604226144

Rozdział I

Cały świat obraca się wokół archiwaliów

Przedmiot i zakres archiwistyki

Za przedmiot archiwistyki uważa się zwykle archiwa i archiwalia.

Najlepiej jednak o tym, czym zajmuje się archiwistyka, mówi jej zakres. Zakres archiwistyki w ujęciu najbardziej klasycznym obejmuje cztery podstawowe funkcje archiwów lub lepiej archiwalne, bo mogą wystąpić także wtedy, gdy archiwów nie ma: gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie materiałów archiwalnych. Nie jest to podział uniwersalny, np. poza Polską nie wymienia się wśród funkcji archiwów opracowywania, a mówi o dwóch różnych sferach prac archiwalnych: porządkowaniu (arrangement) i opisie (description). Tak samo wśród przechowywania wyróżnia się najczęściej właściwe przechowywanie (preservation) oraz konserwację archiwaliów (conservation). Także gromadzenie (zawierające w sobie kształtowanie i rozmieszczenie zasobu archiwalnego) i udostępnianie zasobu archiwalnego są to funkcje wewnętrznie złożone, a terminologia stosowana w odniesieniu do nich różnie jest rozumiana nawet przez polskich archiwistów. Problemy terminologiczne, definicyjne i klasyfikacyjne znikają, gdy w sposób bardziej narracyjny, literacki opowiada się po prostu o czynnościach archiwisty lub każdego człowieka, któremu przyjdzie się stykać z archiwaliami. Wówczas okazuje się, że na całym świecie jest w zasadzie podobnie. Poucza to o tym, że pozorna różnorodność i specyfika lokalna czy środowiskowa nie jest wynikiem różnorodności i specyfiki opisywanej rzeczywistości, a tylko różnicowania się języków naukowego opisu rzeczywistości.

Funkcje archiwalne można ująć także inaczej, nie ze względu na to, co człowiek (w tym archiwista) robi z archiwaliami (jak wyłożyłem wyżej), ale z powodu relacji, w jakie wchodzą ze sobą ludzie w kontekście archiwaliów, innymi słowy do czego ludziom służą archiwalia, jaką rolę społeczną pełnią one i archiwa, w których opiece pozostają. W takim razie wystąpią funkcje dowodowe lub prawno-administracyjne (można je podzielić na funkcję prawną czyli dostarczania dowodów prawnych zapisanych w archiwaliach i funkcję administracyjną czyli dostarczania świadectw i wzorów administrowania - zarządzania), a takie funkcje kulturowe (informacyjna, naukowa, edukacyjna, promocyjna). Każda z tych funkcji jako swoista relacja człowieka z człowiekiem za pośrednictwem archiwaliów lub tylko w związku z archiwaliami pozostającymi jednak na dalszym planie wymaga swoistego postępowania człowieka z archiwaliami w zakresie gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania. Funkcje wymienione w pierwszej typologii krzyżują się zatem z funkcjami typologii drugiej, stając się sposobami ich realizacji. Zespół tych funkcji wyznaczać też może problematykę badawczą archiwistyki czyli jej zakres.

Poszczególne funkcje archiwów, choć w zasadzie niezmienne, nabierają w różnych okresach historycznych różnego znaczenia, różne jest ich usytuowanie względem siebie. Jeśliby podzielić działalność archiwów na prace wewnętrzne i publiczne, to w okresie rozwoju naukowej archiwistyki, obserwujemy proces przesuwania się punktu ciężkości z prac wewnętrznych ku pracom publicznym. W okresie międzywojennym na czoło wysunęła się funkcja opracowania zasobu archiwalnego i nie oddawała swej pozycji do lat 80. XX wieku Począwszy od lat 50. wielkiego znaczenia nabrała jednak funkcja kształtowania zasobu

2