984502439

22

Wiadomości Uniwersyteckie

Dydaktyka uniwersytecka

Efektywność praktyk pedagogicznych w zakresie plastyki w opinii studentów Wydziału Artystycznego

Anna Żukowska

Miejsce praktyki w Uniwersyteckim Systemie Kształcenia Pedagogicznego

Praktyka jest od lat stosowaną formą przysposobienia do pracy zawodowej. Jej znaczenie podkreślano niejednokrotnie w aktualnych dyskusjach nad reformą kształcenia na szczeblu wyższym, zarówno w zakresie zawodów pedagogicznych, jak i innych dziedzin, zwracając uwagę na konieczność bezpośredniego zetknięcia z problemami wykonywania zawodu jeszcze przed ostatecznym podjęciem samodzielnej pracy.

Praktykę pedagogiczną autorzy publikacji, odnoszących się do tego zagadnie-na, definiują jako zorganizowany z punktu widzenia celów kształcenia kontakt studentów z rzeczywistością wychowawczą. z wybranymi sytuacjami wychowawczymi, przebiegającymi na zasadzie aktywnego uczestnictwa w nich studentów¹. Praktyka powinna skutecznie rozpocząć proces stawania się nauczycielem, przyczyniając się do ukazania złożoności zawodu i jego wartości humanistycznych². Warto w tym miejscu zacytować stwierdzenie T. Kotarbińskiego, który w rozprawie O zadaniach i postępach ogólnej teorii działania skutecznego pisze, że „żadnej czynności nie należy czynić po raz pierwszy" i radzi: „by o ile możności poprzedzać działanie właściwe próbnym jego wykonaniem"¹.

W tradycyjnym ujęciu praktyka stanowiła „próbne działanie” dokonywane na zasadzie naśladowania czynności zawodowych realizowanych przez doświadczonych pracowników. Czasem miało to charakter „podpatrywania mistrza”, czasami -świadomego wprowadzania praktykanta w problemy warsztatu zawodowego.

W nowoczesnym rozumieniu praktyka powinna być „próbnym" budowaniem własnego warsztatu działalności zawodowej, pozwalającego na kształcenie zdolności modyfikacyjnych. Próbnym - a więc dokonującym się w warunkach pozostawiających margines bezpieczeństwa dla poczynań niezupełnie udanych⁴.

Takie rozumienie praktyki - zdaniem A. Przecławskiej - jest zgodne z oczekiwaniami zgłaszanymi przez współczesną naukę pod adresem form i metod stosowanych w szkole wyższej. Aby jednak stało się ono w pełni użyteczne, musi być przełożone na język konkretów - zadań dydaktycznych, stawianych przed praktyką i metodyki, która umożliwia ich realizację¹.

Jednym z najbardziej istotnych zadań praktyki są jej funkcje poznawcze: informacyjna i weryfikacyjna. Informacje o instytucjach, formach pracy, metodach pedagogicznego działania, o relacjach między nauczycielem a uczniem, stanowią istotne uzupełnienie wiedzy zdobywanej w toku studiów teoretycznych o te elementy, których drogą teoretycznego poznania opanować się nie da. Funkcja weryfikacyjna polega na konfrontowaniu i sprawdzaniu w konkretnej rzeczywistości słuszności stwierdzeń teoretycznych, z którymi student styka się w toku studiów. Przygotowanie studentów do wykonywania czynności zawodowych, wyrobienia odpowiednich postaw, nawyków, a także umiejętności jest równie ważną funkcją praktyki jak wyżej wymienione.

Kolejne stawiane przez praktykę zadanie dotyczy przekazywania studentom podstawowych umiejętności zawodowych, takich jak pisanie konspektów lekcyjnych i prowadzenie dziennika lekcyjnego. Zaliczyć tu można również umiejętność opanowania klasy, znajomość typów lekcji, umiejętność ich prowadzenia itp.

Możemy wyróżnić trzy stopnic praktyki, a mianowicie: aktywności, naśladownictwa oraz samodzielnej i twórczej pracy.

Stopień aktywności dotyczy działania jeszcze nie w pełni uświadomionego, kiedy to praktykant zostaje przydzielony do pomocy nauczycielowi i wspólnie z nim wykonuje różne czynności. Następnie postawiony w sytuacji przymusowej mobilizowany jest do działania. Na tym stopniu praktyki występuje globalne, synkre-tyczne postępowanie studenta-prakty-kanta. Wykonuje on pracę w miarę własnych możliwości, rozwiązuje sytuację w miarę posiadanych doświadczeń.

Stopień naśladownictwa, czyli myślenia konkretno-praktycznego polega na bezpośrednim odzwierciedleniu w działaniu tego, co zostało spostrzeżone. Dokładne spostrzeżenie wzoru jest podstawą do jego odtworzenia. Istota zagadnienia sprowadza się więc do tego, jak nauczyć praktykantów dokładnego spostrzegania i przyjmowanie wzoru. Naśladownictwo uczy przede wszystkim dokładności, przykład zmusza do interpretacji, uczy sztuki wyboru, tak istotnej w pracy samodzielnej. Korzystanie z przykładu. np. lekcji pokazowej, wymaga od studenta ukierunkowania uwagi oraz posiadania jakiegoś układu odniesienia, na którego tle praktykant będzie mógł rozróżniać, wartościować, szukać związków itp.

Stopień pracy samodzielnej i twórczej opiera się na dwóch metodach postępowania: intuicyjnej i racjonalnej. Do twórczych pomysłów praktykant dochodzi poprzez bogatą znajomość faktów, zdolność do uogólnień, posiadania uststematyzo-wanej wiedzy. Aby mógł twórczo wykonywać bardziej złożone działania, to znaczy w sposób świadomy i zamierzony, jest mu potrzebny ogólny schemat działania, konkretyzowany i modyfikowany za każdym razem w zależności od sytuacji i możliwości działania⁶. Ogólny plan działania dydaktycznego podaje teoria nauczania. a jego konkretyzację umożliwiają metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów.

Opisane trzy stopnie praktyki pedagogicznej ukazują nam drogę rozwoju kandydata na nauczyciela oraz jego kształtowania zawodowego.

Praktyka przedmiotowo-metodyczna na Kierunku Plastycznym Wydziału Artystycznego

Na kierunku „Wychowanie plastyczne" Wydziału Artystycznego (dalej: WA), podobnie jak na innych kierunkach o charakterze nauczycielskim, nieodłączną część kształcenia pedagogicznego stanowią praktyki szkolne. Studenci po realizacji bloku przedmiotów psychologiczno-pedagogicznych (I i II rok studiów) podejmują praktykę ogólnopedagogiczną, której celem jest bezpośrednie poznanie typowych czynności wykonywanych przez nauczycieli szkoły w toku codziennej pracy. W UMCS praktyki ogólnopedago-giczne prowadzone są zgodnie z programem opracowanym przez pracowników Zakładu Pedagogiki Szkoły Wyższej i zatwierdzonym przez władze uczelni. W trakcie zajęć asystenckich w ramach omawianej praktyki studenci mają szansę dostrzeżenia i uświadomienia sobie unika-towości i nieprzewidywalności sytuacji edukacyjnych. Mogą zachowywać się wobec nich mniej lub bardziej aktywnie. Istotne jednak jest to, aby rodzące się spostrzeżenia były poddane określonej refleksji.

Kontynuacją możliwości kształtowania umiejętności pedagogicznych studentów wychowania plastycznego w WA jest praktyka przedmiotowo-metodyczna realizowana po III i IV roku studiów stacjonarnych i II i III roku studiów zaocznych. Wymaga ona szczegółowego wspomagania metodycznego. Zwykły instruktaż okazuje się tu niewystarczający, toteż istotną rolę odgrywają zajęcia z zakresu metodyki plastyki. Wiązanie teorii z praktyką oraz uczestnictwo studentów w lekcjach plastyki (hospitacje lekcji) stanowią dobrą okazję do badania praktycznych rozwiązań stosowanych w różnych systuacjach przez nauczycieli, analizowania ich zasadności i przydatności. Jest również okazją do wdrażania w realnych warunkach szkolnych (prowadzenie lekcji) własnych pomysłów edukacyjnych i to w atmosferze przyzwolenia na próby i błędy⁷.

Praktyka przedmiotowo-metodyczna następuje po cyklu teoretycznym. Stanowi więc weryfikację, a czasem pogłębienie zdobytej wiedzy. Pod tym kątem opracowany został jej program. Dotyczy on takich działań, jak:

1.    Poznanie:

-    szkoły jako środowiska pracy;

-    planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły;

-    dokumentacji szkolnej, w tym odnoszącej się do plastyki (wgląd w rozkłady materiału nauczania, dzienniki lekcyjne, zbiory prac plastycznych itp.);

-    obudowy dydaktycznej programu plastyki.

2.    Hospitaqe:

-    lekcji uwzględniających różne cykle tematyczne;

-    różnych typów lekcji plastyki (lekcje oparte na swobodnej ekspresji, problemowe. wdrażające nowe techniki plastyczne, oparte na percepcji, akcje plastyczne itp.).

3.    Prowadzenie lekcji z plastyki wg opracowanych konspektów.

4.    Nabywanie umiejętności:

-    doboru tematu do zagadnień programowych;

-    korelowania treści plastyki z innymi przedmiotami nauczania;

-    doboru właściwych metod nauczania do realizacji określonych celów w prowadzonej lekcji;

-    stosowania zasad dydaktycznych;

-    stosowaniu środków dydaktycznych w procesie nauczania;

-    udzielania korekty indywidualnej i zbiorowej;

-    omawiania i oceniania wytworów plastycznych uczniów.

5.    Uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych typu:

-    kółko plastyczne;

-    zajęcia świetlicowe;

-    wykonywanie dekoracji szkolnych;

-    plastyczne opracowanie struktury dydaktycznej na użytek szkoły.

Efektywność praktyk - zakres i wyniki badań

Na podstawie przedstawionych założeń, uznano za celowe przeprowadzenie badań dotyczących efektywności praktyk przedmiotowo-metodycznych na kierunku plasycznym. Uznano też, ze będzie to dogodna forma dialogu na temat kształcenia nauczycieli na WA.

Za podstawowe źródło informacji uznano anonimową ankietę przeprowadzoną wśród studentów V roku WA UMCS po odbyciu przez nich dwóch praktyk przedmiotowo-metodycznych, po III i IV roku studiów.

18-pytaniowy kwestionariusz ankiety opracowany został przez autorkę publikacji. Celem pytań było uzyskanie odpowiedzi na temat postawy studentów wobec ich ewentualnej pracy w szkole, celowości kształcenia pedagogicznego, a także zebranie informacji o przebiegu i efektach praktyki. Szukano też odpowiedzi na pytania dotyczące zakresu stosowania pomocy dydaktycznych na lekqach plastyki.

Ankietę przeprowadzono w 1998 r. bezpośrednio po ukończeniu praktyki. Uzyskano 46 wypełnionych ankiet, które stały się podstawą niniejszego opracowania. Analiza dzienniczków praktyk dostarczyła niewielu drugorzędnych informacji.

Pierwsze pytanie dotyczyło planów na przyszłość i brzmiało: „Czy ma Pan(i) zamiar zostać nauczycielem plastyki?". Uzyskane odpowiedzi równoważyły się; 21 osób (45,6%) miało taki zamiar, dokładnie tyle samo odrzucało taką możliwość, 4 osoby (8,6%) nie podjęły jeszcze decyzji. Osoby zdecydowane na podjęcie pracy w zawodzie nauczyciela-plastyka kierowały się przede wszystkim zamiłowaniami i upodobaniami pedagogicznymi, a o swojej decyzji informowały w sposób stanowczy, pisząc np., ze „praca z dziećmi jest twórcza i satysfakcjonująca" (Ankieta 26,3) lub „Chcę wśród młodych ludzi propagować sztukę oraz kształcić ich wrażliwość estetyczną" (A. 37). Deklarowano też rzetelne i sumiennie wykonywanie zawodu (A. 46). Niechęć do pracy w szkolnictwie uzasadniano następująco: „Sytuacja w oświacie jest bardzo niestabilna", „Zbyt niskie zarobki w odniesieniu do odpowiedzialności pracy" (A. 41, 45), „Praca ciężka, stresująca i mało płatna" (A. 2,7), „Uczniów trudno czymkolwiek zainteresować" (A. 44),

2000, numer 4