9576709610

•pra»» polotuzacji (czy izermj ujmując ilawuncji) języka fióyu pośw^cooo uwagi. to Łagadn mue judaików w pohzczyżnie czek* a* «wego hcrtacza K*i ooo Itkcrważone lub pomijane w dotychczaaowych *yntetycznych opracowaniach języka pobkiego (A. Bruckner. Z. Klemcnawwicz) Autorka podqmuje *nc trud zgromadzenia zapożyczeń żydowskich w potoczyła* ogótnej i rcgionaloej «*• po<bUw»e opublikowanego. a ukźt mc wydanego maieruhi lekaykąlnago Jen lyeb około 100. a wkód nich M tak powszechnie znane, jak Sm kor. Mfrr kmpcm. Uoserdok. meima. rejwaek. ńŁao. słtwm. uafbv»W.

Charakicrytiycznc, Że nąpnękrzą karierę zrobiły jidyrmy o ujemnym nacechowaniu emocionalnym Specjalną u»i|ę poświęca M Bnezina rozbudowanej rodzime wyrazów tiużąoch okreilamu Żyda (nie u«tu pochodzenia żydowikicgo). w kiórej pośa ŁY*rm \ pochodnymi tydek. Ź>dr*. Źjdbwta iid tą także takie formy, jat rM«. eybwek. gw*k/. KTk. hrrrj. jadali, k+cmch. kuAj mostek, oórrymk pert* arian* i widoczne jaat ich pejoratywne zabarwienie uczuciowe. Inną wyróżruąjęcą «e zapożyczeń żyd owi kich ttanowią wyrazy należące do żartoou złodziejek icgo. których obecności, jak twierdzi H Ulaazyn. nie rrrróe tfmmny* pe:ewmgq kr>m**lluó%. Chodzi n o zmezerped^ete potrztbmyth m wrole mieironmUotyrk tzerszefo OftWa T+tm mmtrrioknm om miefum pod ręką fett przede waystkm JfJjk lydomski Ca. 105) Spośród kiłkudzaemęriu wyrazów tego typu przypomnianych przez M Brzeziną ogółnopolaką karmę zrołaly dwa: deków* oraz meikm

W Froletometmck toe)oimxwmjrczo)xk mowa jaat e oaadnictwie Żydowakim na rmatach połakkh. o aaymitacji językowej Żydów i o odbiciu ie*o procce* w utworach literackich. Początki oaadniciwa żydowskiego w Połace mają odlcgfc metrykę, uęgąjącą średniowiecza (XIIXIV ».). kiedy to Żydzi uaungri z więkczości pa nu w

chromi aaę t otuya kr^ju Ok mcm największego nuiicou uj cufracji jc»i XV Prmłomową cezurą w hntooi połakkh (i curopejtkieh) Żydów jett II wojna światowa, w czatir którq dochodź: do eh totalnej ektcermmacji przez okupanta niemieckiego, tak że cb itan w Police z liczby ponad I mihooy ipada do poziomu dwudziestu-trzydziestu tysięcy (według M Br termy było żydów w 1972 roku 15-21 tyliccy, według Z. Sulowikkgo » roku 1967 było ieh » ty»ęc>

W przcciwieóatwic do mokjizośn narodowych (np rutkwji tworzących zwarlc obaząry osadnicze. jak też do mmcjazości nmmeckiej ikuptooąj eryipowo. osadnictwo owUK rozproazooc l to przede wizyiikim po muttach Przeważająca jednak liczba Żydów w póżmejuym okreaie (począwszy od XV||| w.) żyła aa kretach wachodowh. gdzie nierzadko zdarzało «*. t* itanowib om od jednej czwartej do połowy ludności ouaat (np. Krakowa. Nowego Sącza. Rzeszowa.

Przez cały pobytu w Połace Żydn w głównej zwojej manę zachowek tpośeczna (jetta. witana admintotracja). rebgjjną. kulturową i językową Odtmeeności ic. ■ także prężność ekooomiczna Żydów w takich dnedztoach. jak handel, ramuoato i przemysł. Mały «ę źródłem konfhklów narodowych, które zzodoły po jadnej Mroow zjawisko antyzemitjzmu (zob. twórczość op

ikirao). a po drugiej syjonizmu Ałe były także onentacye przoawitawne. reprezentowane puarry i działaczy głoszących potrzebę współpracy potsko-żydowskiej i wyzwolenia żydów z obciążeń getu (np. Niemcewicz.    wwewak rzeazi

Koooptucka Świętochowski. Baudouto de Courtemay) Procei emancypacji żydów postępował jednak powok W pewnym tylko siopazu zaznaczą! «ę w XIX wiek*, a na

dopiero w odrodzonym peóeiwie pobkrm. kiedy uzyskali pełnię praw obywatelskich i w rwiąziu z tym również nieograniczony .    do

iziokuciwa polskiego wszystkich aczeNi Stworzyło «o żydom warunki do bteraćką polszczyzną i do ich wyjścia z warunków getta Postępujący proce* aayaulacp daje znać o sob* wzro*tem wkładu twórców pochodzenia żydowskiego do kuhiay nohkjq. w tym kultury hterackiej. którą ulw*«oiają takimi nazwukemi. jak J Klaczko. M Bałucki. W Kcłdman, A. Lange. A Szyfman. J. Kleiner. O Ortwin. J. Tuwim. B Leśmian. A. Słonimski. J. Wtula. A Ważyk. M laatnin. M Braun. W Słobodmk. A. Wau L. Lcwm. A Stern. J. Juraadot. S GrodacdaU. J Korczak. B Schulz. B Wtnawer. K. I M Brandy»owie. S Wygodzfci, B Jasieński. J Stryjkowski. A Rudnicki. B Hertz.

M i R Brandstaetterowie. T Peiper. R. Kam. I Krzywicka. H Górska. H Luto»ski i •om’.

Jednak edukacja językowa polska dotyczyła tylko części Żydów i ma ona siosunlowo półna metrykę Język pobki przyswajany byl najczęściej w sposób naturalny, tzn poprzez rozmowy, do których zmuszało współżycie między dwiema wspólnotami Powtuwaia specyficzna odmian* polszczyzny żydowskiej zwana potocznie .kalekę, koślawą łub zeptutę nlbo też żydlaczeniem” (s 135).

Nalegałoby oczekiwać, że język len znajdzie odboc w piśmiennictwie samych Żydów Miałoby ono dużą wartość. fdyż mogłoby ukazać kolejne etapy asymilacji językowej Jednak tekstów pasanych polszczyznę żydowską nie udało się autorce znaleźć zbyt wielu Wszystkie one w formie listów I fragmentów wypracować uczniów żydowskich mieszczę nę zaledwie na kilku Stromcach monografii li. I2B-I34). Polszczyzna u dostrzeżona jesi przede wszystkim przez pisarzy. wy koczy silących ją jako ważny irodrk stylizacji żydowskiej

Temu zagadnieniu poświęcone sę kolejne i ostaimr Froltjomrma ~ filologiczne (a 147-163) Najstarsze próbki stybzacji żydowskie) pochodzę z XVIII XVIII wieku Ale na dobre problematyka żydowska wchodzi do literatury poitkicj dopiero w wirku XIX Jesi obecna w teatrze - w stukach w całości poświęconych Żydom (np Źrd polski rzytt KaSdy me swoje peubteft A. Kłodzitakiego) i w utworach, w których Żydzi aę postaciami drugoplanowym, (np Ksiqtb bierek . Ziole Cienko I Słowackiego. Obee tywteir A Fredry. Sfdrkmir I Wesele S Wyspiatakiego. bimkuzke i Kolie Kmiet*%le O Zapolskiej) Powiia)ę nawet Stuki o Żydach adresowane do samych Żydów (np Molko Simsrrsediopf I Jo^e FtnAei O. Zapolskiej) Podobnie w azeroktm zakresie obecna jest tematyka żydowska w twórczości prozatorskiej wiełu pisarzy poery najęć od J. U. Niemcewicza (Lejbe i Stórm eayti laty dmofce kotbmkóm I poprzez utwory takich autorów, »k J I. Kraszewski (Steey tłega S/btkt Obrazi mspóteusme. ŹyA M Bałucki (Żydówkę!. E Orzeszkowa (£0 biedowtr. bieir Ezofawic:), M Konopnicka (Nerze szkapo, biernieI J Utn (Wielki lwiąt Cepom ml B Prus ' FlerAwke). W S Reymont (Ziemie ebieemte). K Jim osa ' Cud mm kokocie). W Górnu lic ki >Mmrnk Otafc«). A Szymataki (W z Lebeeione). M Kuncewiczowa (Skne*iU, Dzhetm /tarta/). A. Kułniewicz (Strefy). Językowe elementy żydowskie pojawiają a* sporadycznie także w innych formach kurackich. np w epopei Fm Tedewr. A MckścwKza. w wierszach J Tuwima (np. KodowtW,. S Grochowiska (np rtarz). w twórczości M Białoszewskiego

Ważny nurt twórczości stylizowany na żydowsko stanowię utwory satyryczne i humorystyczne reprezentowane przez Żarty, humoreski, niby-luty i inne formy hidycznc poświęcone Żydom Upowszechniała je w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX prasa humorystyczna typu .Śmigus". .Mucha". .Diabeł" Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu btcruckiego jest A. Kitsehman. którego dorobek w omawianym studium jest szczególnie wyeksponowany Specyficzną formę literacką a zarazem teatralną, tmcszcręcę ię również w nurek humorystycznym, staoowi tzw azmonoes. uprawiany w przedwojennych teatrzykach | kabaretach (np przez K. Krukowskiego — Lopka). a po wojnie niekiedy prrypomioamy w rozrywkowych progranaach radu I tekwizji (np przez E Dziewońskiego I W Michnikowskiego) Jeszae mnę grupę utworów z elementami stylizacji na żydowako aunowię teksty folk lory styczne, przede wszystkim szopki (między innymi lubelska) z obowiązkową postacią Żyda. c/ascm Żydówki i Rabina Znacznie mniej jest folklorystycznych tekstów innego rodząju. choćby ukkh jak nagrane i zapisane przez autorkę jeszcze żywe wypowiedzi mieszkańców Chrzanowa w woj katowickim

Omówiona wyżej literatura to baza materiałowa pracy M Brzeziny. służąca wydobyau cech języka występującej urn potoczymy żydowskiej Jej charakterystyka zawarta jeal w drugie) częśo rozprawy Frzeilęd ypiykowyck terA łydom jAkM w teksta A ityllzcwamych (i. 167 445). Znajdzie tu czytelnik dokbdnc omówienie właściwości gramatycznych języka tej bteratury na wszystkich poziomach poczynając od fonetyki poprzez fiekaję. ibwotwórstwo aż do składni Dale] zapoznać sę może z lektykę żydowską jdyzmanu. formami hybrydalnymi (makaronizmami), żydowskimi frazcołogiz-tnami (przekleństwami. zaklęciami I przysłowiami)

Niecelowe jest w tym miejscu szersze prezentowanie tego olbrzymiego i saczcgótowago materiału O obecności I jakości charakterystycznych cech językowych potoczymy żydowskiej najlępig Iwiadczyć mogę następujące próbki tekstów:

tvia

13