7349812235

PAŃSTWO 41

rozmaitości, 2) poszukiwanie przyczyn i związku, 3) poznanie całości.”⁹ „Prace historyczne są na rozumowanych działaniach oparte.”¹⁰

Po drugie, J. Lelewel korzysta z części dorobku filozofii dziejów - a w jej ramach z filozofii człowieka - czasów nowożytnych, przede wszystkim z prac Adama Fergusona, Jeana Jacqucsa Rousseau, Johanna Gotlfrieda Herdera, a także z filozofii I. Kanta. J. Lelewel uznaje, iż filozofia - jako refleksja, w której „rozum dochodzi przyczyny, rozmaitość wypadków i skutków pod myśl ogólną, główną podciąga, {...] bada wspólnej przyczyny, ogólnego początku i dąży do rozumowej jedności” ¹¹ -jest historii potrzebna. Przy czym filozofia w nauce o dziejach może prowadzić do historiozofii, w znaczeniu oderwanej od rzeczywistości spekulacji. „Dopełnić wyro-zumowanicm i wnioskami, czego w historycznych daniach brakuje, by objąć wszystkich ludzi, by utworzyć historię rodu ludzkiego, historię ludzkości, dały początek nowym usilnościom plączącym filozofię z historią. Usiłowały lam pióra już to nakłaniać filozofię do historii, już spajać ułomki polityczne, moralne, historyczne z antropologicznymi widokami, już też wprost zamykały się etnologią. Kant, Condor-cct dopiero tę niepewność ustatkowali - pisze. - Zasada od nich wskazana rozjaśnione ukazała, że historia ludzkości historycznie jest historią powszechną, filozoficznie może być utworzona z pomysłu, ogołoconego ze wszystkich historycz-nych zdarzeń.” „Przez to rozróżnienie - twierdzi J. Lelewel - przysadny i fantastyczny strój filozofii powinien by być z historii usunięty; Kant przy tym, widząc wzrastające nadużycia filozofii na historycznym polu, wczesno się wycofał ze swymi a priori myślami, warując, że w niczym na wykład rzeczywistości i wolnego biegu rzeczy ludzkich nastawne nic chce. Rzeczywiście też poczęły się wysilać zbyt fantastyczne plątaniny filozofii, z ułomkami i okruchami historii pospnjane.” ¹³ W ujęciu J. Lelewela - z jednej strony - „historia nic jest przedmiotem, który by miał rozum tworzyć. Zajmuje się ona zdarzeniami, doświadczeniem poznanymi.” ¹⁴ Z drugiej zaś strony - „do zgłębienia i odważenia ich używa filozofii w pomoc, a pomimo obłędów, w jakie była niekiedy od niej wikłana, rozszerzyła filozofia zbawienne w niej panowanie.” ^1-1 „Najświetniej zaś - zdaniem J. Lelewela - skutki te zajaśnieć mogą w historii powszechnej [...], bo w tym wszystka rozmaitość, całość ogółu, wielkość obrazu wymaga i wyniosłego stanowiska, i nader trafnego w obję-

o I d c m: (Wstępny wykład...), s. 336. io I d e m: Jakim być ma..., s. 548.

n Ido m: Przygotowanie na wielkie w pracach historycznych odmiany. Działanie tych łat (17J0-1825). Z rękopisu (1822-1824). W: i d cm: Dzieła. T. 2 (2)..., s. 818.

p Ibidem, s. 822-823.

13 I d c m: O historii, jej rozgałęzieniu i naukach związek z ni a mających. (Druk, 1826). W: idem: Dzieła. T. 2 (1)..., s. 444.

li Idem: Przygotowanie..., s. 823.

15 Ibidem.