4. "Mity greckie źródłem stałych motywów i wzorów zachowań"
Nim powstała literatura, istniały mity, czyli opowieści o stałej warstwie
fabularnej (tzn. mogąca istnieć w wielu wersjach różniących się drugorzędnymi
szczegółami), wyrażające i organizujące wierzenia danej społeczności, przede
wszystkim archaicznej (pierwotnej).Mit to opowieść o konkretnych wydarzeniach,
ale jej sens, przesłanie ma charakter ogólny, gdyż dotyczy zasad wiary,
ludzkiego postępowania, porządku świata. Mity objaśniały człowiekowi
pierwotnemu świat i zachodzące na nim zjawiska, podsuwały gotowe tłumaczenia i
interpretacje, np. przemienność pór roku wyjaśnia mit o Demeter i Korze
(Presefonie), pioruny zaś to broń Zeusa. Tak też niezrozumiałe zjawiska
tłumaczono działalnością bogów. Poza tym mity umacniały pierwotną społeczność,
tworząc wspólną tożsamość. Mity pełniły funkcję poznawczą (objaśniającą
zjawiska przyrody), światopoglądową (są podstawa wierzeń religijnych) oraz
sakralną ( w nich tkwi źródło religijnego kultu i związanych z nim obrzędów).
Głównymi bohaterami mitów są bogowie i herosi, czyli ludzie obdarzeni
nadprzyrodzonymi właściwościami, np. Herakles odznaczał się nadludzką siłą,
oraz półbogowie (potomkowie bogów i ludzi). Bogowie żyli w świętym miejscu ( w
mitologii greckiej na Olimpie), z którego czasem zstępują, mieszając się w
ludzkie sprawy.
W mitologii zostały utrwalone pierwsze archetypy, czyli pierwsze wzory ludzkich
postaw i zachowań, pradawne, niezmienne wyobrażenia, tkwiące w zbiorowej
świadomości każdej społeczności. Miłość macierzyńską wyobraża Demeter, postawę
zbuntowanego społecznika Prometeusz, marzyciela Ikar, a przeklętego przez los
(ofiarę Fatum) Edyp. Mity to także źródło toposów, czyli stałych motywów,
obrazów literackich, np. Arkadii jako szczęśliwej krainy, "złotego wieku",
wędrówki (Odyseusz) czy wreszcie Erosa przeszywającego serce strzałą miłości.
Zarówno proza, jak i poezja chętnie odwołują się do mitologii i kultury
starożytnej. Nawiązywano do niej na różne sposoby. Po pierwsze czerpano z
motywów, wątków, symboli zawartych w mitach, eposie, tragedii, poezji, jak
również z filozofii i etyki starożytnej.
Potwierdzeniem tego może być literatura odrodzenia, która na nowo odkryła
antyk, więc może pochwalić się utworem nawiązującym bezpośrednio do mitu o
wojnie trojańskiej. Jan Kochanowski w dramacie "Odprawa posłów greckich"
przypomina mit o pięknej żonie króla Menelaosa - Helenie, uprowadzonej przez
Parysa, wykorzystując fragment "Iliady" Homera. "Odprawa posłów greckich" jest
tragediÄ… moralno
polityczną, jej głównym wątkiem jawi się spór między prawym
obywatelem, Antenorem, a Parysem
Aleksandrem, synem króla Priama, który
pragnąc zatrzymać Helenę (dar od Wenus), postępuje jak demagog, grając na
patriotycznych uczuciach rodaków. Rozumne argumenty Antenora upadają i Rada
trojańska decyduje się na wojnę z Grekami. Tym sposobem, nie zważając na
katastroficzne ostrzeżenie Kasandry, cały naród zapłaci za grzechy władców.
Utwór różni się od pierwowzoru zakończeniem, bowiem tragedia antyczna kończy
się katastrofa głównego bohatera, o tyle w utworze tym autor jedynie zapowiada
zniszczenie Troi. Tragedia Kochanowskiego to utwór alegoryczny, gdzie Troja
jest odpowiednikiem szesnastowiecznej Rzeczypospolitej
ogarniętej kryzysem,
osłabionej wewnętrznymi sporami.
Inaczej mity przedstawiają twórcy romantyzmu, gdyż nawiązują do postaw
bohaterów mitycznych. Polska literatura romantyczna wykreowała
charakterystyczną postawę człowieka wobec świata
postawę prometejską, która
została zaprezentowana w III części "Dziadów" A. Mickiewicza.
Prometeusz to jedna z najpiękniejszych postaci w mitologii greckiej, bóg, który
ulepił człowieka z łez i gliny, skradł dla niego ogień, nauczył człowieka
różnych rzemiosł. Za swą zuchwałość został jednak ukarany przez Zeusa -
przykuto go do ścian Kaukazu, gdzie zgłodniały orzeł wydziobywał mu wątrobę,
która wciąż odrastała. Od imienia tego boga powstał w literaturze termin
prometeizm, oznaczajÄ…cy wszelkie bezin­teresowne poÅ›wiÄ™cenie siÄ™ dla ludzkoÅ›ci
lub własnego narodu.
Takim romantycznym Prometeuszem jest Konrad, podejmujÄ…cy w sa­motnoÅ›ci
bazyliańskiej celi dialog z Bogiem. "Wielka Improwizacja" to owoc długich,
samotnych przemyÅ›leÅ„, których wynikiem byÅ‚o uÅ›wiado­mienie sobie tragedii
narodu, zniewolonego przez wroga. Konrad chce posiadać moc panowania nad
światem, aby móc rządzić ludźmi za pomocą uczucia. Jest gotów, tak jak mityczny
Prometeusz podjąć samotną walkę z Bogiem w celu uszczęśliwienia narodu. Konrad
równa się z Najwyższym, twierdząc, że świat poetycki, kreowany przez niego,
może być lepszy i szczęśliwszy od świata stworzonego przez Boga. Buntujący się
przeciwko Bogu Konrad, mimo swego patriotyzmu, ponosi klęskę, gdyż za
bluźnierstwa skierowane przeciwko Bogu popada w moc szatana, chociaż
oskarżenie, że Bóg nie jest ojcem świata, ale carem, wypowiada za niego głos
diabła.
Dlaczego postawa indywidualistycznego buntu przeciwko Bogu, chęć poświęcenia
się i jednostkowego cierpienia w imię szczęścia ludzkości była tak bliska
romantykom? W polskim romantyzmie funkcjonował mit jednostki niezwykłej,
zbuntowanej, o wybitnej indywidualnoÅ›ci, dziaÅ‚ajÄ…­cej w osamotnieniu. Z tego
względu prometeizm w okresie romantyzmu urósł do rangi symbolu, stal się jedną
z najbardziej charakterystycznych cech bohatera romantycznego.
Herakles (Herkules) to jeden z najsłynniejszych bohaterów greckich, cechujący
się odwagą, ponadludzką siłą i wytrzymałością, a także dobrocią. Jest symbolem
człowieka, który za swoją niezłomną pracę i wytrwałość oraz wyswobodzenie
ludzkości od zagrażających jej nieszczęść (dwanaście prac Herkulesa) zasłużył
sobie na nieśmiertelność. Czczony w Grecji i Rzymie był patronem kultury, a
także bogiem handlu i bóstwem chroniącym od złego. Jego dwanaście prac, z
których trzy ostatnie są próbą pokonania śmierci, stało się jednym z powodów
nadania mu nieśmiertelności przez bogów. Motyw nadludzkiej potęgi i wytrwałości
bohatera, nie poddającego się przeciwnością losu, wykorzystał Adam Mickiewicz w
wierszu "Oda do młodości".
Mit o Syzyfie jest wyrazem marzeń człowieka o nieśmiertelności i niemożności
jej uzyskania. Syzyf próbuje przechytrzyć bogów i odsunąć od siebie wizję
starości i śmierci. Jego poczynania zostają jednak odkryte, a sam bohater
ponosi dotkliwą karę. Boskie właściwości, za którymi człowiek tęskni, są mu
niedostępne, a wszelkie próby ich osiągnięcia skazane zostają na porażkę.
Przemijalność i śmierć są nieodłącznymi atrybutami ludzkiej egzystencji,
sprzeciw wobec boskich praw niesie za sobą karę. Syzyf za próbę sprzeciwienia
się bogom zostaje dotkliwie ukarany. Musi wtaczać na górę głaz, który w
ostatniej chwili osuwa się w dół i zmusza bohatera do podjęcia kolejnej próby.
Od imienia Syzyfa pochodzi termin syzyfowa praca, oznaczajÄ…cy daremny trud i
wysiłek, konieczność ponawiania tej samej czynności, która nie przynosi żadnych
efektów. Historia Syzyfa wskazuje też na niemożność zaspokojenia ludzkich
pragnień. Do tego mitu odwołał się Stefan Żeromski w swojej powieści "Syzyfowe
prace". Użyty w tytule termin oznacza daremny trud carskiego aparatu,
bezskutecznie usiłującego zrusyfikować polską młodzież.
Dedal (gr. daidalos - rzemieślnik, artysta) symbolizuje doskonały kunszt
artystyczny i twórcze możliwości człowieka. Według mitologii był wysoko ceniony
przez współczesnych, którzy uważali, iż stworzone przez niego dzieła sztuki
posiadają duszę i mają w sobie życie. Dedal jest także symbolem tęsknoty za
wolnością, odwiecznego marzenia człowieka o niezależności, swobodzie i
niepodległości artysty wobec władców i państwa. Skonstruowane przez niego
skrzydła zanieść miały bohatera i jego syna z powrotem do ojczystej ziemi.
Ikar, nie słuchając przestróg ojca, wzbił się jednak za wysoko i swoją brawurę
przypłacił życiem. Wzlatujący ku słońcu Ikar, to symbol młodzieńczej
nierozwagi, zbyt dużych roszczeń, które prowadzą do upadku i klęski. Lot ku
słońcu, to chęć zbliżenia się do ideału, próba przekroczenia możliwości i
ograniczeń ludzkich, desperacki czyn, za który zapłacić trzeba życiem. Dedal i
Ikar reprezentują dwie odmienne postawy wobec życia: pierwsza cechuje się
rozwagą, rozsądkiem, umiejętnością oceny niebezpieczeństwa, doświadczeniem
życiowym, które pozwala odpowiednio ocenić własne możliwości, w drugiej
dominuje właściwa młodości lekkomyślność, nie licząca się z niebezpieczeństwem
brawura, straceńcza chęć osiągnięcia niemożliwego celu, nieopanowana ciekawość,
która prowadzi do zguby. Mit o "Dedalu i Ikarze" stał się źródłem inspiracji
dla poetów i pisarzy, przykładem tego są choćby wiersze: "Ikar" Stanisława
Grochowiaka, "Wciąż o Ikarach głoszą" Ernesta Brylla i opowiadanie Jarosława
Iwaszkiewicza pt. "Ikar". Uważam, iż ma to odniesienie do współczesności, gdyż
wiele razy, gdy nie posłuchamy rodziców, robimy wiele błędów, popadamy w
kłopoty, z którymi nie zawsze jesteśmy w stanie sobie poradzić.
Motywy i wzorce zachowań są często wykorzystywane przez pisarzy, jako
przestroga przed błędami innych ludzi, które jednocześnie ukazują nam kulturę
starożytną.