3623316275

22

WIADOMOŚCI UNIWERSYTECKIE

ne. Droga do postaw nihilistycznych, cynicznych stoi otworem. Spór o pisarskie grzechy, zaniechania jawi się więc jako głos w dyskusji o drogach - czy raczej bezdrożach - współczesnej cywilizacji, która odrzucając dziedzictwo, zbyt ochoczo wkracza w pustkę aksjologiczną. Ten aspekt rozważań jest sygnalizowany w recenzjach krytycznych, pełniejsze rozwinięcie znajdzie w późniejszej twórczości literackiej Grudzińskiego. Ale jest już tu obecny. Warto zwrócić uwagę na ocenę opowiadań obozowych Borowskiego, w których krytyk dostrzegł Celinowski ton cynizmu, ocierający się o nihilizm, a dalej pustkę jako konsekwencje wyrugowania wartości i widzenia człowieka w kategoriach biologicznych. Takie rozpoznanie Herling zdecydowanie odrzuca, wskazując, iż nie jest ono trafne, gdyż nad światem biologicznych odruchów istnieje inna sfera rzeczywistości, wsparta na moralnym kanonie, umiejętności odróżniania dobra od zła. Polemizując z Borowskim przytacza krytyk fragment Listu do przyjaciela Niemca Alberta Camusa: Pan przypuszczał, że nie istnieje moralność ani ludzka, ani boska, że jedyne wartości, jakie panują nad światem, to te. które rządzą światem zwierzęcym - gwałt i chyl rość (WM, 138). Herling w tym zasadniczym sporze staje po stronie etyki Camusa. Rzeczywiście, w świccie ludzkim uobecnia się gwałt i chytrość, ale ponad nimi trwają wartości, które pozwalają gwałt nazwać gwałtem. Pozwalają rozbroić antywartości, wprowadzić ład i sens w świecie człowieka.

Herling miał świadomość konieczności redefinicji „człowieka powojennego”, bowiem był to warunek utrzymania ciągłości w kulturze. Jakby wbrew licznym głosom, które artykułowały wyjątkowość doświadczenia wojennego, jego nieporównywalność z innymi doświadczenimi z przeszłości bliższej i dalszej. Krytyk twierdził, że owszem, lata wojny były czawem wyjątkowym, ale w tym momencie historycznym wcale nie została zawieszona etyka obowiązku. Natomiast należy gruntownie przemyśleć sens niedawnych doświadczeń, wyciągnąć z nich wnioski.

Lektura recenzji i szkiców krytycznych Grudzińskiego unaocznia, iż bacznie przyglądał się powojennym dyskusjom o realizmie i pisarskim realizacjom owego postulatu. Herling jako strona w sporze o realizm? Strona wówczas w kraju nieobecna, aczkolwiek zapełniająca nowymi treściami jednostronność krajowych dywagacji? Jak wygląda więc Herlingowa wizja realizmu? W czym jest różna od krajowych stanowisk?

U podstaw krajowych i emigracyjnych poszukiwań realizmu leży przekonanie, iż w wyniku doświadczeń wojny i okupacji ujawnił się swoisty szok poznawczy, związany z odsłonięciem nowych zagadnień i koniecznością odnalezienia adekwatnej formy literackiej

Z Czesławem Bieleckim (z lewej) i Włodzimierzem Boleckim w Lublinie, 13 maja 1994. Fot. Grażyna Slaniszewicz

dla oddania owych doświadczeń. Taki kierunek myślenia odnajdziemy w głośnych powojennych wystąpieniach Kazimierza Wyki, podobny aspekt rozważań przewija się w głosach krytycznych formułowanych na emigracji przez Gustawa Herlinga-Grudzińskie-go. A jednak drogi kraju i emigracji rozchodzą się już na początku. Syntetycznie scharakteryzował ów moment rozejścia dwu literatur Jerzy Ja-rzębski: O ile emigranci pozostali za granicą głównie po to, by móc mówić prawdę-iw zasadzie nie ma wątpliwości, że wokół tego hasła (obojętnie jak definiowanego) budowali swój program, o tyle w kraju dyskutowano w nieskończoność nad innym pojęciem - „realizmem".¹ Herling hasło „prawdy” łączy z „realizmem” jako metodą artystyczną. Postulat prawdy doświadczeń, rzetelności i wiarygodności opisu wyraźnie wyeksponuje, uczyni krytyczną konstantą, punktem centralnymi, z którego wyprowadzać będzie swoje oceny. Wiele wskazuje na to, że podpisałby się pod słynnym sformułowaniem Wyki: Witamy chętnie każdego, kto bez tragiczności i drwiny prawdzie czasu da wyraz.⁶ Dostrzegał bowiem Grudziński, jak krakowski krytyk, iż nowe doświadczenia domagają się nowej formy artystycznej: epickiej, realistycznej. Tyle że Herling samo pojęcie „prawdy czasów” rozumiał inaczej niż Wyka czy krąg „Kuźnicy”, wiążąc je z problemami wyboru moralnego człowieka, postawionego wobec różnych sytuacji, a nie z determinantami historyczno--socjologicznymi, na które zwracała uwagę krytyka krajowa w swojej dużej części.

Herling trafnie wskazywał na konieczność wprowadzenia w obręb form realizmu pojęcia prawdy. W jednym ze szkiców czytamy: Po wojnie istniał i istnieje w Kraju po dziś dzień szalony głód prawdy. Okres konspiracji, świadomego milczenia i instynktownego kłamstwa, ukrywania się, maskowania i życia na poły fikcją, a na poły rzeczywistością, zaostrzył pragnienie poznania całej prawdy. Poznanie „całej prawdy” jest tu rozumiane jako owo zdzieranie masek myślowej obłudy z prawdziwego oblicza rzeczywistości. Odrzucenie wojennego zakłamania, powrót do czystego pojęcia pawdy, poprzez rozbrojenie owego „życia na niby”. Wówczas, po oczyszczeniu przedpola sytuacja stałaby się klarowna. Takie postawienie problemu miało jednak charakter utopijny i doskonale rozumiał to krytyk. W kraju, jego zdaniem, zdarzyło się wojenne i powojenne poczucie „nieprzejrzysto-ści” sytuacji. Ale z ową „nieprzejrzys-tością” można sobie poradzić, jeżeli uczciwie zostanie ona określona, bez uciekania w rozmaite formuły rozmywające sytuację.

A w kraju? O jaką prawdę apelowali krytycy? Dość szybko „prawda” została powiązana z marksistowskim rozumieniem sensu dziejów jako zmagań klasowych, prowadzących do powstania nowego ładu świata (tego, który zaistniał po tej stronie kurtyny). I o taką „prawdę” dziejowych doświadczeń apelowali krytycy, przedstawiając pisarzom „obiektywny” wymiar historii. Nawet Wyka, daleki od bojowego ducha „Kuźnicy”, pisał, iż pożądany realizm - ta metoda bowiem została sprzęgnięta z odkrywaniem prawdy o socjologicznym charakterze uczestnictwa człowieka w historii - nie obejdzie się wprawdzie bez doświadczenia literatury tworzonej pod znakiem „drwiny”, wszakże zmierzać powinien ku dokładnemu widzeniu gry sił i klas społecznych, wielkiej gry form zbiorowych.¹ W taki sposób, w najbardziej pojemnej i otwartej z krajowych koncepcji na tradycję wielkiej literatury realistycznej, doszło ostatecznie do re-

Lubelscy literaturoznawcy o Gustawie Herlingu-Grudzińskim