115
Systemy i style gry w piłkę nożną
Przed dwoma laty ukazała się w Sta- Peitersena, trenera byłych mistrzów Danii,
nach Zjednoczonych, nakładem wydaw- a także reprezentacji kobiecej, wyróżnio-
nictwa Human Kinetics, nieduża, liczą- no najwyższym odznaczeniem, jakie może
ca zaledwie 126 stronic, książeczka autor- w tym kraju otrzymać trener  Diploma in
stwa dwóch Duńczyków, byłych trenerów Elite Soccer Coaching.
piłkarskich. Pierwszy, którego nazwisko Ta przystępnie napisana (i dobrze zi-
czytelnikom  Sportu Wyczynowego oraz lustrowana) książka poświęcona jest za-
fachowcom piłkarskim w Polsce powinno gadnieniom taktyki gry, których znajo-
być dobrze znane  to Jens Bangsbo, mość stanowi niezwykle ważny element
autor niezwykle cennej książki  Spraw- wykształcenia trenerów zespołowych gier
ność fizyczna piłkarza. Naukowe podsta- sportowych. Wiedza taktyczna nigdy nie
wy treningu , wydanej przez Wydawnic- była silną stroną naszych szkoleniowców
two COS w serii  Biblioteka Trenera tym bardziej, że nie troszczyli się o jej
w 1999 roku. Drugiego autora, Birgera aktualizację. Kiedy dziś, przy okazji trwa-
jącego turnieju o mistrzostwo świata, sły-
szy się ich wynurzenia, okazują się one
schematyczne i jakże uproszczone.
Omówienie książki na naszych łamach
siłą rzeczy musi być skrótowe. Wskażemy
więc tylko najbardziej istotne zagadnienia,
jakie w niej poruszono, korzystając  tam,
gdzie to będzie możliwe  z przykładów
ilustrujących opinie Autorów.
Rozdział pierwszy książki poświę-
cono ukazaniu podstawowych założeń
(koncepcji) głównych systemów gry,
jakie pojawiły się dotąd w historii gry
w piłkę nożną oraz ich ewolucji. Trzeba
zaznaczyć, że system(-y) gry to najwyż-
sza, najbardziej uogólniająca kategoria
Bangsbo J., Peitersen B.: Soccer Systems &
koncepcji taktycznej, z której wynikają
Strategies. Champaing 2000. Human Kinetics
założenia gry i poczynania graczy na
Publishers.
 Sport Wyczynowy 2002, nr 7-8/451-452
115
116 Nowe książki
Ryc. 1. Fazy gry
ofensywnej i defen-
sywnej.
boisku. Rozwinięcie tych rozważań sta- Gra w piłkę, piszą, jest  wyrazem
nowi rozdział drugi, w którym omówio- taktycznych sposobności (wykorzystania
no style gry, a styl, to według Autorów, okazji) i ograniczeń w działaniach ofen-
 sposób, w jaki drużyna wykorzystuje sywnych i defensywnych . Działania te
dany system gry . mają różny cel i charakter w zależności
W kolejnych rozdziałach Autorzy od tego, w jakim miejscy boiska znajdu-
rozwijają niektóre wątki, zaznaczone je się piłka i w czyim jest posiadaniu
w dwóch pierwszych rozdziałach książki. (ryc. 1).
116
Systemy i style gry w piłkę nożną 117
Ryc. 2. Ustawienie zespołu w roku 1872 (a) i 2000 (b).
Systemy gry w piłkę nożną od końca system 4-3-3 ( Juventus w 1996 roku
XIX wieku (1872 r.) do czasów współ-  ryc. 3);
czesnych (rok 2000), przeszły olbrzymią system 4-4-2 (reprezentacja Brazylii
ewolucję  jak wielką najlepiej widać, na Mistrzostwach Świata w 1994 roku
gdy porówna się ze sobą schematy na  ryc. 4);
ryc. 2. Pomiędzy nimi mieści się wiele system 3-5-2 ( Barcelona w 1994 roku
rozwiązań taktycznych, z których naj-  ryc. 5);
ważniejsze, bliższe czasom współcze- system 3-4-3 ( Ajax w 1995 roku
snym, przedstawili Autorzy według  ryc. 6);
schematu: pozycja wyjściowa, organiza- Wśród stylów gry Autorzy wyróżnia-
cja, atakowanie, obrona, przykład zespo- ją  ofensywne, defensywne oraz  na-
łu stosującego dany system gry oraz rodowe . W ramach ofensywnych wy-
przykład sesji treningowej, mającej na mieniono następujące:   systematyczne
celu nauczanie posługiwania się określo- budowanie gry (liczne podania piłki
ną wersją danego systemu: pomiędzy obrońcami i graczami środka
117
118 Nowe książki
Ryc. 3. Ustawienie 4-3-3, stosowane przez  Ju-
ventus Turyn w roku 1996.
Ryc. 5. Ustawienie 3-5-2, stosowane przez FC
 Barcelona w roku 1994.
Ryc. 4. Ustawienie 4-4-2, stosowane przez repre-
zentację Brazylii na MŚ w roku 1994.
pola),  grę bezpośrednią (przenoszenie
piłki prosto do strefy przeciwnika i pró-
ba szybkiego zakończenia akcji);  grę
kontratakiem (wciągnięcie przeciwnika
Ryc. 6. Ustawienie 3-4-3 stosowane przez  Ajax
na swoje pole w celu stworzenia dogod- Amsterdam w roku 1995.
118
Systemy i style gry w piłkę nożną 119
nych warunków do przeprowadzenia regoś z partnerów. W strefie ataku typo-
kontrataku);  grę totalną (tak grał ze- wymi działaniami są  drybling i poda-
spół holenderski w Mistrzostwach Świa- nia piłki ze skrzydeł.
ta w 1974 roku). Styl norweski   komputerowy
Autorzy wymieniają trzy style defen- zademonstrowała na Mistrzostwach
sywne:  obronę zespołową  strefową Świata w 1994 roku drużyna Norwegii,
(opierającą się na systemie 4-4-2);  styl która wygrała z zespołami Anglii i Ho-
niskociśnieniowy  drużyna, która tra- landii. Gra Norwegów opiera się na sys-
cąc piłkę po złym podaniu lub niecelnym temie 4-5-1, a jej podstawowe elementy
strzale na bramkę, wycofuje się na swo- to  sprawna obrona i wykorzystywanie
ją połowę boiska, stosując luz
ne krycie działań atakujących w standardowych
(tak zachowują się drużyny piłkarzy wersjach. Typowe przejawy stylu norwe-
ręcznych);  grę ciśnieniową , oznacza- skiego to agresywne krycie, długie po-
jącą nic innego jak zastosowanie agre- dania oraz dążenie do jak najszybszego
sywnego krycia, po to, aby odebrać prze- odebrania piłki przeciwnikowi.
ciwnikowi piłkę na jego polu, najlepiej Styl południowoamerykański  we-
w obrębie pola karnego, skąd można od- dług Autorów książki  charakteryzuje
dać skuteczny strzał na bramkę. się  nieprzewidywalnymi zachowania-
Następnie omawiają narodowe style mi graczy, nagłymi zmianami tempa ak-
gry, będące  jak piszą   pochodną cji  od powolnych, leniwych, �krok za
specyfiki talentów piłkarskich powiąza- krokiem do błyskawicznych, dynamicz-
nych z dynamiką zespołu i osobą jego nych przyspieszeń, podań �z pierwszej
trenera, mające też czasami związek, piłki ma pole karne. Typowym jego
dodają, z kulturą kraju, z którego pocho- przedstawicielem jest drużyna Brazy-
dzą gracze . Do tej kategorii zaliczono lia. Inne zespoły tego regionu grają po-
 styl łaciński, brytyjski, norweski  dobnie.
nazwany komputerowym, styl południo- Styl afrykański  piłkarze afrykań-
woamerykański i azjatycki. scy w ciągu ostatnich 20 lat znalez
li dro-
O stylu łacińskim, który prezentuje gę do Europy, do klubów zawodowych
większość czołowych drużyn włoskich i, jak świadczą występy reprezentacji
i hiszpańskich, Autorzy mówią, że pole- Kamerunu czy Nigerii (w ostatnich Mi-
ga on na wykonywaniu licznych podań strzostwach dołączył do nich Senegal),
piłki między obrońcami i pomocnikami, osiągnęli światowy poziom. Wcześniej
aby umożliwić większości graczy przesu- panowała opinia, iż są oni graczami do-
wanie się do przodu i skoncentrowanie gry brymi technicznie, kreatywnymi, ale nie-
za linią, wyznaczającą połowę boiska. douczonymi taktycznie. Sposób wyko-
Styl brytyjski charakteryzuje  po rzystania ciała, olbrzymie zasoby ener-
odebrania piłki przeciwnikowi  jak gii w połączeniu z rytmem dają im prze-
najszybsze posłanie jej długim poda- wagę w pojedynkach jeden na jeden.
niem do przodu  albo za plecy obrony Słabą stroną mają być cechy woli i umie-
przeciwnika, albo bezpośrednio do któ- jętności strzeleckie. Obecnie ci piłkarze
119
120 Nowe książki
Afryki, którzy mają za sobą europejskie Oprócz respektowania zasad taktyki,
doświadczenie, zyskali również pod tym znajomości funkcjonalnej stylów i syste-
względem. mów, właściwego wyboru i dopasowania
Wydaje mi się, że style narodowe czy wypracowania stylu drużyny, nie
stopniowo się zacierają w  europejskim wolno zapominać o tym, że to indywi-
tyglu . W Europie znajduje się najwięk- dualny sposób rozwiązywania przez
szy piłkarski rynek pracy. Do europej- piłkarzy sytuacji na boisku decyduje
skich czołowych klubów napływają set- o zwycięstwie drużyny. Mecze wygry-
ki, jeśli nie tysiące młodych, utalentowa- wają gracze, a nie systemy.
nych graczy zza oceanu, z Afryki, a tak- Przy ustalaniu taktyki gry zespołu w
że z Azji. Czasami takie eksperymental- danym meczu decydujące znaczenie od-
ne składanki przynoszą ciekawe rezulta- grywają trzy czynniki: wartość druży-
ty. Taktyka wprowadza pewien rygor, ale ny, styl gry przeciwnika oraz warunki
pozostają  temperament, pomysłowość zawodów (o ile odbiegają one od nor-
i doskonała technika, możliwa do sku- malnych).
tecznego użycia niemal w każdych wa- Trener musi znać aktualny poziom
runkach. wytrenowania, opanowanie techniki oraz
W rozdziale III podniesiono kwestię stan psychiki (i umysłu) swoich zawod-
określenia i dostosowania taktyki gry ników. Tylko na takiej analizie oparta
do zespołu, a następnie zadań, jakie tre- taktyka zespołu będzie możliwa do zre-
ner powinien podjąć przed meczem pod- alizowania na boisku. Jeśli koncepcje
czas niego oraz rolę kapitana zespołu. trenera rozminą się z realną oceną
 Taktyka zespołu, piszą autorzy, to możliwości zespołu, jego występy będą
wybór, przy respektowaniu zasad tak- się kończyć niepowodzeniem.
tycznych, najlepszych wariantów akcji Trener powinien też posiadać pewną
ofensywnych i defensywnych . Wzorzec porcję wiedzy o zespole przeciwnika.
taktycznych zachowań zespołu można Propozycję zakresu obserwacji drużyny
kształtować mając na względzie cele przeciwnika stanowi  przytoczony
perspektywiczne, a także mecz, jaki dru- przez Autorów  arkusz, który wykorzy-
żyna ma rozegrać w przyszłym tygodniu. stywał Sepp Piontek, będąc trenerem re-
Autorzy piszą, że każdy trener posiada prezentacji Danii (tab. 1).
swoją wizję idealnego systemu i stylu Najważniejsze jest jednak trafne
gry. Ale dopiero w pracy z zespołem określenie, które czynniki mają decydu-
przekonuje się, jak trudno taką ideę jący wpływ na zwiększenie skuteczności
wcielić w życie. Ich zdaniem istnieją dwa akcji ofensywnych i defensywnych wła-
sposoby kształtowania systemu gry zespo- snego zespołu.
łu. Pierwszy przyjmuje za punkt wyjścia Należy mieć także na uwadze specy-
warunki graczy, drugi priorytetem czyni ficzne warunki, które mogą dyktować
system i dobiera do niego takich graczy, postępowanie graczy w trakcie trenin-
którzy odpowiadają jego wymaganiom lub gów i zawodów. Mogą one, piszą Auto-
w krótkim czasie je spełnią. rzy, mieć charakter wewnętrzny i ze-
120
Systemy i style gry w piłkę nożną 121
Tabela 1
Obserwacja drużyny przeciwnika w czasie meczu
System gry
4-3-3 4-4-2
5-3-2 nastawienie  ofensywne lub defensywne
krycie strefą
krycie indywidualne
Style gry
techniczny lub  siłowy normalny lub agresywny
długie lub krótkie podania zmiana tempa i rytmu gry
Organizacja działań obronnych
krycie strefą krycie indywidualne
ścisłe lub luz
ne krycie asekuracja
podział zadań skracanie i wydłużanie pola gry
gra na  spalonego
Gra w środkowej strefie boiska
podział zadań rozgrywający
Gra ofensywna
gra bez piłki gra skrzydłami
fazy gry drybling
dublowanie pozycji zakończenie akcji
wspieranie w obronie
Stałe fragmenty gry
rzuty wolne rzuty rożne
ustawienie i zachowanie zawodników w murze rzuty karne
wrzuty piłki z autu
Zdolność wysiłkowa
pierwsza połowa druga połowa
Poszczególni piłkarze
indywidualności technicy
wojownicy szybkość
gra głową drybling
podanie bezpośrednie zagrożenie bramki
Wrażenia ogólne
Wrażenia szczegółowe
121
122 Nowe książki
Tabela 2
Fazowa analiza meczu
Gospodarze Goście (przeciwnicy)
Koncepcja taktyczna Przewidywany system gry

Ocena formy Założenia taktyczne
zespołu ofensywne
poszczególnych zawodników defensywne
silne strony
Silne i słabe strony słabe strony

Tempo/rytm gry Silne, słabe strony
odpowiednie
zbyt wolne Analiza akcji
Analiza akcji Przerwa po I połowie meczu

ofensywnych Druga połowa meczu
defensywnych
w środkowej strefie boiska Zmiany taktyki
system
Przerwa po I połowie meczu ustawienie
ocena realizacji własnych zadań taktycznych
ocena działań taktycznych przeciwnika Zmiany zawodników
plan na II połowę meczu

Druga połowa meczu

Ocena wyniku

Zmiany zawodników
w ataku
w obronie

70-75 min gry
poprawa wyniku
interwencja taktyczna
122
Systemy i style gry w piłkę nożną 123
wnętrzny. Pomiędzy graczami oraz po- Druga część rozdziału zawiera omó-
między trenerem a graczami powinno też wienie rodzajów treningu oraz przy-
istnieć sprzężenie zwrotne. Trener po- kłady organizacji zajęć treningowych.
winien jak najszybciej (najlepiej w ponie- Mówi się, i słusznie, że  teoria to jed-
działek, jeśli następny mecz będzie roze- no, a praktyka drugie . Grając, piłkarz
grany w sobotę lub niedzielę) przedstawić uczy się bezpośrednio, w zależności od
i objaśnić drużynie taktykę gry. Trafnie to tego, w jakiej fazie znajduje się proces
ujął jeden z byłych trenerów reprezenta- nauczania taktyki, czy chodzi o bieżące
cji Niemiec (autorzy nie podają nazwiska): dokształcenie graczy czy o cel daleko-
 Po meczu jest się przed meczem . siężny. Dla zapewnienia zajęciom sku-
Jaka jest rola trenera podczas me- teczności, należy sięgnąć po odpowied-
czu?  to jest tytułowe pytanie kolejne- nie ich formy.
go podrozdziału. Autorzy piszą, że wy- Autorzy podają 10 przykładowych
chodząc na boisko zawodnicy i trener są rodzajów zajęć taktycznych, opierając
przekonani, że wybrali właściwą takty- się na jednakowym schemacie konstruk-
kę, ale w trakcie gry może się okazać, że cyjnym (metoda, cel, stosowanie, uwagi
tak nie jest. Taktyka nie jest dogmatem, dla trenera, opis przebiegu ćwiczenia
jeśli zachodzi taka konieczność, należy plus rycina).
ją zmienić lub też wprowadzić do niej Oto jeden z prostszych przykładów.
większe czy mniejsze korekty, najlepiej Trening specjalny.
w czasie przerwy po zakończeniu pierw- Metoda  uwaga skupiona na specy-
szej połowy meczu. ficznej akcji taktycznej z udziałem jed-
Można się tu odwołać do schematu nego lub dwóch piłkarzy (ryc. 7).
analizy meczu (tab. 2), zaproponowane-
go przez Seppa Piontka.
W 4 rozdziale książki  Trening
taktyczny  wydzielić można dwie czę-
ści. W pierwszej, wprowadzającej, omó-
wiono następujące zagadnienia: naucza-
nie taktyki, analizę informacji, znacze-
nie wiedzy oraz intuicji taktycznej,
zasady wykorzystywania zapisu wi-
deo. Autorzy piszą tutaj, że celem trenin-
gu taktycznego jest  poprawa zdolności
indywidualnego wyboru akcji w różnych
sytuacjach podczas meczu . Wiedza tak-
tyczna obejmuje  systemy gry, podsta-
wowe zasady taktyczne i zasady gry.
Tylko gruntowna znajomość tych zagad-
nień pozwala piłkarzowi rozwinąć umie-
jętności taktyczne.
Ryc. 7.
123
124 Nowe książki
Cel  poprawa zachowania taktycz-  kształtowanie podstawowych umiejęt-
nego. ności taktycznych;
Stosowanie  jeśli gracz nie jest  kształtowanie zdolności piłkarskich;
pewien, jak ma się zachować w szcze-  interpretację sytuacji (trener może
gólnych warunkach, należy je stworzyć w porę zapobiegać napięciom w cza-
w ramach specjalnego treningu i prze- sie gry lub monotonii treningu;
ćwiczyć. Trener pracuje z zawodnikiem  podtrzymywanie pewnych wzorców
 oraz innymi graczami, spośród któ- zachowań (np. sposobu rozgrzewki
rych jedni są przeciwnikami  w obrę- i in.).
bie pola karnego boiska. Ten specyficz- Na koniec rozdziału poruszono (nie-
ny trening powinien stopniowo przera- stety, znów nader skrótowo) tak ciekawe
dzać się w naturalną grę lub w realną tematy, jak: hierarchia piłkarzy w ze-
fazę sytuacji meczowej. spole oraz budowanie zespołu.
Rozdział 5. liczący, niestety, zaled- Ostatni rozdział książki nosi tytuł,
wie kilkanaście stronic, Autorzy książ- który oddaje żargonowy termin   Stałe
ki poświęcili pojmowaniu i sposobom fragmenty gry . Nie wiem skąd i na
wypełniania roli trenera. Każdego tre- jakiej zasadzie pojawił się on i utrwa-
nera, pracującego w jakiejkolwiek dys- lił nie tylko w mowie dziennikarzy, ale
cyplinie sportu (choć o specyfice wa- i trenerów. Przecież nie oddaje on
runków i wymagań pracy należy zawsze istoty rzeczy. Nie chodzi tu bowiem ani
pamiętać). Zaprezentowali tu schemat, o  stałe (?) ani o  fragmenty (?) gry,
który  biorąc pod uwagę cztery ele- lecz o sytuacje, kiedy piłka  po prze-
menty i powstałe z przecięcia tych rwaniu akcji  jest na powrót wprowa-
 współrzędnych pola  ma objaśnić, dzana do gry: rzut wolny pośredni i bez-
jakie aspekty są priorytetowe oraz jakie pośredni, rzut rożny, rzut karny. W ta-
powinny być użyte metody i środki kich warunkach następuje uderzenie pił-
(ryc. 8). Jak widać, schemat dopuszcza ki stojącej.
istnienie czterech takich obszarów. Au- W meczu klasowych drużyn zdarza
torzy wymieniają po kolei i krótko cha- się średnio około 20 rzutów wolnych,
rakteryzują: wykonywanych z okolic pola karnego.
Jak dowodzą statystyki, po ich wykona-
niu na mistrzostwach świata i Europy
w okresie ostatniego dziesięciolecia pa-
dało około 30% goli. Są zatem godne za-
interesowania i  rozpracowania sposo-
by jak najlepszego ich wykorzystania.
Z kilkunastu propozycji wybraliśmy
trzy proste rozwiązania rzutu wolnego,
wykonywanego spoza linii pola karne-
go. Czytelnik bez trudu zrozumie ich
istotę.
Ryc. 8. Czynniki określające zadania trenera.
124
Systemy i style gry w piłkę nożną 125
Ryc. 9.
W ten sposób najlepiej wykonuje się
rzut wolny wówczas, gdy odległość pił-
ki od linii pola karnego jest niewielka.
W drugiej części tego rozdziału Au-
torzy przedstawiają zachowania obronne
graczy w przypadku rzutów wolnych,
wrzutów piłki zza linii bocznej oraz pod-
czas rzutów rożnych i rzutu karnego.
Ryc. 10 W podsumowaniu całego rozdziału
Ten rzut stawia wymagania technicz- pojawia się stwierdzenie, iż wiele goli,
ne zarówno graczowi z nr 8, jak i 9. i to bardzo spektakularnych, pada po
Może okazać się skuteczny wtedy, gdy uderzeniach piłki stojącej  rzutach bez-
obszar poza murem jest otwarty. pośrednich i rożnych. I to one przydają
grze w piłkę nożną atrakcyjności.
Ze względów, które wymieniłem na
wstępie, byłoby najlepiej, gdyby tę książ-
kę kompetentnych autorów duńskich nasi
trenerzy mogli przestudiować szczegóło-
wo i dogłębnie. Ponieważ wydanie po-
przedniej książki Jensa Bangsbo okaza-
ło się możliwe i nie tak trudne, to chyba
nie powinno być kłopotu i z tą pozycją.
Gdyby brakowało pieniędzy, to można
skorygować plan wydawniczy  Biblioteki
Trenera , w jednym czy dwóch punk-
Ryc. 11 tach, i wydać tę książkę. Wdzięczność ze
Autorzy proponują trzy warianty ro- strony środowiska piłkarskiego gwaran-
zegrania tej akcji, przy nieco odmien- towana.
nych zachowaniach graczy. Andrzej Pac-Pomarnacki
125