9172401530

25

TABU, ZAKAZ MAGICZNY, NIECZYSTOŚĆ

Koronna obiekcja wynika z braku polskich druków popularnych o charakterze humoralnym. Bardzo mało wiadomo o XV-, XVI-wiecznych kontaktach między folklorem a myślą uczoną. Źródła etnograficzne mogą co najwyżej upewniać w istnieniu takiego związku, i to aż po czasy Kolbergowskie. Właśnie u Kolberga znajdujemy — pośród obserwacji na temat ludowej medycyny — uwagę, że „ślady z czasów humoralnej patologii jeszcze się i dziś słyszeć dają. Żółć rzuca się na mózg, toż pokarm, itp. czyni. Osobliwie baby o tern rozprawiają” (DWOK 7, s. 172; opinia ta pochodzi z wykorzystanej przez Kolberga pracy Zieleniewskiego 1845). Tamże czytamy, iż „niemal powszechne j#st przekonanie, że wyrzuty dzieciom są pożyteczne, że tak pozbywają się zbytku humorów, stąd do leczenia ich rzadko się biorą” (s. 153).

Rozrzucone po literaturze epizody nie mają wprawdzie wartości dowodu, ale szkicują proces utrwalania się na wsi treści astrologiczno-humoralnych aż po wiek XX. Jeszcze Stanisław Pigoń (1983) sięgając do czasów dzieciństwa w Komborni wspomni: „w latach młodości stwierdziła matka w jakiejś, znalezionej wśród książek ojca »praktyce« astrologicznej, że urodziła się pod taką planetą, co powoduje usposobienie melancholiczne. Żapamiętała sobie to niezrozumiałe słowo” (s. 136)¹.

VI. REGUŁY „STANÓW BŁOGOSŁAWIONYCH”

Przeprowadzona powyżej szczegółowa analiza upewnia nas w trzech podstawowych dla rozumienia zakazu kwestiach: co jest jego przedmiotem, kiedy on obowiązuje, jaka jest wreszcie natura sankcji, a zarazem wartość „teorii informatora”. Tak więc po pierwsze zakazane są czynności symbolicznie wyprowadzające z sytuacji idealnej; po wtóre zakaz obowiązuje w momentach zalążkowych, gdy formują się początki; po trzecie — sankcje są logicznymi konsekwencjami naruszenia stanu idealnego, sformułowanymi w języku pewnej „teorii informatorów”, której zrąb można odtworzyć: w omawianym wypadku była to doktryna humoralna, zaopatrzona w mitologiczno-etiologiczne tło.

Proponuję zatem tezę o paradygmatycznym charakterze zakazów dotyczących ciężarnej: wiele innych zakazów magicznych należy rozumieć na ich podobieństwo — jako zakazy towarzyszące sytuacji zalążkowej, embrionalnej, w zamierzeniu idealnej. Obok płodowych początków istoty ludzkiej momentami takimi są okresy zapoczątkowujące kolejce fazy życia — stąd spora liczba zakazów-i wierzeń do nich zbliżonych przypada na wczesne dzieciństwo. Są nimi także początki roku — zarówno ten astronomiczny, zimowy, jak i daty wyznaczające wiosenne odrodzenie: Zapusty, Wielkanoc i inne. Tu też należą początki cyklów wegetacyjnych, gospodarczych i technologicznych: pierwszy siew, rozpłód zwierząt, budowa domu. Mnogość zakazów towarzyszących tym sytuacjom wyjaśnia się nie przez odwołanie do „przejściowości”, ale do początków i sytuacji idealnej. Ów idealny stan rzeczy wymagany jest też przy tworzeniu grupowej wspólnoty (biesiada, zabawa, świętowanie) i wreszcie w chwilach

1

Wspomniane wyżej mongolskie analogie europejskich wierzeń humoralnych znalazłyby zapewne wyjaśnienie w ramach indyjskiego systemu medycznego, o elementach zaskakująco zbieżnych z myślą grecką; nt. Jamajskiej teorii humoralnej patrz Kirilov 1893; związki grec-ko-indyjskie na tym polu — Filliozat 1964, s. 196-237.