczna (werbalna),
2) logiczno-matematyczna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3) muzyczna,
4) kinestetyczna,
5) wizualno-przestrzenna,
6) przyrodniczo-ekologiczna,
7) interpersonalna,
8) intrapersonalna,
9) kreatywna (twórcza),
10) zmysłowa,
11) historyczna.
Człowiek może mieć predyspozycje w kierunku kilku inteligencji. W wyniku ćwiczeń
można rozwijać pozostałe.
Każdy nauczyciel powinien wiedzieć, że do osiągnięcia pełnego sukcesu edukacyjnego
potrzebny jest odpowiedni czas. Uczenie się jest procesem, który jest najbardziej skuteczny,
jeśli jest odpowiednio  dawkowany .
Tabela 9. Uniwersalne Etapy Procesu Uczenia się [19, okładka]
Nieświadoma niekompetencja Nie wiesz, że nie wiesz& . Np. każdy z nas potrafi bardzo wiele,
Nie wiesz, że nie potrafisz. ale też nie potrafi tak wielu rzeczy.
Żyjemy, więc sobie w błogim poczuciu
wszechstronnej kompetencji, dopóki
sami odkryjemy lub ktoś pokaże nam
obszary nowych możliwości!
Świadoma niekompetencja Wiesz, że wielu rzeczy nie I to właśnie jest efekt odkrycia, że nie
wiesz, nie potrafisz. potrafimy latać na paralotni, mówić
w języku Siuksów lub rozumieć mowy
ciała.
Świadoma kompetencja Wiesz już, że coś potrafisz, ale Każda nowa czynność przebiega od
nie wykonujesz tego etapu  wiem, jak , ale jeszcze nie
automatycznie. Wykonanie potrafię tego zastosować w praktyce
wymaga wysiłku, namysłu, w sposób optymalny. To faza
znacznej koncentracji. ćwiczenia i doskonalenia umiejętności.,
np. wiem jak  działa samochód, ale
w praktyce ta wiedza wymyka się spod
mojej kontroli, co nieco frustruje
mojego instruktora!
Nieświadoma kompetencja Sam już nie wiesz, skąd ty to Jednocześnie jest to faza wyjściowa
wszystko wiesz i umiesz!? (punkt startowy dla nowych obszarów
nieznanych).
Formy organizacyjne procesu uczenia się  nauczania
Organizacja procesu uczenia się ma wpływ na jego efekty, podobnie jak zastosowana
metoda nauczania. Aby wybrać odpowiednią formę organizacyjną należy odpowiedzieć sobie
na pytania: Kto? Gdzie? Kiedy? Formy nauczania, zatem określają sposób organizacji
nauczania.
Podział form organizacyjnych nauczania w zależności od:
1. Liczby uczniów:
 jednostkowe,
 zbiorowe,
2. Miejsca uczenia się:
 zajęcia szkolne: klasowo-lekcyjne, świetlicowe, laboratoryjne, warsztatowo-
produkcyjne, zajęcia pozalekcyjne, np. koła zainteresowań, zajęcia wyrównawcze,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
 zajęcia pozaszkolne: praca domowa, wycieczka, praktyki, kursy, koła zainteresowań
w klubach, domach kultury.
3. Czasu organizacji i trwania nauki:
 zajęcia lekcyjne,
 zajęcia pozalekcyjne,
4. Możliwości kontaktu z uczącym się:
 kontakt bezpośredni między uczącym się i nauczycielem,
 kształcenie  na odległość .
Formy organizacyjne pracy uczniów:
 praca indywidualna,
 praca w grupach,
 praca zbiorowa.
Każda z form pracy uczniów ma swoje zalety. Praca w grupach uczy współpracy,
indywidualna (jednostkowa) samodzielności i odpowiedzialności, zbiorowa wpływa na
umiejętność przystosowania się i wyrobienie cech społecznych. Najlepiej stosować je
naprzemiennie, z przewagą pracy w grupach i pracy indywidualnej (jednostkowej).
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznaczają następujące pojęcia:  zasady nauczania ,  formy nauczania ,  metody
nauczania ?
2. Jakie znasz podstawowe zasady nauczania?
3. Jakie formy organizacyjne można stosować podczas nauczania?
4. Jak można podzielić metody nauczania?
5. Co to są metody aktywizujące?
6. Co to jest cykl Kolba?
7. Co nazywa się kanałami sensorycznymi WAK?
8. Jakie czynniki decydują o doborze metody nauczania?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ustal podczas dyskusji z kolegami   Jak przygotować szkolenie na temat racjonalnego
odżywiania dla dorosłych? lub  Jak przygotować szkolenie na temat racjonalnego
odżywiania dla dzieci? .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
4) wybrać jeden z tematów zaproponowanych w ćwiczeniu (wybór tematu decyduje
o przynależności do jednej z dwóch grup),
5) wybrać lidera grupy,
6) ustalić w grupie czas na  sesję pomysłów  np. 5 10 minut (w tym czasie każdy członek
grupy zapisuje na samoprzylepnych karteczkach własne pomysły na temat wybranego
szkolenia, równocześnie zgłaszając swoje propozycje głośno i naklejając samoprzylepną
karteczkę z zapisaną propozycją na dużym arkuszu papieru),
7) pogrupować pomysły według kryteriów ustalonych w grupie,
8) wybrać najciekawsze pomysły, ewentualnie je uzupełnić,
9) zaprezentować wypracowane w grupie pomysły (prezentuje lider grupy).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia, literatura dydaktyczna oraz dotycząca zasad żywienia,
- kartki samoprzylepne w różnych kolorach, pisaki,
- duże arkusze papieru.
Ćwiczenie 2
Wykorzystując technikę  Procedura U , opracuj w grupie następujący temat:  Tworzenie
obrazu atrakcyjnego (dla uczestnika) szkolenia .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać instrukcję na temat techniki pracy  Procedura U , zawartą w poradniku
 Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie [2]  uwaga metoda przewiduje pracę
w grupie,
2) zgodnie z omówionym sposobem pracy odpowiedzieć na pytania zawarte w tabeli
poniżej  zwracając uwagę na kolejność pytań,
3)  wpisać odpowiedzi w schemat  Procedury U ,
4) wybrać lidera grupy, który zaprezentuje stanowisko zespołu,
5) zaprezentować wypracowany przez daną grupę  obraz atrakcyjnego szkolenia .
Tabela z pytaniami do ćwiczenia 2 -  Procedura U
Stan faktyczny. Jak jest? Obraz pożądany. Jak powinno być?
Jak w tej chwili wygląda stereotyp szkolenia (lekcji)? Jakie powinno być szkolenie, aby było atrakcyjne
(Obraz typowego szkolenia) i skuteczne?
Kto i jaką pełni rolę? Jaką rolę powinien pełnić edukator i jaka jest rola
Kto i jakie ma zadania (podczas szkolenia)? ucznia (szkolącego się)?
Według jakich zasad nauczyciel (edukator) Jakie zasady, normy, kryteria powinny decydować
przygotowuje zajęcia? o doborze treści i metod nauczania?
Jakie kryteria decydują o doborze treści szkolenia? Jaki jest stan pożądany?
Co jest dobre, co potrzeba zmienić?
Rysunek do ćwiczenia 2
Schemat  Procedury U
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- książka E. Brudnik, A. Moszynska, B. Owczarska  Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie.
Przewodnik po metodach aktywizujących [2] lub przygotowany przez nauczyciela
schemat  Procedury U (schemat procedury znajduje się w poradniku dla ucznia),
- kartki papieru, długopis lub kolorowe pisaki
Ćwiczenie 3
Uzupełnij tabelę, wpisując pomysły, które pozwolą zrealizować wymienione zasady
nauczania, podczas szkolenia zorganizowanego dla młodzieży szkolnej, zatytułowanego 
 Jaki jest wpływ środków konserwujących żywność na organizm człowieka? .
Tabela do ćwiczenia 3
Zasada nauczania Przykład realizacji
Zasada przystępności
Zasada poglądowości
Zasada systematyczności
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać z poradnika lub literatury dydaktycznej materiał na temat zasad nauczania,
2) wypisać w punktach, jakie treści należy przekazać podczas szkolenia dotyczącego
środków konserwujących żywność,
3) określić, w jaki sposób można w praktyce, na przykładzie konkretnego szkolenia
zrealizować zasady wymienione w tabeli - uzupełnić tabelę,
4) przedstawić swoje propozycje na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura dydaktyczna,
- literatura o tematyce żywieniowej,
- papier, długopis.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ćwiczenie 4
Uzupełnij tabelę, wpisując metody i środki dydaktyczne oddziałujące na osoby
odbierające informacje różnymi kanałami sensorycznymi.
Tabela do ćwiczenia 4
Typy sensoryczne Metody dydaktyczne Wyposażenie stanowiska
pracy
W  Wzrokowcy 
metody i środki
wizualne.
A  Słuchowcy 
metody i środki
audytywne
K  Kinestetycy 
metody i środki
kinestetyczne
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z metodami i środkami dydaktycznymi, korzystając z poradnika dla ucznia
lub literatury dydaktycznej,
2) określić, jakimi metodami nauczania i przy pomocy jakich środków można najlepiej
przekazać treści ludziom odbierającym różnymi kanałami sensorycznymi (wzrokowcy,
słuchowcy,  kinestetycy ),
3) uzupełnić tabelę do ćwiczenia,
4) podzielić się uwagami w grupie,
5) sporządzić wspólny plakat  Dobór metod nauczania i środków dydaktycznych
dla uczniów o różnych kanałach sensorycznych WAK ,
6) zaprezentować plakat na forum całej grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia, literatura dydaktyczna,
- papier, długopis,
- arkusz papieru formatu A1,
- kolorowe pisaki, linijka,
- pinezki lub magnesy i odpowiednia tablica do przymocowania plakatu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Ćwiczenie 5
Do szkolenia o tematyce żywieniowej sformułowano cele zajęć. Dobierz do nich metody
i formy pracy, które pozwolą zrealizować te cele. Uzupełnij tabelę.
Tabela do ćwiczenia 5
Temat szkolenia:  Propagowanie racjonalnego odżywiania wśród uczestników kolonii
Przykładowy cel zajęć Zastosowane metody
- zintegrowanie grupy
- zainteresowanie problematyką
racjonalnego odżywiania
- nabycie umiejętności poszukiwania
informacji i materiałów na temat
prawidłowego odżywiania
- nabycie umiejętności prawidłowego
komponowania śniadań
- (wymyśl jeszcze inny cel tego szkolenia
 wpisz go tutaj)
& & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & &
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał na temat metod nauczania z podręcznika i literatury wskazanej przez
nauczyciela,
2) określić, jak można osiągnąć założone cele, jakie metody nauczania można zastosować,
aby efekt był najlepszy i wypełnić tabelę do ćwiczenia 5,
3) przedyskutować w grupie swoje propozycje.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura metodyczna,
- papier, pisak lub długopis.
Ćwiczenie 6
Opracuj mapę mentalną (mapę skojarzeń) do tematu:  Metody aktywizujące proces
uczenia się .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać z poradnika dla ucznia i literatury fragment materiału nauczania dotyczący
metod nauczania,
2) uporządkować materiał, dzieląc go na spójne fragmenty, zgodnie z własnymi
skojarzeniami,
3) przedstawić graficznie temat,
4) zaprezentować swój plakat na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia, literatura dydaktyczna,
- arkusz papieru format A1, kolorowe pisaki,
- tablica magnetyczna i magnesy do przymocowania plakatów.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować zasady i formy nauczania?
2) scharakteryzować wybrane metody nauczania?
3) dobrać metody nauczania do założonych celów kształcenia?
4) dobrać metody nauczania do grupy wiekowej uczestników szkolenia?
5) dobrać takie formy i metody nauczania, aby zapewnić efektywność
nauczania uczestnikom o różnych kanałach sensorycznych WAK oraz
o różnych stylach uczenia się?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.3. Środki i materiały dydaktyczne
4.3.1. Materiał nauczania
Środkami dydaktycznymi nazywa się przedmioty materialne, które umożliwiają
usprawnienie procesu nauczania uczenia się oraz uzyskanie optymalnych osiągnięć
szkolnych.
Do środków kształcenia zalicza się:
- tzw. pomoce naukowe (dydaktyczne)  przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel,
aby jak najskuteczniej uczyć (tabele, mapy, eksponaty, makiety, itp.),
- środki wyposażenia indywidualnego ucznia  narzędzia pracy ucznia (podręczniki,
zeszyty i przybory szkolne),
- wyposażenie miejsca pracy  , np. pracowni, laboratoriów, itp. (sprzęt laboratoryjny,
tablica, przyrządy sportowe, itp.).
Podział środków dydaktycznych:
- środki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość  naturalne okazy
przyrodnicze, surowce, pamiątki historyczne, itp.,
- techniczne, które pokazują rzeczywistość w sposób pośredni  rysunki, filmy, nagrania,
itp.,
- środki symboliczne  słowo pisane, tabele, wykresy, projekty i rysunki techniczne.
Środki techniczne najczęściej dzieli się w zależności od tego, na jakie zmysły
oddziałują. Są to:
- środki wzrokowe,
- środki słuchowe,
- środki wzrokowo-słuchowe,
- inne środki (oddziałujące na inne zmysły).
Klasyfikacja środków dydaktycznych może być różna, jednak nie to ma największe
znaczenie. Istotne jest, aby uświadomić sobie jak ważne dla osiągnięcia celów edukacyjnych
są stosowane środki dydaktyczne  ich ilość i rodzaj. Należy pamiętać, że niekorzystny jest
zarówno brak jak i nadmiar środków dydaktycznych. Dobór środków powinien być
poprzedzony wnikliwą analizą treści, celów i czasu trwania zajęć a także możliwości
organizacyjnych.
Materiały dydaktyczne
Wśród środków dydaktycznych należy wyróżnić grupę zwaną materiałami
dydaktycznymi. Materiały dydaktyczne to takie środki, które zawierają treści nauczania,
jednak treści te można odczytać za pośrednictwem urządzenia technicznego. Są to, np. folie,
nagrania na płytach, kasetach, dyskietkach, przez
rocza. Materiały dydaktyczne są, zatem
nośnikami informacji. Aby móc wykorzystać te materiały niezbędne są: rzutnik pisma,
przez
roczy, rzutnik multimedialny, odtwarzacz, magnetowid lub komputer. Wszystkie
wymienione urządzenia są również środkami dydaktycznymi (tzw. techniczne środki
kształcenia).
Ostatnio najpopularniejsze stały się następujące materiały dydaktyczne  folie oraz tzw.
prezentacje multimedialne, rzadziej filmy. Film może przedstawiać rodzaj scenki, lub
przedstawiać rzeczywistość, np. wybrany proces produkcyjny. Foliogramy i prezentacje służą
do przedstawienia danych statystycznych, klasyfikacji, wykresów i schematów. Są najczęściej
wykorzystywane podczas metod słownych, np. wykładu, jako uzupełnienie.
Ważne jest, aby przygotowując materiały w postaci folii lub prezentacji odpowiednio
dobrać materiał, ale także zastosować odpowiednią czcionkę, która będzie widoczna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
i czytelna. Treści podaje się raczej w postaci haseł lub graficznie, ponieważ tego typu
materiały mają pomóc w uporządkowaniu wiadomości. Omawiając je nauczyciel uzupełnia
informacje zawarte na foliogramach lub slajdach.
Film może służyć do zaobserwowania zachowań ludzkich (scenki), przedstawić
rzeczywistość, której uczniowie nie znają, jednak nie powinien być zbyt długi. Należy
przypomnieć, że film przez dydaktyków jest traktowany zarówno jako metoda nauczania, jak
również środek do nauczania (dydaktyczny).
Materiały wspomagające proces nauczania
Dzięki wykorzystywaniu w procesie dydaktycznym i samokształceniu nowoczesnych
multimedialnych materiałów dydaktycznych uzyskuje się bardzo dobre efekty. Możliwości
programów komputerowych pozwalają na ożywianie materiału nauczania, uzyskanie
przestrzeni trójwymiarowej i bezpieczne, wielokrotne próby symulujące rzeczywistość.
Działa to na wyobraz
nię, pozwala ukazać różne zależności i struktury, co poprawia zdolność
do abstrakcyjnego myślenia.
Poprawnie wykonane materiały dydaktyczne (witryny edukacyjne) wywołują
zaciekawienie ucznia i zainteresowanie materiałem nauczania. Optymalnym rozwiązaniem są
pakiety multimedialne, które mogą być znakomitą pomocą, zwłaszcza w kształceniu
modułowym.
W związku z rozwojem technologii informacyjnych, szczególnego znaczenia nabrało
kształcenie na odległość (E-learning). Dzięki tym technologiom można przesyłać: głos, obraz
wideo, komputerowe dane i materiały drukowane. Szczególnie ma to zastosowanie
w dokształcaniu osób dorosłych. Jako narzędzie wspomagające proces nauczania uczenia się
wymyślono platformę E-learningową typu moodle. Moodle jest pakietem przeznaczonym do
tworzenia kursów prowadzonych przez Internet, oraz stron internetowych. Dzięki Internetowi
można skutecznie prowadzić poradnictwo na odległość, w tym żywieniowe i dietetyczne.
Przygotowanie do lekcji. Konspekty i scenariusze lekcji.
Tok lekcji
Istnieją różne rodzaje lekcji. W zależności od celów  lekcje można podzielić na:
podające, utrwalające, kontrolujące. Oprócz lekcji teoretycznych występują zajęcia
laboratoryjne i praktyczne. Każdy rodzaj zajęć będzie mieć inny przebieg. Jednak generalnie
tok lekcji (zajęć) można podzielić na trzy główne części (tzw. ogniwa): wprowadzającą,
zasadniczą i kończącą. Jedną z ważniejszych umiejętności nauczyciela jest umiejętność
rozplanowania czasu zajęć.
Część wprowadzająca
Jest to część, podczas której nauczyciel zapoznaje uczniów z tematem i celami zajęć,
informuje ich o metodach, jakie będzie stosować, krótko omawia przebieg zajęć, rozdaje
materiały. Jest to też moment na przypomnienie wiadomości z poprzednich lekcji,
sprawdzenie pracy domowej, dokonanie ewaluacji wstępnej (czyli sprawdzenie, co uczniowie
już wiedzą na dany temat), itp.
Część zasadnicza
Powinna zajmować procentowo najwięcej czasu ze wszystkich części lekcji. Służy do
realizacji celów zajęć. Może składać się z kilku faz, np. wykład (lub inna metoda podająca),
ćwiczenia, ponownie część podająca, ćwiczenia (lub pokaz, scenka), itp. Cała część
zasadnicza może być oparta na samodzielnej pracy uczniów z zastosowaniem metod
aktywizujących. Może to też być prezentacja filmu lub wykonanie ćwiczenia praktycznego
czy doświadczenia, itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Część końcowa
Jest to moment na podsumowanie zajęć i ich ewaluację. Chodzi o sprawdzenie czy
zostały osiągnięte cele, jak również o uporządkowanie, usystematyzowanie treści. Ewaluacja
może polegać na sprawdzeniu wiadomości, jakie uczniowie zdobyli lub na sprawdzeniu ich
odczuć dotyczących sposobu prowadzenia zajęć czy omawianych treści. W końcowym czasie
zajęć należy pomóc uczniom  osadzić w mózgu nowe treści, czyli powiązać z poprzednio
zdobytymi i  pokazać , co dalej z tą wiedzą można zrobić. Nauczyciel powinien ocenić
przebieg zajęć (na przykład zaangażowanie uczniów), może zadać pracę domową. Może
również poinformować uczniów o dalszych planach dydaktycznych (czyli  czego jeszcze
będziemy się uczyć ).
Jak już wspomniano, w zależności od celu jaki chcemy osiągnąć podczas lekcji (zajęć,
szkolenia), tok lekcji może składać się z różnych elementów. Inaczej będzie przebiegać
lekcja, której celem jest przekazanie nowych informacji inaczej, jeśli w czasie zajęć należy
doskonalić (ćwiczyć) pewne umiejętności lub, gdy chcemy utrwalić materiał nauczania.
Poniżej znajdują się dwa przykłady lekcji, których tok jest inny ze względu na inne cele zajęć.
Tok lekcji podającej:
1. Czynności porządkowo-organizacyjne.
2. Sprawdzenie pracy domowej.
3. Przedstawienie i opracowanie nowych treści.
4. Integrowanie nowych treści z dawniej nabytymi i ich systematyzowanie.
5. Utrwalanie nowych treści przez próby stosowania ich w nowych sytuacjach.
6. Wyjaśnienie założeń pracy domowej.
Tok lekcji praktycznej:
1. Czynności organizacyjno-przygotowawcze.
2. Instruktaż wstępny.
3. Przydział zadań szkoleniowo-produkcyjnych.
4. Instruktaż bieżący.
5. Ocena zadań szkoleniowo-produkcyjnych.
6. Instruktaż końcowy.
Jak się przygotować do zajęć?
Lista kontrolna pytań, jakie należy sobie zadać przygotowując się do lekcji:
1. Co chcesz, aby uczniowie po lekcji umieli, rozumieli, wiedzieli?
2. Jaki jest prawdopodobny stan wiedzy uczniów na dany temat w chwili obecnej?
Czy mają w tym zakresie jakieś doświadczenie?
3. Dlaczego dane zagadnienie dla uczniów jest ważne?
4. Jak można przekonać uczniów, aby zainteresowali się danym tematem?
Jak ich zaciekawić?
5. Które treści musisz im podać, które mogą  odkryć sami?
6. Ile czasu potrzeba, aby osiągnąć zamierzone cele?
7. Jakie środki będą potrzebne, aby zrealizować zamierzone cele?
Jak przygotować scenariusz lub konspekt zajęć?
Konspekt lekcji jest szczegółowym rozwinięciem planu lekcji. Struktura konspektu
składa się z dwóch części: merytorycznej i metodycznej, odpowiednio powiązanych ze sobą.
Konspekt stanowi podsumowanie na piśmie przygotowania się nauczyciela do lekcji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Tabela 10. Przykład struktury konspektu [18, s. 197]
1. PRZEDMIOT  & & & & & & & & & & & & & & ..
2. CEL POZNAWCZY  & & & & & & & & & & & &
3. CEL KSZTAA
C
CY  & & & & & & & & & & & ..
4. CEL WYCHOWAWCZY  & & & & & & & & & ...
5. TEMAT LEKCJI  & & & & & & & & & & & & & .
6. KLASA  & & & & & & & & & & & & & & & & & .
CZ
ŚĆ CZ
ŚĆ METODYCZNA
MERYTORYCZNA
Treść zajęć  Czas realizacji Wiodąca Realizowane Podstawowe
ogniwa metoda zasady środki
nauczania dydaktyczne
Scenariusz jest planem, zarysem lekcji, pomysłem na jej przebieg. Ma bardziej
swobodną budowę niż konspekt, ale zwykle jest bardziej uszczegółowiony. Nauczyciel może
w nim zapisać swoje uwagi dotyczące przebiegu zajęć. Do scenariusza można dołączyć nawet
graficzny zapis zajęć (np. sposób rozmieszczenia stolików, itp.). Pozwala to na mniej
formalny (niż konspekt) a bardziej osobisty zapis planu szkolenia (lekcji). Oba dokumenty 
konspekt i scenariusz są traktowane na równi. Wybór zależy od nauczyciela prowadzącego
szkolenie (lekcję).
Tabela 11. Przykład scenariusza lekcji [opracowanie własne]
SCENARIUSZ LEKCJI
Temat  & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Klasa  & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Przedmiot  & & & & & & & & & & & & & & & & .czas trwania  & & & & & & & & & &
Cele lekcji. Przebieg lekcji:
Po zakończeniu lekcji uczeń będzie umiał: & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & .. & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & &
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
W czasie lekcji będą kształtowane & & & & & & & & & & & & & & & & & &
następujące umiejętności kluczowe: & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & &
Metody pracy: & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & .
Do lekcji potrzebne będą (środki Spis wykorzystanej literatury  materiały
dydaktyczne): z
ródłowe:
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & . & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Uwagi
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to są środki kształcenia?
2. Jak dzieli się środki dydaktyczne?
3. Co to są materiały dydaktyczne?
4. Co to jest scenariusz lekcji?
5. Jakie informacje zawiera scenariusz?
6. Czym się różni scenariusz od konspektu?
7. Z jakich części składa się lekcja?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj plakat lub ulotkę propagującą ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
4) Zapoznać się z informacjami dotyczącymi tłuszczów zwierzęcych,
5) wypisać najważniejsze informacje jakie powinny się znalez
ć na plakacie i w ulotce,
6) opracować te informacje od strony redakcyjnej  np. ułożyć treści w hasła, dobrać kształt
i wielkość czcionki, itp.,
7) opracować graficzną formę ulotki lub plakatu,
8) wydrukować plakat lub ulotkę,
9) zaprezentować plakat (ulotkę) na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura metodyczna i o tematyce żywieniowej,
- materiały papiernicze,
- stanowisko komputerowe z oprogramowaniem, dostępem do Internetu i drukarką.
Ćwiczenie 2
Przygotuj prezentację multimedialną dla dzieci w wieku szkolnym na temat szkodliwości
żywności typu Fast food.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zebrać materiały dotyczące szkodliwości żywności typu Fast food, korzystając
z różnych z
ródeł: literatury i Internetu,
2) określić, w jaki sposób można przedstawić zebrane informacje, aby zainteresować
uczniów i wpłynąć na ich motywację, przedyskutować propozycje w parach, najlepsze
zanotować w zeszytach,
3) opracować zestaw slajdów i przygotować prezentację,
4) przygotować sprzęt niezbędny do prezentacji,
5) zaprezentować opracowany materiał na forum grupy,
6) przeprowadzić dyskusję na temat skuteczności i atrakcyjności przygotowanej prezentacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura metodyczna i o tematyce żywieniowej,
- papier na notatki, długopis,
- stanowisko komputerowe z oprogramowaniem, dostępem do Internetu i drukarką,
- sprzęt do prezentacji  rzutnik multimedialny, wskaz
nik i ekran.
Ćwiczenie 3
Opracuj scenariusz do szkolenia z wykorzystaniem przygotowanej w ćwiczeniu
2 prezentacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować miejsce, czas i liczbę uczestników szkolenia,
2) zaplanować rozmieszczenie mebli i sprzętu w sali, w której planuje się szkolenie,
3) ustalić szczegółowe cele szkolenia,
4) określić metody i środki dydaktyczne jakie zastosuje podczas szkolenia,
5) rozplanować w czasie poszczególne elementy szkolenia,
6) opracować scenariusz wykorzystując zaproponowany w poradniku dla ucznia formularz,
7) sprawdzić, czy scenariusz uwzględnia wszystko to co uczeń wcześniej zaplanował,
8) zaprezentować scenariusz na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura metodyczna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- przygotowana w ćwiczeniu 2 prezentacja multimedialna,
- materiały papiernicze,
- formularz scenariusza zajęć.
Ćwiczenie 4
Opracuj projekt szkolenia o tematyce żywieniowej. Wybierz jedne z podanych tematów:
1. Żywienie kobiet w ciąży.
2. Odżywianie niemowląt do 1 roku życia.
3. Żywienie dzieci w wieku od 1 do 3 lat.
4. Żywienie ludzi w wieku podeszłym.
5. Zapobieganie otyłości u dzieci w wieku szkolnym.
6. Zasady odżywiania dzieci, które przejawiają niechęć do jedzenia.
7. Zasady odżywiania nastolatków uprawiających sport.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dotyczącym metody projektu zawartym w literaturze
dydaktycznej,
2) wybrać grupę osób, z którymi będzie realizować projekt,
3) wybrać temat szkolenia spośród zamieszczonych propozycji,
4) zamienić temat na tytuł szkolenia, bardziej atrakcyjny (mniej oficjalny) dla uczestników
tego szkolenia  np.  Co powinna jeść przyszła mama? , zamiast  Żywienie kobiet
w ciąży ,
5) podzielić się obowiązkami w ramach własnej grupy, wybrać lidera grupy,
6) napisać kontrakt określający przydział obowiązków oraz terminy realizacji,
7) zapoznać się z propozycją zasad oceniania projektu  zaproponowaną przez nauczyciela,
8) wykonać część przygotowawczą projektu:
a) określić cele ogólne i szczegółowe szkolenia,
b) dobrać treści szkolenia,
c) dobrać metody i ustalić formy szkolenia,
d) napisać scenariusz zajęć,
e) przygotować materiały dydaktyczne,
9) przeprowadzić szkolenie według zaplanowanego scenariusza,
10) napisać sprawozdanie z realizacji prac nad projektem,
11) dokonać samooceny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura dydaktyczna i o tematyce żywieniowej,
- materiały papiernicze  arkusze papieru różnego formatu, pisaki i inne zaplanowane
przez uczniów,
- środki dydaktyczne  zaplanowane przez uczniów do przeprowadzenia szkolenia,
- stanowisko komputerowe z odpowiednim oprogramowaniem, dostępem do Internetu
i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować środki dydaktyczne?
2) przygotować scenariusz do prowadzenia zajęć?
3) opracować materiały edukacyjne z zakresu racjonalnego żywienia?
4) przygotować prezentację multimedialną z zakresu racjonalnego
żywienia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.4. Rola dietetyka w zakresie profilaktyki chorób
dietozależnych. Poradnictwo indywidualne i edukacja
zbiorowa pacjentów
4.4.1. Materiał nauczania
Zasady przeprowadzania wywiadu żywieniowego i dokumentowania leczenia
żywieniowego pacjenta
Zasady przeprowadzania wywiadu z pacjentem oraz prowadzenia dokumentacji
żywieniowej pacjentów zostały opisane w jednostce modułowej 321[11].Z3.09  Prowadzenie
dokumentacji żywieniowej pacjentów .
Rola dietetyka
Rolą dietetyka jest propagowanie prawidłowego żywienia w społeczeństwie i dążenie do
zmiany nieprawidłowych nawyków żywieniowych wśród pacjentów indywidualnych. Bardzo
często chodzi o wyeliminowanie wieloletnich, nawet wielopokoleniowych nawyków. Jest to
szczególnie trudne, ponieważ łatwiej jest nauczyć czegoś nowego, niż  oduczyć starych
przyzwyczajeń. W takich sytuacjach chodzi nie tylko o przekazanie aktualnej wiedzy
żywieniowej, ponieważ ta często pacjentom jest znana, ale o wpłyniecie na motywację
pacjentów. Wymaga to szczególnych umiejętności doradczych od dietetyka.
Aby trafić do pacjenta trzeba pokonać następujące bariery:
 osobistą dumę, skrępowanie,
 brak motywacji,
 obawy przed niepowodzeniem,
 zwykłe lenistwo (wygodnictwo),
 zaniżoną lub zawyżoną samoocenę.
W ramach swoich obowiązków dietetycy prowadzą:
 poradnictwo indywidualne,
 poradnictwo zbiorowe dla pacjentów żywieniowych,
 edukację zbiorową w ramach profilaktyki prawidłowego odżywiania.
Poradnictwo indywidualne może dotyczyć:
 oceny stanu odżywienia pacjenta i jego sposobu żywienia,
 doboru odpowiedniego jadłospisu stosownie do potrzeb pacjenta,
 informacji na temat zasad sporządzania posiłków dietetycznych i modyfikacji żywienia,
 pomocy w monitorowaniu wprowadzania zmian w sposobie żywienia,
 informowania o wartości odżywczej różnych produktów spożywczych.
Poradnictwo zbiorowe dotyczy:
 prowadzenia szkoleń na temat racjonalnego żywienia różnych grup ludności,
 ukazania nieprawidłowych nawyków żywieniowych,
 pokazu prawidłowego sporządzania potraw,
 propagowania i udostępniania receptur dietetycznych,
 demonstrowania obsługi nowoczesnego sprzętu pozwalającego na przygotowanie
dietetycznych potraw.
O ile w zakresie prowadzenia poradnictwa zbiorowego należy przestrzegać takich
ogólnych zasad jak podczas prowadzenia innych zajęć edukacyjnych (np. lekcji), to
poradnictwo indywidualne wymaga jeszcze innych umiejętności.
Prowadząc edukacje zbiorową dietetyk staje się nauczycielem  edukatorem, natomiast
w poradnictwie indywidualnym doradcą  terapeutą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Style doradców
W ogólnie pojętym poradnictwie dietetycznym mogą mieć zastosowanie następujące
style doradców:
 ekspert  steruje,  narzuca gotowe rozwiązania, wydaje instrukcje postępowania,
 informator  ogranicza się do przekazywania konkretnej informacji,
 konsultant  doradza, ale odpowiedzialność za wybór sposobu odżywiania pozostawia
pacjentowi, pozwala mu dokonywać wyboru, motywuje go,
  spolegliwy opiekun  jest osobą otwartą i akceptującą innych, nie narzuca zdania,
raczej wysłuchuje, pozwala pacjentowi samodzielnie odkryć rozwiązanie problemu.
Oczywiście wybór stylu doradzania zależy od sytuacji. Z pewnością każdy
z wymienionych sposobów doradzania może mieć zastosowanie, jeśli dietetyk potrafi
dostrzec potrzeby pacjentów. Może się, bowiem zdarzyć tak, że pacjent nieśmiały będzie
potrzebował dyrektywy, narzucania, ale inny pacjent taką formą porady może czuć się
urażony.
Poradnictwo indywidualne oparte jest na rozmowie doradczej między dietetykiem
a pacjentem.
W pewnym uproszczeniu rozmowę doradczą między dietetykiem a pacjentem można
podzielić na następujące etapy:
1. Zainicjowanie rozmowy i zdefiniowanie celu porady  chodzi o nawiązanie rozmowy
i przełamanie bariery skrępowania. Jest to moment na przywitanie i przedstawienie się,
następuje nawiązanie relacji. Należy także poznać, jakie są oczekiwania pacjenta.
2. Zawarcie umowy doradczej (kontraktu) między dietetykiem a pacjentem  ma na celu
sformułowanie, na jakich warunkach będzie polegał proces pomagania. Pacjent powinien
uświadomić sobie, że aby wynik współpracy był zadowalający, rozmowa musi być
szczera oraz że to on ponosi dużą odpowiedzialność w tym procesie.
3. Analiza i diagnoza problemu  na podstawie wskazań lekarskich, wyników ankiet,
własnych pomiarów lub rozmowy, dietetyk ustala, w jaki sposób może pomóc
pacjentowi.
4. Wypracowanie sposobu rozwiązania problemu  ustalenie jak powinien wyglądać sposób
odżywiania pacjenta. W zależności od sytuacji jest to dokładny jadłospis lub tylko ogólne
wskazówki dotyczące sposobu odżywiania.
5. Ustalenie planu działania (ewentualnej dalszej współpracy)  w różnych sytuacjach może
chodzić o ustalenie planu kolejnych wizyt, kontroli masy ciała, czasu stosowania diety,
itp.
Zbiorowe poradnictwo w wypadku edukacji żywieniowej przypomina lekcję szkolną.
Dietetyk może zostać poproszony o przeprowadzenie lekcji  w ramach ścieżki
prozdrowotnej, jaka obowiązuje w szkołach. Takie poradnictwo może zostać również
skierowane do ludzi dorosłych  pacjentów szpitala, pensjonariuszy domów opieki, itp.
Przygotowując zajęcia, w ramach zbiorowej edukacji żywieniowej należy wziąć pod uwagę
różnice w sposobie uczenia się ludzi dorosłych i dzieci.
Jak się uczą dzieci?
Dzieci nie potrafią myśleć abstrakcyjnie, słabo przyswajają sobie wiadomości
przekazywane tylko za pomocą słowa. Dla małych dzieci najbardziej typową formą myślenia
jest myślenie konkretno  ruchowe i konkretno  wyobrażeniowe. Oznacza to, że dzieci uczą
się, jeśli mają kontakt z przedmiotem, mogą go dotknąć, spróbować lub uczą się podczas
działania, zabawy. Dopiero na podstawie takich doświadczeń powstaje ich wyobrażenie
o świecie, rozumieją pojęcia i nowe słowa. Odwołując się do cyklu Kolba można powiedzieć,
że małe dzieci rozpoczynają cykl uczenia się od doświadczenia. Prócz tego należy wziąć pod
uwagę, że trudno jest utrzymać koncentrację dziecka na wysokim poziomie przez dłuższy
czas (najwyżej kilkanaście minut). Dlatego w wieku przedszkolnym dzieci uczy się podczas
zabawy, w działaniu, motywując je do nauki poprzez zaciekawienie tematem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Jak się uczą dorośli?
Dorośli nie są jak  pusty dzban . Posiadają sporą wiedzę, doświadczenie i szereg
nawyków. Dlatego edukację dorosłych rozpatruje się w trzech aspektach:
- dodawanie nowych informacji, umiejętności do tych, które już posiadają,
- oduczanie (odejmowanie) złych nawyków, przestarzałych metod pracy,
- modyfikacja  starych umiejętności i wiadomości.
Blokady w edukacji dorosłych:
- obawa przed ośmieszeniem się w oczach innych,
- mała ilość czasu ze względu na obowiązki rodzinne i zawodowe,
- bardziej krytyczny stosunek do rzeczywistości wynikający z doświadczeń.
Tabela 12. Edukacja dzieci i dorosłych [opracowanie własne]
Porównanie edukacji dzieci i dorosłych
Dorośli Dzieci
Mają sporą wiedzę, przekonania i doświadczenie Są prawie jak  pusty dzban , do którego trzeba wlać
wiedzę
Sami decydują o tym, czego chcą się uczyć Inni decydują o tym, czego mają się uczyć
Porównują nowe informacje z własnym Akceptują podawane informacje
doświadczeniem, weryfikują wiedzę
Uczą się tego, o czym myślą, że może im się Poszukują różnych informacji, bo nie są pewne, co
przydać może im się przydać, są bardziej ciekawe
Uczą się nie tylko od  nauczyciela , ale także od Głównym z
ródłem wiedzy jest dorosły nauczyciel
siebie nawzajem (tzn. od innych  uczniów )
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym się różni edukacja dorosłych i dzieci?
2. Jaka jest rola dietetyka w zakresie poradnictwa i profilaktyki prawidłowego odżywiania?
3. Jakie style doradztwa można zastosować w poradnictwie dietetycznym?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj kwestionariusz do przeprowadzenia wywiadu żywieniowego dla pacjentów
z nadwagą.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi diety niskoenergetycznej,
2) wypisać jakie najistotniejsze informacje są niezbędne aby znalez
ć przyczynę nadwagi
lub otyłości (uwzględnić informacje pochodzące od lekarza, dotyczące stanu zdrowia
pacjenta oraz informacje od samego pacjenta dotyczące jego trybu życia),
3) ułożyć pytania do ankiety,
4) sprawdzić czy pytania są jednoznaczne i zrozumiałe,
5) wymienić się w parach opracowanymi kwestionariuszami, przeczytać je i przekazać sobie
nawzajem uwagi na ich temat,
6) sprawdzić czy po wypełnieniu kwestionariusza można uzyskać wszystkie informacje
niezbędne do opracowania diety dla pacjenta,
7) opracować stronę graficzną kwestionariusza,
8) zaprezentować swój kwestionariusz na forum grupy,
9) wybrać wraz z całą grupą najlepszy kwestionariusz, dokonując jego ewentualnej korekty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały papiernicze,
- literatura o tematyce żywieniowej,
- poradnik dla ucznia,
- wzory i przykłady kwestionariuszy dla pacjentów,
- stanowisko komputerowe z oprogramowaniem (w tym program do planowania diet)
i drukarką, papier do drukarki.
Ćwiczenie 2
Opracuj scenariusz rozmowy z pacjentem, który ma nadwagę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać zasadnicze elementy rozmowy poradniczej planując (wyobrażając sobie)
jej przebieg, aby to zrobić można wykorzystać następujące pytania pomocnicze:
- W jaki sposób można rozpocząć rozmowę oraz co pozwoli mu na nawiązanie relacji
z pacjentem?
- Jakie materiały, dokumenty może wykorzystać w rozmowie z pacjentem (dokumenty
lekarskie, kwestionariusz, program komputerowy itp.)?
- Jakie argumenty można wykorzystać w rozmowie z klientem, który ma nadwagę?
- Jaką formę pomocy i współpracy można zaoferować pacjentowi?
- Na jakie trudności można napotkać podczas takiej rozmowy?,
2) wynotować przykładowe pytania skierowane do pacjenta, na podstawie przygotowanych
w ćwiczeniu 1,
3) zaplanować ewentualne sposoby rozwiązania w razie pojawienia się trudności,
4) zaplanować zakończenie rozmowy i przekonanie pacjenta o konieczności dalszej
współpracy (zaplanować jak można okazać mu wsparcie podczas dietoterapii),
5) korzystając z notatek i opracowanych pytań, opracować scenariusz planowanej rozmowy
(uwzględniając fazy rozmowy poradniczej),
6) przedyskutować swój scenariusz w parach,
7) nanieść ewentualne poprawki,
8) jeszcze raz przeanalizować przypuszczalny przebieg rozmowy,
9) zaprezentować scenariusz na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura o tematyce dietetycznej, ewentualnie psychologicznej,
- papier, kolorowe długopisy.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz
rozmowę z pacjentem, który ma nadwagę, według scenariusza
przygotowanego w ćwiczeniu 2.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić w parze podział ról (dietetyk, pacjent),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
a) dietetyk powinien:
- nawiązać rozmowę z pacjentem,
- założyć kartotekę pacjenta,
- zapytać pacjenta o stan zdrowia, ewentualne wyniki badań, zalecenia lekarskie,
- ustalić podstawowe parametry  jak masa ciała, wzrost, wiek i wielkość tkanki
tłuszczowej,
- obliczyć należną masę i określić stopień otyłości pacjenta,
- przeprowadzić wywiad na podstawie kwestionariusza,
- ustalić możliwy sposób odchudzania pacjenta (uzyskać jego akceptację),
- zmotywować pacjenta do walki z nadwagą,
- zaproponować pacjentowi zestaw potraw, który jest niskokaloryczny, oraz jest możliwy
do przyjęcia przez pacjenta,
- opracować dla pacjenta indywidualną dietę na podstawie wywiadu i wyników badań,
- przekazać zalecenia dotyczące trybu życia pacjenta,
- zakończyć rozmowę z pacjentem, podsumować wyniki ustaleń, zachęcić do rozpoczęcia
diety i umówić się na następne spotkanie,
b) pacjent powinien:
- przyjąć umowne parametry jakie przekaże dietetykowi  jak masa ciała, wzrost itp.,
- udzielić dietetykowi odpowiedzi na pytania oraz wypełnić kwestionariusz,
- współpracować z dietetykiem tak jak czyniłby to rzeczywisty pacjent,
2) dokonać analizy i ocenić przebieg rozmowy (oceniają obie osoby biorące udział
w scence oraz ewentualni widzowie),
3) zanotować wnioski dotyczące przebiegu rozmowy do zeszytu,
4) podzielić się uwagami na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier na notatki, długopis,
- stolik, dwa krzesła do odegrania scenki,
- kwestionariusz dla pacjenta,
- wzór karty pacjenta,
- poradnik dla ucznia,
- stanowisko komputerowe z oprogramowaniem (w tym program do planowania diet)
i drukarką, papier do drukarki.
Ćwiczenie 4
Przygotuj i przeprowadz
pokaz sporządzania kanapek dla dzieci przedszkolnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić w pobliskim przedszkolu możliwość przeprowadzenia takich zajęć,
2) przygotować scenariusz zajęć,
3) przygotować surowce i materiały dydaktyczne dla dzieci (np. receptury, zdjęcia, itp.),
4) przeprowadzić szkolenie dotyczące znaczenia śniadania jako pierwszego posiłku i pokaz
 z omówieniem sposobu wykonania kanapek,
5) zorganizować degustację kanapek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- materiały biurowe,
- surowce i sprzęt do sporządzania kanapek,
- tacki papierowe, serwetki papierowe.
Ćwiczenie 5
Udziel informacji 16-letniej dziewczynie, która chce się odchudzić, pomimo że jej masa
ciała nie odbiega od normy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić w parze podział ról (dietetyk, pacjentka),
a) dietetyk powinien:
- nawiązać rozmowę z klientką,
- wysłuchać jej argumentacji,
- obliczyć prawidłową masę ciała klientki,
- przedstawić jej jaki wpływ może mieć odchudzanie na jej organizm,
- przekonać ją do zdrowego odżywiania i zaproponować inne możliwe rozwiązania
(np. ćwiczenia fizyczne),
- zaproponować dietę optymalną dla pacjentki,
b) pacjentka powinna:
- przedstawić swój problem dietetykowi,
- wysłuchać jego argumentacji i ewentualnie podjąć polemikę,
c) po skończeniu scenki z rozmową, powinieneś:
2) dokonać analizy i ocenić przebieg rozmowy (oceniają obie osoby biorące udział
w scence, oraz ewentualni widzowie).
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier na notatki, długopis,
- stolik, dwa krzesła do odegrania scenki,
- wzór karty pacjenta,
- literatura, poradnik dla ucznia,
- stanowisko komputerowe z oprogramowaniem (w tym program dla dietetyków)
i drukarką, papier do drukarki.
Ćwiczenie 6
Przygotuj i przeprowadz
krótkie (20 30 minut) szkolenie z zakresu racjonalnego
żywienia dla określonej grupy ludności. Napisz scenariusz do tego szkolenia oraz opracuj
materiały edukacyjne dla uczestników szkolenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
Część I
1) zapoznać się z kryteriami oceniania szkolenia, aby uwzględnić w swoim scenariuszu
wszystkie oceniane elementy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
2) wybrać temat szkolenia i ustalić cele tego szkolenia oraz grupę, do której szkolenie
będzie skierowane,
3) napisać scenariusz szkolenia, według poznanych zasad (zwracając uwagę na dobór treści,
metod i środków dydaktycznych do zaprojektowanych celów),
4) opracować i przygotować środki dydaktyczne, np. prezentację multimedialną,
5) opracować materiały dla uczestników szkolenia w formie ulotki, broszury lub plakatu
przeprowadzić próbę szkolenia, dokonując kontroli czasu,
6) dokonać ewentualnej weryfikacji scenariusza,
7) ponownie przeprowadzić próbę  sprawdzić wykorzystanie środków dydaktycznych,
zaplanować rozmieszczenie mebli w sali, w której odbędzie się szkolenie,
8) napisać scenariusz po korektach,
9) przygotować wszystkie środki i materiały dydaktyczne.
Część II
1) przygotować salę do przeprowadzenia szkolenia (ustawić meble, przewietrzyć salę itp.),
2) przygotować środki dydaktyczne i materiały dla uczestników,
3) przekazać nauczycielowi kopię scenariusza przed rozpoczęciem szkolenia,
4) przeprowadzić szkolenie zgodnie ze scenariuszem,
5) uporządkować salę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały papiernicze,
- wykaz kryteriów oceny szkolenia,
- poradnik dla ucznia,
- literatura o tematyce metodycznej i żywieniowej,
- zaplanowane przez ucznia środki dydaktyczne,
- stanowisko komputerowe z oprogramowaniem i drukarką, papier do drukarki.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przeprowadzić pokaz potraw i produktów spożywczych?
2) przeprowadzić szkolenie z zakresu racjonalnego żywienia?
3) dostosować formę szkolenia do grupy wiekowej uczestników
szkolenia?
4) przeprowadzić wywiad żywieniowy?
5) sporządzić dokumentację pacjenta?
6) przekonać pacjenta o konieczności zastosowania diety?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Wszystkie są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedz
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej Karcie odpowiedzi.
6. Zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową).
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli zadanie będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na póz
niej
i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wyposażenie stanowiska pracy to
a) materiały papiernicze niezbędne do prowadzenia zajęć.
b) pomoce dydaktyczne, środki wyposażenia indywidualnego uczniów oraz
wyposażenie pomieszczeń dydaktycznych.
c) literatura niezbędna do prowadzenia zajęć.
d) podręczniki i zeszyty uczniowskie.
2. Inscenizacja nie jest
a) jedną z metod aktywizujących proces nauczania.
b) metodą, w której uczący przyjmują na siebie rolę osób uczestniczących w jakimś
zdarzeniu.
c) metodą, w której odgrywa się role na podstawie scenariusza.
d) improwizacją.
3. Sformułowanie  uczeń oblicza prawidłową masę ciała pacjenta jest przykładem
a) ogólnego celu kształcenia.
b) operacyjnego celu dydaktycznego.
c) szczegółowego celu dydaktycznego.
d) tematu lekcji.
4. Aktywizującymi metodami nauczania nazywa się
a) takie metody nauczania, podczas których uczeń wykonuje ruch.
b) praktyczne metody nauczania.
c) metody, które charakteryzują się większą aktywnością ucznia niż nauczyciela
podczas lekcji.
d) metody, które zwiększają motywację uczniów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. Do metod podających zalicza się:
a) wykład informacyjny, opowiadanie, pokaz z objaśnieniem i pogadankę.
b) wykład problemowy, opowiadanie, pokaz z objaśnieniem i pokaz.
c) wykład informacyjny, odczyt, opis i metodę tekstu przewodniego.
d) wykład problemowy, odczyt, opis i ekspozycję.
6. Małe dzieci najlepiej uczą się, jeżeli
a) mówi się do nich bardzo powoli i wyraz
nie.
b) czyta się im tekst, robiąc często przerwy.
c) nauka jest równocześnie zabawą.
d) wytłumaczy się im cel nauki.
7. We wstępnej fazie rozmowy doradczej dietetyk
a) przeprowadza badanie pacjenta.
b) spisuje z pacjentem umowę  kontrakt.
c) zakłada kartotekę pacjenta.
d) nawiązuje pozytywną relację z pacjentem.
8. Scenariusz jest
a) formą luz
nych notatek nauczyciela.
b) odmianą konspektu.
c) szczegółowym planem lekcji.
d) zapisem treści lekcji.
9.  Są nośnikami informacji, zawierającymi treści, które można wykorzystać w czasie
szkolenia. Jednak treści te można odczytać tylko za pośrednictwem urządzenia
technicznego. Opis ten dotyczy
a) materiałów dydaktycznych.
b) podręczników szkolnych.
c) technicznych środków kształcenia.
d) materiałów z
ródłowych.
10. Rozróżnia się następujące formy prowadzenia zajęć
a) jednostkowe i zbiorowe.
b) lekcyjne i pozalekcyjne.
c) indywidualne i wieloosobowe.
d) szkolne i pozaszkolne.
11. Dorośli uczą się inaczej niż dzieci. Dla edukacji dzieci nie jest charakterystyczne
stwierdzenie
a) dzieci są prawie jak  pusty dzban , do którego trzeba wlać wiedzę.
b) dzieci łatwo akceptują podawane informacje.
c) dzieci porównują nowe informacje z własnym doświadczeniem, weryfikują wiedzę.
d) dzieci poszukują różnych informacji, są bardzo ciekawe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
12. Odwołanie się do praktyki lub własnych doświadczeń uczących się, co pozwala na
zrozumienie przydatności teorii i czyni ją bardziej zrozumiała i potrzebną, jest
przykładem
a) zasady świadomej aktywności.
b) zasady poglądowości.
c) zasady przystępności.
d) zasady wiązania teorii z praktyką.
13. Najpopularniejsza metoda podająca, która polega na podaniu uczącym się informacji
z zakresu nauk o przyrodzie, technice, społeczeństwie to
a) wykład konwersatoryjny.
b) wykład informacyjny.
c) pogadanka.
d) opis.
14.  Burza mózgów , debata i metaplan są przykładami
a) dyskusji.
b) metod podających.
c) gier dydaktycznych.
d) metod programowanych.
15. Do celu ogólnego  kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych nie można
opracować celu szczegółowego
a) w postaci operacyjnej.
b) o brzmieniu  uczeń kontroluje masę ciała .
c) w postaci rozwiniętej.
d) o brzmieniu   uczeń dba o różnorodność spożywanych produktów .
16. Aby uwzględnić różne style uczenia się, należy
a) przeprowadzić sondaż wśród uczniów, na temat ich stylu uczenia się.
b) wprowadzać ćwiczenia rozpoczynające się od różnych etapów, zgodnie z cyklem
Kolba.
c) wprowadzać dużo środków audiowizualnych.
d) podzielić uczniów na grupy w trakcie pracy.
17. Kompetencjami lub umiejętnościami kluczowymi nazywa się
a) umiejętności przystosowawcze uczniów.
b) zdolności wrodzone uczniów, które należy doskonalić w szkole.
c) zdolności nabyte uczniów.
d) umiejętności ponadprzedmiotowe niezbędne do prawidłowego funkcjonowania
w życiu.
18. Jeśli chcemy nauczyć uczniów podejmowania decyzji najlepiej, jeśli wykorzystamy
a) wykład konwersatoryjny.
b) ćwiczenia praktyczne.
c) dramę.
d) metaplan.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
19. Dobór metody nauczania nie zależy od
a) wieku i charakterystyki uczestników.
b) tradycji szkoły.
c) założonych celów i zadań dydaktycznych.
d) treści kształcenia oraz właściwości nauczanych przedmiotów.
20. Aby przekonać dzieci w wieku przedszkolnym do konieczności spożywania
pełnowartościowego śniadania, najlepiej
a) pokazać im wyniki badań świadczących o wpływie śniadania na rozwój człowieka.
b) omówić rolę śniadania jako pierwszego posiłku dziennego.
c) opowiedzieć o skutkach niewłaściwego odżywiania.
d) przygotować razem z nimi wartościowy, a zarazem smaczny posiłek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko & & ..............................& & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Prowadzenie edukacji żywieniowej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
6. LIERATURA
1. Berez
nicki F.: Dydaktyka kształcenia ogólnego. Wyd. Impuls, Kraków 2004
2. Brudnik E., Moszynska A., Owczarska B.: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie.
Przewodnik po metodach aktywizujących. Wyd. FSF, Kielce 2000
3. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka.
PZWL, Warszawa 2000
4. Chwałek J.: Obsługa klienta. Jakość usług. WSiP, Warszawa 2003
5. Dretkiewicz- Więch J.: Operacyjne cele kształcenia. Wyd. CODN, Warszawa 1999
6. Dzierzgowska I.: Jak uczyć metodami aktywnymi. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2005
7. Goz
lińska E., Szlosek F.: Podręczny słownik nauczyciela kształcenia pedagogicznego.
Wyd. ITeE, Radom 1997
8. Hasik J., Gawęcki J., (red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN,
Warszawa 2000
9. Hasik J., Hryniewiecki L, Grzymisławski M.: Dietetyka. PZWL, Warszawa 1999
10. Hasik J., Hryniewiecki L., Rościszewska-Stoyanow A.: Gdy lekarz zaleci dietę. Watra,
Warszawa 1987
11. Kielan K., Pokora K.: Przygotowanie do działalności usługowej. WSiP, Warszawa 2003
12. Kierebiński Cz., Godlewska Z.: Żywienie a zdrowie. PZWL, Warszawa 1986
13. Kuczewska L.: Przygotowanie do działalności usługowej. Marketing usług. WSiP,
Warszawa 2004
14. Kunachowicz H., Nadolna I, Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu
i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005
15. Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki. WSiP, Warszawa 2005
16. Michalski J.: Z notatnika metodyka. Wyd. CODN, Warszawa 2000
17. Nowacki T. W.: Aktywizujące metody w kształceniu. Wyd. CODN, Warszawa 1999
18. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Wyd. ITeE, Radom 1995
19. Taraszkiewicz M.: Jak uczyć lepiej, czyli refleksyjny praktyk w działaniu. Wyd. CODN,
Warszawa 1999
20. Taraszkiewicz M.: Jak uczyć jeszcze lepiej. ARKA, Poznań 2001
21. Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka-Matyjek E.: Zasady racjonalnego
żywienia  zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach
żywienia zbiorowego. ODDK, Gdańsk 2004
22. Uhman G.: Uczenie się przez doświadczenie. Vademecum nauczyciela szkoły
zawodowej. KOWEZ, Warszawa 2000
23. Wądołowska L., Bandurska-Stankiewicz E.: Wybrane zagadnienia
z dietetyki. Ćwiczenia. Wyd. UWM, Olsztyn 2002
24. Wieczorek-Chełmińska Z. (red.): Dietetyczna książka kucharska. PZWL, Warszawa 1991
25. Wieczorek-Chełmińska Z.: Zasady żywienia i dietetyka stosowana. PZWL,
Warszawa 1992
26. Wojtasik B.: Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne. PWN,
Warszawa 1992
27. Ziemlański Ś. (red.): Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. PZWL,
Warszawa 2001
28. Ziemlański Ś.: Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Zalecenia żywieniowe dla
ludności w Polsce. Instytut Danone, Warszawa 1998
29. http://www.izz.waw.pl
30. http://www.trendy.codn.edu.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51