Partie polityczne na ziemiach polskich :

" Proletariat " . Na ziemiach polskich życie publiczne wkroczyło w nowy etap .
W 1882 roku powstała w Warszawie pierwsza nowoczesna partia polityczna (
organizacja dążąca do władzy , posiadająca władze , członków i program ) . Była
to partia " Proletariat " założona przez Ludwika Waryńskiego . Stawiała sobie
za cel wyzwolenie klasy robotniczej z burżuazyjnego ucisku . Po proletariackiej
rewolucji nie miało być już więcej państw , ani narodów , problem
niepodległości tracił więc znaczenie .
" Proletariat " był partią rewolucyjną i internacjonalistyczną . Nie zyskał
szerszego uznania w polskim społeczeństwie . Nie działał też długo . Carska
policja nie próżnowała . Już w następnym roku odbył się proces
Proletariatczyków . Sam Waryński znalazł się w więzieniu , w którym po kilku
latach zmarł . Tym niemniej powstanie partii miało duże znaczenie : otworzyło
nowy etap walki z caratem . Skazani na śmierć towarzysze Waryńskiego , choć nie
walczyli o wolną Polskę , byli pierwszymi ofiarami caratu straconymi w
warszawskiej cytadeli po styczniowych powstańcach .
PPS . W dziesięć lat po rozgromieniu " Proletariatu "
w roku 1893 powstały
dwie nowe partie nawiązujące do idei socjalistycznych .
Pierwszą z nich była Polska Partia Socjalistyczna . Miała ona program
socjaldemokratyczny : pragnęła poprawy losu robotniczego dzięki stopniowym
reformom wdrażanym przez sejm , głosiła poszanowanie praw obywatelskich ,
sprzeciw wobec poniżania człowieka z powodu jego narodowości czy przekonań
religijnych . Wszystkie te postulaty program PPS łączył z hasłem walki o
niepodległość Polski . To wyzwolona z zaborów Rzeczpospolita miała być tym
demokratycznym krajem , domem dla ludzi pracy . To niezawisły polski sejm miał
wdrażać postulowane reformy .
Do najważniejszych działaczy PPS należeli Bolesław Limanowski i Józef Piłsudski
. Piłsudski zresztą , potomek szlacheckiej rodziny wychowany w kulcie
styczniowego powstania , traktował swą przynależność do partii jako sposób
podjęcia niepodległościowej walki . Postulaty socjalne interesowały go
zdecydowanie mniej .
W Galicji powstała zbliżona programowo do PPS Polska Partia Socjaldemokratyczna
, w skrócie PPSD . Kierował nią Ignacy Daszyński .
SDKPiL . Drugą partią powstałą w 1893 roku była Socjaldemokracja Królestwa
Polskiego i Litwy . Choć miała " socjaldemokrację " w nazwie , była partią o
charakterze komunistycznym . Nawiązywała ściśle do tradycji " Proletariatu " :
pragnęła rewolucji , dyktatury likwidującej kapitalistyczny porządek , nie
stawiała postulatu niepodległości Polski . Co więcej , przywódcy SDKPiL uważali
taki postulat za szkodliwy , odciągał bowiem uwagę proletariatu polskiego od
walki z prawdziwym wrogiem , którym była nie zaborcza władza , lecz rodzima
burżuazja .
Do przywódców SDKPiL należeli : Róża Luksemburg
działaczka polskiego i
niemieckiego ruchu robotniczego ( była żydowskiego pochodzenia i chyba nie
uważała się za Polkę ) , Julian Marchlewski oraz Feliks Dzierżyński , w
późniejszych czasach towarzysz Lenina , organizator aparatu terroru w
bolszewickiej Rosji .
Narodowa Demokracja . Narodowi Demokraci , zwani endekami , tworzyli ruch
polityczny łączący nacjonalizm z konserwatyzmem . Stworzyli oni szeroki obóz
łączący stronnictwa polityczne , organizacje robotnicze , młodzieżowe , kobiece
, nawet sportowe . Wszystkimi tymi organizacjami kierowała tajna Liga Narodowa
. Najbardziej reprezentatywnym stronnictwem politycznym tego obozu było
założone w 1897 roku Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe .
Narodowcy postulowali powstanie niepodległej Polski , która miała być państwem
czysto polskim , to znaczy tylko Polacy mieliby mieć w nim pełnię praw .
Szczególnie chciano ograniczyć prawa Żydów . Odrodzona Polska miała też być
katolicka . Endecy hołdowali stereotypowi Polaka
katolika i chcieli państwo
związać z kościołem . Ustrój gospodarczy miał być oparty o własność prywatną .
Przedsiębiorca winien być nie pracodawcą
wyzyskiwaczem , ale opiekunem swych
pracowników . Walkę między klasami , postulowaną przez socjalistów , endecy
zastępowali hasłem solidaryzmu między różnymi warstwami narodu .
Narodowcy nie byli też specjalnymi miłośnikami ustroju parlamentarnego .
Uważali każdy parlament za miejsce pustej gadaniny i postulowali rząd
autorytarny ( czyli silną władzę wykonawczą , szanującą jednak prawa
obywatelskie ) .
Endecy nie cierpieli socjalistów za kwestionowanie przez nich własności
prywatnej i za ich antyreligijne nastawienie , a w przypadku SDKPiL jeszcze za
nieuznawanie więzi narodowych . PPS miał za złe endekom ich antysemityzm ,
klerykalizm i skłonności autorytarne , ale zgadzał się z nimi w kwestii
niepodległości Polski . PPS i Narodowa Demokracja jednak bardzo różnie
wyobrażali sobie tak odrodzoną Polskę , jak i sposób dojścia do niepodległości
.
Czołowym przywódcą Narodowej Demokracji był Roman Dmowski .
Ruch ludowy . Trzecim nurtem wśród ruchów politycznych , jakie pojawiły się na
ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku ( obok socjalistów i endeków )
był ruch ludowy . Reprezentowało go Polskie Stronnictwo Ludowe powstałe w
Galicji w 1903 roku . Uznawało ono własność prywatną ( bo chłop był przywiązany
do swej ziemi ) , ale i postulowało reformę rolną , czyli podział ziemi
obszarniczej . Ludowcy uznawali rolę kościoła , ale i tak przez kościół nie
byli lubiani . W końcu przez dłuższy czas na wsi jedynym autorytetem był ksiądz
. Teraz pojawił się partyjny agitator .
Czołowym przywódcą ruchu ludowego był Wincenty Witos .
Polscy liberałowie . Liberałowie nie tworzyli swojego ugrupowania . Najbardziej
konserwatywni wiązali się z umiarkowanym skrzydłem Narodowej Demokracji , gdzie
starali się tonować hasła antysemickie , klerykalne , nacjonalistyczne , czy
też podważające autorytet rządów parlamentarnych . Inni przystępowali do PPS ,
gdzie osłabiali postulaty skierowane przeciwko własności prywatnej , a
podkreślali zapisane w programie socjalistów hasła miłe liberałom , takie jak
równość obywatelska niezależnie od narodowości , rozdział kościoła od państwa ,
czy też nieingerencja władz w życie prywatne człowieka . Tylko z komunistami
nie mieli liberałowie żadnych punktów sprzecznych .
Większość polskich liberałów nie wiązała się z żadną partią i wywierała wpływ
na życie publiczne poprzez działalność zawodową lub przez kontakty osobiste ,
co było o tyle skuteczne , że postawy liberalne przeważały wśród polskich
dziennikarzy , uczonych , pisarzy , przemysłowców .
Prawica , lewica . Prawica jest zawsze przywiązana do zasad konserwatywnych ,
dlatego Narodową Demokrację uznać musimy za czołową siłę polskiej prawicy .
Zmiany w kierunku socjalizmu czy ustroju absolutnie demokratycznego ,
eliminującego wszelki elitaryzm , to postulaty lewicy , stąd uznanie PPS za
partię lewicową . Tym niemniej niepodległościowcy w rodzaju Piłsudskiego , choć
przez opinię publiczną w początkach XX wieku zaliczani byli do lewicy , tak
naprawdę niewiele mieli z nią wspólnego . SDKPiL to skrajna lewica . Ruch
ludowy sytuuje się w centrum.